Философия, оның пәні және функциясы. Мәдени – тарихи контестегі философия

Сондықтан, ерік бостандығы жоқ, өйткені сол жанның ерекше қасиеті деп жүрген еріктің  өзі де жоқ. «Ерік пен ақыл ...бірдей», -дейді Спиноза. [6] Адам дүние түзілісінің заңдылығына бағынған «табиғаттың шағын бөлігі». Адам осы жағдайда, өзінің тіршілігін сақтап, қорғап қалуға тырысады.

Ол күйзеліп толқиды, қобалжиды өзінің (эмоциялық) көңіл-күйге бағынышты өмірін құрайды. Оны Спиноза аффект деп атады.

Аффект адам жанының түрлі идеяларға , ойларға толы жағдайы. Осы аффектілерге байланысты адам тәнінің іс-әрекетте қабілеттілігі бірде жоғарылап, бірде төмендейді. Декарттан соң, «Этиканың » авторы да адам құштарлығының шым-шытырық дүниесін талдап реттеу керектігіне мән берген . Адамға әсер етер аффектілердің негізгі түрлерін Спиноза құмарлықтан бастайды. Құмарлық тәнмен байланысты болғандықтан оның тазалығын, жалпы тіршілігін сақтап қорғайды. Оны жан сезіп құмарлықты ықыласқа аударады. Оны екеуінен басқа негізгі аффектілер қатарына қуаныш және қайғы жатады. Осы аффектілер адамның санасын басып тежейді. Аффект--құштарлықтың алдындағы дәрменсіздікті Спиноза құлдық деп атайды. Адам құштарлықтың құлы. Осы пайымдаулармен Спиноза адам бостандығын жоққа шығарды деп айтуға болар еді. Бірақ осы пікір Спинозаның ақырғы сөзі емес. Адамның аффекттің шырмауынан құтылып бостандыққа жетуге мүмкіндігі бар. Ол үшін сезімге емес парасатты-интуитивті танымға сүйену керек. Осының нәтижесінде адам енжар аффект-құштарлықты бұғаулап ақыл-парасатпен қаруланған белсенді аффект-қимылға көшеді. Спинозаның пікірінше адам еркінің бостандығы тек қажеттіліктен шығады. Қажеттілікке бағына, икемделе отырып бостандыққа жетуге болады.

Спиноза осы  пайымдаулрында адамның бостандығын  табиғи, әлеуметтік жағдайлармен байланыстыра алмағандықтан түбегейлі шеше алмаған.

Томас Гоббс (1588-1679) – ағылшынның философиялық жүйе (система) жасаған көрнекті ғалымы. Оның ықыласының адам мәселесіне ауғаны соншалық адам туралы көптеген еңбектер жазды. “Дене  жөнінде”, “Адам жөнінде”, “Азамат жөнінде”, “Левиафан” және тағыда басқа шығармалары ғылыми қауымға белгілі.

Гоббстің ілімі  бойынша тіршілікте талас тудырмайтын  растық (реальность) ол – дене. Дененің  бар екендігін ғылыми ұғымдар  арқылы танып білеміз. Философияның айналасатын пәні де осы дене.

Адамды басқа  табиғи денелер сияқты денеден тұрады. Сонымен бірге адам тек қана табиғи, физикалық дене емес оған қоса ол рухани тіршілік иесі. Ал рухты қалай түсінүге болады? Т. Гоббс денесіз рух бар  дегенді мойындамайды. Рух деген сөз, біздің түсінігімізше, табиғи дене, жұқалығы соншалық, біздің сезімдерге әсер етпейді, бірақ кеңістікті толтырған. Адам рухани тіршілік иесі ретінде жасанды денелерді, мәдениетті тудырушы. Мемлекет те жасанды дене.

Адам өмірі  Гоббстің пайымдауынша механикалық заңдылыққа бағынады, өйткені өмір дегеніміз тек мүшелердің қозғалысы. Қоғам алып механизм , ал адам – оның қарапайым бөлшегі. Барлық адамдар жаратылысынан бірдей тең, қабілеттері де және мүмкіндіктері де бірдей. Сонымен қатар адамдарда қатігез бен өзімшілдік басым. Осы қасиеттері жануарлармен жақындастырады, өйткені «адамдар жаратылысынан сараң ,қорқақ, ашушаң және басқа да хайуандық қылыққа үйір». Олардың іздегені - өз басының қамы. Сондықтан адамдар бір-бірін көре алмай жауласады. Адамның ықыласы аумалы- -төкпелі, тұрақсыз. Тұрақсыздық адамдардың арасындағы қарым-қатынастарды тәртіпке салып, көмектесетін құқ туралы ғылыми ілім жасауға кедергі жасайды. Осы ілімдерді «тынбай қаламмен де, семсермен де жоққа шығаруда, ал сызықтар мен фигуралар туралы ілімдер талас тудырмайды, өйткені кейінгі ілімнен туған ақиқат адамдардың мүддесінен тиіспейді… Мен күмәндәнбаймын, - дейді. Т. Гоббс, - егер үш бұрыштың үш бұрышы квадраттың екі бұрышына тең деген ақиқат біреулердің бидік құқына немесе билігі жүріп тұрғандардың мүддесіне қайшы келсе… геометрия іліміне таласпаса да, бірақ геометрияның барлық кітаптарын жағып тынар еді». [7]

Философтың шығармаларында адамның табиғи және рухани қырларының ара қатынасы туралы мәселе қойылып  талқыланған. Адам табиғат қоректену, қозғалу, көбею, сезім арқылы сияқты табиғи қабілеттері мен күштерден құралған. Осымен қатар адамдарда тәрбие арқылы қалыптасқан рухани қабілеттер бар. Олардың қатарына Т. Гоббс танымдық, қоғамдасып өмір сүруге икемділік қабілеттерін жатқызады. Рухани қабілеттердің адам болмысының әлеуметтік жағдайымен байланыстылығын Т. Гоббс жақсы түсінген.

 Адамдардың  жануарлардан артықшылығы ақылымен  тілінде. Сондықтан олар бір-бірімен  жауласып, өмір сүрудің зияндығын  түсінеді. Ойлана келе, адамдар арасындағы  қатынастарды реттеп, жалпыға бірдей тәртіп орнатып, бейбіт өмірді қамтамасыз ететін мемлекет құруға келісімге келеді.

Қоғамдық келісімнің нәтижесінде мемлекет – ұлы Левиафан пайда болады.

Мемлекет (баршаның ортақ денесі) құрылғаннан кейін  адамдар бірігуге мәжбүр болады. Шындығында, олар тобыр күйінде қалып, әр кім өзінің қара басының мүддесін ойлайды.

Дегенмен де, басқаның мүддесіне қол сұқпау керек  екенін мойындайды. Мемлекет бейбіт өмірді күшпен қамтамасыз етеді. Адамдар жаратылысынан  тең болғандықтан мәңгі өзгермейтін «табиғи заңға» бағынады. «Табиғи заң» келісімді өмірдің ұйтқысы. Мемлекет адамдарды еңбек етуге, мейірімділікке, ұқыптылыққа, баулуға күш салады. Осыған қарамастан, адам мемлекеттің билігі жүрмейтін жағдайларда сол бұрыңғы әдетіне басады. Осыдан Гоббс адам туралы және қоғамдық құбылыстар туралы механикалық көзқарастың аясынан шыға алмаған деп айтуға болады. Солай десек те, Т. Гоббс адам парасатына сенді. Адамдар арасындағы қатынастарды реттеудің жолын құдайдан емес, күнделікті өмір тәжірибесінен, мемлекеттен іздеді.

ХVII ғасырдың екінші жартысында Англия Еуропаның саяси-философиялық дамуына күшті ықпал етті. Әсіресе, XVIII ғасырдың бірінші жартысында Францияда  ағылшындар Локкпен, Ньютонның идеяларынан  нәр алған ағартушылар қозғалысы  кең жайылды. Ағартушылық дәуірдегі ойшылдар прогресске, адам ақылының мүмкіндігіне сенді.

Ағартушылық философияның ірі өкілдерінің бірі Жан-Жак  Руссо (1712-1778), өзінің “Теңсіздіктің  себептері туралы”, “Юлия, немесе Жаңа Элоиза”, “Қоғамдық келісім туралы”, “Эмиль, немесе тәрбие туралы” шығармаларында адам және оның әлеуметтік болмысы туралы ойларын ортаға салды. Руссоның мазасын алған сұрақтың бірі, әлеуметтік теңсіздіктің қарапайым адамға түсірген ауыртпалығынан қалай құтылу керек? – деген сұрақ. Адамның барлық қырын қамтып қалу мақсатымен ол философиямен қатар, психологияға, педагогикаға, социологияға да жүгінді. Руссоның байқауынша теңсіздіктің әр түрлері бар, айталық адамдардың қабілеті туғанынан бірдей болмайды, ал қоғамдық өмірде саяси теңсіздік, әлеуметтік-экономикалық деп ары-қарай жіктеле береді.

Сол теңсіздіктердің  қайнар көзі – сол кездегі өркениетте жатыр деп түсінген Руссо қайшылыққа толы қоғамдық прогрессті әшкерелеу  жолында біраз еңбек етті.

Ғылымға сүйенген прогресстің дамуы адамдарды  бақытсыздыққа, азапқа түсірді. Адамның мәні оның еркіндігінде. “Адам ерікті болып туады, бірақ ол қайда болмасын құрсауда”. [8] Осы жағдайға адамдар өздері кінәлі. Руссо адамның әлеуметтік, моральдық, саяси жатсынуы, оның бітім-болмысындағы жаман қасиеттердің өрбіп өршуіне назар аударды. Осы құбылыстың түпкі себебі Руссо жеке меншіктен іздеді. Жеке меншік пайда болысымен теңдік жоғалды.

Осы тұғырықтан шығудың жолын Руссо табиғи қалыпқа  түсіп, соған қайтып оралу деп  ұққан. Табиғатқа оралу «төрттағандап еңбектеу емес», барлық адамдарға меншікті тең, бөлетін нағыз қоғамдастық құру. Сонымен, XVII – XVIII ғксырлардағы ойшылдар көзқарастарының алшақтығына қарамастан олар адамның мәнін ақыл-парасаттан іздеді. Осындай түсінік, таза теориядан емес, сол кезеңдегі әлеуметтік өмірдің ағысынан туған еді.

7 ХІХ ғ. Мәдениетіндегі батыс еуропалық философия.

XVIII ғасырдың аяғында және XIX ғасырда Англиядан экономикалық жағынан , Франциядан саяси жене әскери icтep саласынан артта қалган Германия карымтасын неміс философиясының идеялық жеңістерімен қайтарды.

Немістің классикалық философиясы 1770-ші жылдарынан бастап 1831 жылға дейнгі қысқа кезеңді қамтиды.

Ол өзінің бірқатар тұтас кезеңдері арқылы сол кезде мүмкін болған философиялық дамудың шыңы ретінде көрінді. XYIII ғасырдың аяғы мех XIX ғасырдың басында Германия экономикалық және саяси мешеулікті жеңіп, буржуазиялық революцияға жакындай түсті. Классикалық неміс философиясының негізін қалаушысы И.Кант (1724 –1804 жж.) болды . «Мені екі нәрсе таңдандырады – бұлар төбемдегі жұлдызды аспан мен өз ішімдегі моральдық кодекс» деп жазды ол. Кант Күн жүйесінін пайда болуы көрінісін түзді. 1770 жылдан оның кызметінің сыншылық кезеңі басталды. Кант бойынша, адам танымының екі діңдегі бар – ақылға бағынатын парасат пен сезімталдық. Таныс субъектісінің белсенділігі идеясы неміс классикалық философиясында бастау алған.

Біздің заттар туралы түсінігіміздің өз біліміміздің салыстырмалы деңгейі тұрғысынан қарағанның өзінде әрқашан «өз бетінше заттардан» айырмашылықтары бар. Солайша, «біз үшін зат», яғни біз қабылдаған «о6ъект» (нысан) әрқашан “өз бетінше заттың», объектінің тек бiр жағы болып көрінеді. Ол о6ъектімен субъектіге аусатын философиялық зерттеудін бағыттарьн үстемелеп, трансценденталдық философияны жасайды. Оның негізгі еңбектері: «Таза ақылдың сыны», «Тәжірибелік ақылдың сыны». Кант адам еркіндігінің проблемасын қарастырды. Этикиға «категориялық императив» түсінігің енгізді.

И.Фихте – субъективтік идеалист. Оның негізгі шығармасы «ғылым– ілім».

Ұлы философ Георг Вильгельм Фридрих Гегель (1770-1831 жж.) өз философиясының негізгі етіп әлемнің даму принципін алды. Ол абсолютті идеяның (абсолюттік pyx) дамуын қарастырып, диалектикалық логиканы кұру аркылы дамуды түсініктер (категориялар) түрінде бейнелеуге қол жеткізді. Философия тарихында диалектикалық логика категоряларының, принциптерінің және заңдарының жүйесін алғаш болып негіздеген Гегель болған.

Г. Гегель барлық тіршілікті  астында түсінік жасырынып жатқан жамылған деп есептеді. Гегель ілімінде түсінік деген  әлемдік рухтың, А6солютті идеяның алдымен өз бетінше логикалық  процесс ретінде  дамып, одан табиғи болмысқа өтіп, онда өткен рухани даму формасында және шындық заңдарының ашылуы аркылы адам санасында қайталануы түріндегі қозғалыс пішіні деп түсіндіріледі. Абсолюттік идея өз-өзін А6солюттік ақиқат түрінде таниды. Ол диалектиканың негізгі заңдарын қалыптастырды. Гегельдің пайымдауы бойынша, кез келген даму төмендегі: беку (Тезис), тepicтey (антитезис) және терісті тepicкe шығару, қарама-қайшылықтарды жою (синтез) схемасымен дамиды. Қайшылықтар дұниені қозғауышы күш болып табылады және қайшылықтарсыз даму жоқ деп ұйғарған Гегель. Гегель диалектикасының негізінде кез келген дамудың кайнар көзі түсініктің өз бетінше дамуьмен дәйектеледі, демек, оның рухани табиғаты бар деген тұрғындағы идеалистік ұғым жатады. Оның негізгі еңбектері – «Рухтың феноменологисы», «Логика ғылымы >, т.б.

Гегель «Барлық  шындық - ойлы, ал барлық ойлылық -

немесе  «Ақиқат қалтаға сала салатын  тиын емес», немесе «Минерва үкі іңірде ұшьш шығады», немесе «Ақиқат деген сезді естігенде менің кеудем көтеріледі» сияқты бірқатар пайымдауларын айтты. Бұл айтылгандардың әрқайсысын салмақты мән-мағыналары бар. Гегель, Кант – объективтік идеалистер.

Людвиг  Фейербах (1804-1872 жж.) идеализмді өткір  сынға алды. Өзінің «Христианшылдықтын мәні» аталатын негізгі еңбегінде ол материалистік идеяларды, сонымен бірге антропологиялық идеяны дамытады. Фейербах шешімді түрде дінге қарсы шықты, оның философиясының негізі махаббат ұғымы 6олып табьлады. Фейербахтың; философиялық iлiмi антропологиялық материализмге жатады.

Фейербах  идеализм  мен  дін арасындағы  логикалық  байланысты  байқады. Алайда Фейербах Гегельдін идеализмін ғана cepпіп тастаған жоқ. Ол бейнелі түрде айтқанда сумен бірге баланы  да «төге» салуы себепті  Гегель диалектикасын  өз деңгейінде бағалай да, пайдалана да білмеді.

Немістің   классикалық философиясы  философиялық  ойдың өзін  жаңа  деңгейге көтерді.

Диалектикалық – материалистік философияның негізін  салушылар – Карл Маркс (1818-1883 жж.) және Фридрих Оигельс (1820-1895 жж.). Марксизм диалектикалық және тарихи материализмді, саяси экономиканы және ғылыми коммунизмді қамтиды. Маркстік философияның теориялық негізі немістің классикалық философиялық болып табылады.

Маркстік философияның мәні: «Философтар әр түрлі жолдармен дүниені түсіндірумен болды, алайда мәселе оны өзгертумен дәйектеледі» деген қағидада көрінеді.

     Маркс пен Энгельс идеалистік тәсілдің қоғамдық-тарихи құбылыстарды түсіндірудегі дәрменсіздігін  көрсеттi. Маркс пен Энгельс ғылыми айналымға мәні материалдық өндірістің қоғамдық өмірдің өзге салаларынына қатысты анықтаушы ролін танумен дәйектелетін «тарихты материалистгк түсіну» ұғымын енгізді. Маркс тарихи процесті жіктеудің формациялық концепциясының авторы. К. Маркс тарихтың материалистiк түсінігін философия тарихында алгаш жасап берген. Маркстің iлiмi бойынша қоғамдық болмыс қоғамдық сананы анықтайды. Сонымен бiрге олap әлеуметтік-экономикалық детерминацияны абсолюттендірудің, оны сыңаржақты процесс ретінде қарастырудың қате екенін атап көрсетті.Қоғамның рухани өмipi салыстырмалы дер6естікке ие, оның кызметінің өз заңдары бар және олар қоғамдағы процестерді тездетіп немесе тежеп, даму барысына айтарлықтай ықпал етіп отырады.. К. Маркстің негізгі шығармалары: «Капитал», «Анти - Дюринг»,т.6. Ф.Энгельстің  негізгі шығармасы «Табиғат диалектикасы».

В.И.Ленин ( 1870-1925 жж.) маркстік философияның негізгі идеяларын арғарай  дамытқан. Маркстік – лениндік идеология кеңестік кезеңінде біздің қоғамда үстемді рөл атқарған. Лениннің негiзгi философиялық шығармалары: «Материализм және эмпириокритицизм», «Философиялық дәптерлер».

     ХІХ-ХХ Іғ. Басындағы  орыс философиясы:

«Умом Россию не понять,                Аршином общим не измерить.                           У ней особенная стать -

В Россию только можно верить».

         (Ф. Тютчев)

Тютчевтің бұл сөздерін барлық орыс философиялық ойына эпиграф ретінде алуға болады.

Философияның  ұлттық типтері болады, олардың  қатарында орыс философиясы да бар.