Мәдениет контекстіндегі философиялық шығармашылықтың тарихи типтері

Бұл мәселе жалпы адам өмірінің бастауы, өйткені адам өзі  ес жинап, дамып, қатая бастағаннан  бері өзінің айналасына қарым – қатынасының мағынасын, мәнін білуге талпыныс жасады.

Осы іргелі сұраққа жауап  іздеу барысында екі философиялық ағым қалыптасты. В.И.Лениннің айтуы  бойынша, философиялық материализм («Демокрит  бағыты») мен философиялық идеализм («Платон бағыты»). Олардың көптеген тарихи формалары болды.

Философия адамның әлем мен өзінің мәнін іздей бастаған уақытта – ақ қалыптаса бастайды. Сондықтан да, философия әлемнің  – жалпы теориясы және ондағы адамды теорялық тұрғыдан пайымдау.

Философияны тек әлем ғана қызықтырып қоймаған, ондағы адам, оның мәні, өмір сүру заңдылықтары да оның назарынан тыс қалмаған. Өйткені, адам осы әлемде өмірге келеді, оның аясында қуанады, қайғырады, таным процесінің дәмін татиды, өледі. Философия - өзінің мәні мен мағынасы тұрғысынан адами сипатқа ие болған ғылыми сала. Өйткені, ешбір басқа әлем мен таным формасы «Әлем - Адам» күрделі байланысының барлық байлығы мен мүмкіндігін жан – жақты ашып көрсете алмайды.

Философия - әлем туралы және ондағы адамның орны туралы жалпы ілім. Ол адам мен әлем байланысын қарастыра отырып, әлемді танудың, оны өзгертудің жалпы заңдылықтарын зерттейді.

Философияның пәні басқа  ғылымдардан ерекше. Өйткені, философия  дегеніміз - өте терең теориялық  білім. Оның құрамында онтология, гносеология, даму теориясы, антропология, әлеуметтік философия сияқты өте күрделі салалар бар.

Философияның даму тарихында  одан эстетика, этика, психология, саясаттану жеке пәндер болып бөлініп шықты.

Философия пәнінің ерекшелігінен  философиялық білімдердің негізгі  белгілері туындайды:

• ол жалпы, теориялық сипаттағы білім;
• басқа ғылымға негіз бола алатын іргелі ұғымдар мен идеяларды, ұстанымдарды біріктіретін білім;
• жеке философтардың тұлғалық қасиеттерінің ықпалын бейнелейтін субъективті білім;
• белгілі тарихи уақыттың объективті білімдері мен ұстанымдарының жиынтығы;
• танымның нысанын ғана емес, тану тетігін де қарастырады;
• ой тек нысанға ғана емес, өзіне де бағыттала алатындықтан, рефлексивті сипаты бар;
• бұрынғы философтардың ұстанымына сүйенеді.

Кез - келген пән қажетті ақпаратты бере отырып, әлемнің салыстырмалы әмбебап үлгісін көрсетеді. Ал философия ойлаудың болмысқа қатынасының түпкі тамырын, негіздерін зерттейтін болғандықтан, ол қоршаған ортада нақты ішкі жағынан біртұтас, жалпы көзқарасты қалыптастырады.

Философия – жүйеленген дүниетаным. Тарихта әлеуметтік өмірді, дәстүрлі көзқарастарды, басты нанымдарды күрделі, түпкілікті өзгерістерге ұшырап отыратын ірі идеялық қозғалыстар кең көлемдегі діни – мистикалық, жаңарту ағымдары көп болған.

Қазіргі уақытта мұндай процестердің кең орын алғандығы соншалық, оның ерекше қарқыны туралы атап айтуға тура келеді. Бұл философияның қоғамдық маңызын жоғарылатады, өйткені белгілі бір дүниетанымға негізделмеген қоғамдық белсенділік өте қауіпті. Жеке адамның еркімен дүниетанымның өзгертушілік күші іске асып, қоғамдық мақсаттың орындалуы мүмкін емес.

Адам, оның еркіндігі  мен көзқарасы қоғамдық дамудың  қайнар көзі. Әлем бүгін үлкен әлеуметті, техникалық және мәдени өзгерістердің  алдында тұр. Техника мүмкіндіктерінің тереңдеп, өмірдің барлық саласына еркін енуі үлкен өзгерістер әкелуде.

Философия адам өмірінің мәні мен адам белсенділігінің мақсатын түсінуге көмектеседі.

Әр адам өзі үшін қандай қиындықтар маңызды екенін өзі таңдайды. Дегенмен, көптеген рухани абсолюттер барлық адамдарға бірдей және ұқсас. Философия тарихында әр түрлі жағдайларда және орындарда көтерілген құндылықтар «теңдік», «еркіндік», «еңбек», «әділеттілік», «өмір сүйгіштік» т.б. жалпы адамзаттың рухани құндылықтары қатарына жатады.

Адам әр уақытта заттар мен құбылыстардың түпкі мәніне бойлауға тырысады. Әсіресе, бұл балаларға тән қасиет. Өйткені, олар мынау не, неліктен деген сұрақты өте жиі қояды. Мысалы: неге жаңбыр жауады, қар түседі?

Дүние күрделенген сайын  философияның қоғамдағы маңызы арта береді, оның бірнеше себептері бар:

• әлемнің ірі жетістіктері философиялық тұрғыдан түсіндіру мен бағалауды қажет етеді;
• қазіргі өркениетте орын алып отырған діни өрлеу философияға, оның дүниетанымдық мүмкіндігіне тағы да көңіл аударып, оны кеңінен пайдалануға мүмкіндік ашуда. Өйткені, әр түрлі діни көзқарастар мен ізденістер өзара сұхбаттасып, ұшырасу процесінде бұрын онша мән беріле қоймаған тосын жағдайлар туғызып, философиялық талдауға кең өріс бере бастады;
• антропологиялық өрлеу, яғни адамды, оның мәні мен табиғатын философиялық тұрғыдан анықтау алдыңғы қатарға шығып отырған маңызды мәселе.

Философия қоғамда өте  маңызды функцияларды орындайды. Олардыңғ негізгілері мыналар:

• дүниетанымдық – адамның әлем туралы жалпы білімдерін қалыптастыруы;
• онтологиялық – табиғи және әлеуметтік болмыстың негізгі принциптерін анықтауы;
• гносеологиялық – қоғамның, адамның, табиғаттың іргелі заңдылықтарын тану процесін түсіндіруі;
• методологиялық – адамның танымдық және практикалық іс - әрекетінің жалпы принциптері мен методтарын өңдеуі;
• гуманистік – адамның азаматтығы мен қадір, қасиетін, еркіндігін мойындауды негіздеу;

құндылықтың – моральдық  – адамгершілік құндылықтарды жасауы және негіздеуі.

3-лекция

Мәдениет контекстіндегі философиялық ой кешудің тарихи типтері

 

Көне үнділік  мәдениетіндегі діннің мәртебесі және оның философия қалыптасуы мен дамуына әсері. Үнділік философия қарсаңындағы (Ведалар дәстүрі) негізгі дүниетанымдық идеялар. Упанишадалардағы дүниетанымдық ізденістер дүниеден аскеттік қашқақтаудың формасы ретінде. Қайта түрленудің мәңгілік циклынан құрылудың жолдарына деген ізденістер.

Шығыс ойының өзіндік ерекшелігі. Ойлаудың кармалық стилі философияның моральдық және метафизикалық өлшемінің формасы  ретінде. Карма, реинкариация және касталар жүйесі туралы ілім Үнді философиясының негіздемесі ретінде.

Буддизм және оның Ведалық дүниетаным мен ритуалдық  практикаға қатынасы. Буддизм Упанишадаларды сыни қайта түсіну ретінде. Буддизмнің іргелі идеялары. Күш қолданбаудың буддистік стратегиясы, оның Шығыс  адамының тарихи тағдырына әсері. Шығыс  адамының дүниеге қатынасының қалыптасуына, рухани құндылықтарды таңдауына, өмір салты мен дінінің қатынасына буддизмнің дүниетанымдық әсері. Күш қолданбаудың буддистік стратегиясы, оның Шығыс адамының тарихи тағдырына әсері.

1.Ведалық дәуір біздің  дәуірімізге дейінгі XV-VII ғасырларды қамтиды. Ведалық әдебиеттің төрт түрін көрсетуге болады: самхиттер – гимндер жинағы; брахмандар – ведалық текстерге түсініктеме және ритуалдарды баяндау; араньяктар («орман кітаптары» орман кезіп, өмір сүретін дервиштерге арналған жинақ); упанишадтар – жартылай поэтикалық, жартылай философиялық трактаттар.

2.Эпикалық дәуір. Біздің  дәуірімізден бұрынғы VI ғасыр  мен біздің дәуірімізге дейінгі  II ғасырлардың аралығын қамтиды.  Осы тарихи уақытта ірі поэмалар  Рамаяна мен Махабхарата дүниеге келген. Бұл дәуірдегі философияның дамуын үш сатыға бөлуге болады:

А) Ведалардың беделін  мойындамайтын мектептер – джайнизм, буддизм және чарвака – локаята  материалистік мектебі, б.э.д. VI ғ.

Б) Бхагавадгита мен кейінгі  упанишадтарды теологиялық тұрғыдан реконструкциялау б.з.б. V – IV ғ.

В) Веданың беделін  мойындайтын және оған сүйенетін  мектептер – санкхья, йога, миманса, веданта, ньяя, вайшешика, біздің заманымызға  дейінгі III  және біздің заманымызға  дейінгі II ғасыр аралығында дамыған.

Бұл мектептерле классикалық үнді философиясының жүйелері қалыптаса бастады.

3.Философиялық сутралар  және оған түсініктемелер дәуірі. Осы уақытқа дейінгі жиналған  материалдарды қысқарту және  жинақтау уақыты болды.

Сутралар қысқа әрі  нұсқа текстер болғандықтан оларды қосымша түсіндіру қажет болды.

Үнді философиясының дәстүрінде бәрі мойындайтын және пайдаланатын іргелі ұғымдар бар. Ең алдымен, бұл  карма ұғымы. Карма – жазмыш заңдылығы, тағдыр адамға істеген әрекетінің табиғатына қарай несібе сыйлайды. Егер адам өзінің эгоистік пиғылдағы әрекетінен тазарып, тек жоғары құндылықтарға ұмтылып отырса, онда ол карманың кәріне ұшырамайды. Карма ұғымы сансара туралы іліммен тікелей байланысты.

Сансара дегеніміз –  жанның жай таппай жиһан кезуі, бір  денеден екінші денеге ұдайы ауысып отыруы туралы ілім.

Қайтадан туу қатары үзіліп, сансарадан азат болуды мокша  деп атайды.

Ведалар – бұл магиялық дұғалар мен салтанатты әуендердің, қасиетті әндер мен құрбан шалу формаларының жиынтығы.

Олардың ең маңыздысы  және ең алғашқысы – Ригведа. Ригведаның гимндерінде атақты құдайларды мадақтап, көтеріңкі әдемі түрде олардың іс - әрекетін жариялау, туысқандық байланыстары мен ұлы потенциясын, негізгі функциясын айқындау бар.

Екінші веда, Самаведа, негізінен Ригведаның гимндерін  қайталайтын самхит.

Үшінші – Яджурведа, әртүрлі мектептерге лайық самхиттердің бірнеше варианттарын ұсынады.

Атхарваведа – төртінші және соңғы самхит.

Ведалық әдебиет ұзақ уақытта және алғашқы мемлекеттің  қалыптасуының қиыншылықтары жағдайында пісіп – жетілген. Көшпенді, мал бағатын арийлердің алғашқы тайпалары бірте – бірте өзгеріске ұшырап, жіктелген таптарға айналып, дамыған жер өңдеуші, сауда, қолөнері бар қоғам қалыптасты. Мұнда негізгі сословие пайда болды.

Брахмандар – дінбасылары  мен монахтар.

Кшатрийлер - әскерлер мен бұрынғы тайпа көсемдері, вайшилер жер өңдеушілер, қолөнершілер және саудагерлер.

Шудралар – тікелей  өндірушілер.

Ведалық текстер көзқарастар  мен идеялардың бірыңғай жүйесі емес.

Ведалық дін – бұл  күрделі, бірте – бірте дамитын  діни – мифологиялық көзқарастар мен оған сәйкес рәсімдер мен культтік ырымдардың жиынтығы. «Ригведада» арийлердің жауларын жоятын найзағай құдайы Митра маңызды орын алады. От құдайы – Агни, Күн құдайы – Сурья.

Кейбір ведалық гимндерде  қоршаған ортаның жекеленген процестері мен заттарын біріктіретін жалпы принциптерді іздестіруді көреміз. Бұл – бәрін біріктіретін бәрінен жоғары  тұратын әмбебап ғарыштық тәртіп принципі.

Ведалық культтің негізі - өз міндеттерін бұлжытпай орындап  отыруын сұрап, құдайға жалбарынып, құрбан шалып отыру.

Брахманизм діни философиялық көзқарастар мен рәсімдік – культтік практика ретінде ведалық әдебиеттің тікелей мұрагері болып табылады. Онда әлемнің пайда болуы мен дамуы туралы пікірлер бар. Кейбір жерлерінде әлемнің түпкі субстанциясы су деген пікір де кездеседі.

Брахмандар дегеніміз - ең алдымен, ведалық рәсімдерді орындауға  бағытталған практикалық нұсқаулар.

Брахман – абыздар  төрт негізгі принципті есепке алуға  міндетті: шыққан тегі бархмандық болуы  және соған лайықты өмір сүруі, білім  алуы және білімділігімен көзге түсуі бірден – бір қажеттілік. Олар адамдарға көмектесіп, солар үшін құрбан шалуы тиіс.

Мұның өзі брахмандардың  қоғамдағы орнын ерекше дәрежеге көтерді, оларға тиісе алмады, мүлкіне  қол сұқпады. Абыз – брахмандар өзінің осы беделін әрдайым нығайтуға тырысты.

Упанишадтар ведалық  әдебиетті аяқтайды.

«Упа-ни шад» термині  ұстаздың жанында отыру дегенді  білдіреді, ұстазға өте жақын  отырып, оның аузынан шыққан әрбір  сөзге құлақ түріп, оның  мағынасын  түсінуге тырысты.

Алғашқы упанишадтар  өмірден баз кешіп, ойға шомылған аскеттердің көмегімен жасалған. Брахман өзінің дамуында төрт кезеңнен өтеді: бала кезінде ол ұстазының үйінде ведаларды оқып үйренеді, отбасының қожайыны ретінде түсініктемелерді басшылыққа алады; толыққан шағында араньяктармен танысады, өмірінің соңында өмір қызықтарынан бас тартып кезбеге айналған упанишада даналығына назар аударады.

Аскеттер болмыс пен  адамның іргелі сұрақтарына жауап  іздестіреді. Ең алдымен, өмір мен өлім, әлемнің құрылымы мен космология, адам мен ғарыш, адам мен құдай қарым – қатынасы туралы мәселелерге жауап іздестіреді. Өмірдің иесі кім? Су ма, тамақпа, от па, жылу ма?

Упанишадтарда ұйқы мәселесіне қатты көңіл бөлінген.Өмірдің  мәңгі айналымы туралы идея бар. Адам өлгенде оның рухани және материалдық  бастаулары бір – бірінен бөлінеді. Рухани бастау аса маңызды. Ол қайтадан туындауы мүмкін. Сөйтіп, Индияда қайтадан туындаудың шексіз қатары туралы концепция қалыптасты.

Бұл концепцияның мәнісі - өлім, бұл жайбырақаттанудың немесе тынышталудың ақыры емес. Ол шексіздіктің жай ғана үзілісі, содан кейін жаңа өмір басталады, яғни бір кезде тәннен ажыраған жаны жаңа түрге енеді.

Қарма идеясы жақсылық пен  жамандық мәселесін жеткілікті түсіндіріп, шешіп отырды. Бәрі өзіңе байланысты, өзінің әрекеттеріннің, істеріннің табиғатына байланысты. Жаман әрекеттерің үшін міндетті түрде жауап бересің.

Упанишад идеалы –  Брахманды тану, онымен бірігу, рахаттану. Брахман – бұл жоғары абсолютті  реалдылық, жоғарғы күш.