Философия, оның пәні және функциясы. Мәдени – тарихи контестегі философия

Макиавелли  адамның қоғамдық, әлеуметтік мәніне назар аудара отырып тарихтың бағдарын соның мүддесімен тығыз байланыстылығына кәміл сенді. Макиавеллидің гуманизмі  де осында жатыр.

Джордано Бруно (1548-1600) жаңғыру дәуірінің пантеистік дүние танымын әрі қарай дамытты. Бруно философияның негізгі ұғымы (Біртұтас) бірегей. Әлем бірегей, шетсіз, шексіз, тұрақты. Әлемнен басқа ештене жоқ, өйткені ол барлық болмыс. Ол мәңгі, жасалмаған, қозғалмайды. Құдай – табиғат бірдей, заттардың тегі, заңдылығы. Табиғатпен адам біте қайнасқан. Адам соның бір бөлігі ретінде сезінеді. Адам жануарлар дүниесінен бөлініп шыға бастаған шағында, олардан артықшылығы шамалы болды. Тек іс-әрекет арқылы, сонымен қатар рухани өмірдің жандана бастауы арқылы, адамдар жануарлық негізінен алшақтай бастады.

Адамның жаны өзінің субстанциясы бойынша жануарлардың жанына ұқсас болғанымен, құрылымы жағынан айырмашылығы бар. Жанның құрылымы дене мүшелерінің құрылымымен байланыста. «Қабілетті» деген жануардың дене құрылысы адамға жетпейді, сондықтан олардың ақылы кем. Еңбек ету арқылы адам өзінің мәнін ашады.

«Құдайлар адамға ақыл мен қол сыйлады, өзіне ұқсас етіп жаратып, барлық жануарлардан артық қабілет берді». Сонымен бірге оның еркі өзінде,- дейді Бруно «Асқақтаған хайуанды аластау» деген еңбегінде. Адамның өмірі өткінші, өлім алда, сондықтан үлкен мақсат қоя біліп сол үшін қажырлы ісімен, жанын қиюға дайын болуы керек.

Томмазо Кампенелла (1568-1639) жаңғыру дәуірінің соңғы  кезеңіндегі әлеуметтік философия  жасай білген көрнекті философ. Кампанелланың пікірінше, «дүние – орасан зор тірі жан, ал біздер оның құрсағында өмір сүреміз. Дүниедегі барлық заттарда түйсік бар. Дегенменде заттық дүниелердің сезімдік қабілеті әртүрлі, бірінде азырақ, екіншісінде көбірек кездеседі. Адамда, сезіммен қатар ақыл бар. Ақыл арқылы адам шексіз дүниені тани алады. Адам өзінің табиғат берген қабілетін барынша жетілдіруге құштар, және осы қасиетімен жануарлар дүниесінен жоғары тұр. Кампанелла адамның артықшылығын дәлелдеуде эволюциялық дамуды жете түсінбегендіктен теологияға сүйенуге мәжбүр болған. Соған қарамастан Кампанелла, адамның артықшылығын дәлелдеуі біршама қызықты.

«Бірде бір  хайуан, маймыл немесе аю қолы бола тұра отты пайдалана білмейді, тіпті оның маңынада жолай алмайды, және оны  күнненде ала алмайды, тастанда шығара алмайды». «Отты пайдалану өнері адамға ғана тән, сонымен бірге жазу өнері және сол жазуды сөйлете білу, уақытты көрсететін сағатты, компасты пайдалану – осының бәрі адам рухының ашқан жаңалығы». [4]

Кампанелла  адам рухын мадақтап, оны табиғаттың билеушісі, патшасы деп, тек құдаймен ғана бәсекеге түсуге лайықты дейді. Адам – дейді Кампанелла өзінің «Адам туралы» трактатында – дүниенің екінші жасаушысы сияқты, бірінші себептің жердегі өкілі.

Адамның жануар дүниесінен ең басты артықщылығын Кампанелла, тек табиғатты билейтіндігіне емес, өркениетті өмір құра білетіндігінен көре білді.

Адам қоғамдасу  арқылы өз қабілетін ашып, жетілдіре  алады және әділетті мемлекет құру арқылы  өзінің әлеуметтік мәнін  толық аша алады, - деп сенді.

Сондықтанда адамның  мақсаты алдымен сондай қоғамды мемлекетті құруы оның белсенділігіне байланысты. Жаңғыру дәуірі, дүниемен сан қилы қарым-қатынаста болатын ерікті ой мен істің адамын тәрбиелеуге рухани орта қалыптастырды. Ренессанс гуманистері адамның көп қырлығын аша отырып, оның сарқылмас байлығына сенді.

Ренессанс дәуірінің  ерекшелігіде осында.

6 Жаңа заман философиясы

 Философияның  дамуының XVII ғасырдан басталған  кезеңін Жаңа заман философиясы  деп атайды. XVI ғасырдың соңы мен  XVII ғасырда Европада буржуазиялық  революция кең өрістеп қоғамның экономикалық, саяси әлеуметтік өміріне жаңа леп алып келді. Осыған орай қоғамдық санада түбірлі өзгерістерге ұшырады. Жаратылыс тану ғылымдарының ашқан жаңалықтары өндірісте кеңінен қолданыла басталды.

Г. Галилей, И. Ньютон, Р.Бойль, У.Гарвей және тағы басқада оқымыстылардың ғылыми жетістіктері, философияның жаңа бағытта дамуына арқау болды. Ағылшын философы Ф.Бэкон (1561-1626) жаңа заман философиясының негізін салушының бірі. «Жаңа органон», «Жаңа Атлантида» және тағы да басқа еңбектерімен танымал философ эмпиризм бағытын ұстады. Оның ілімі бойынша, ғылым фактілерге сүйену керек. Ғылыми нәтижелерді тәжрибе арқылы сұрыптап, талдау үшін индукциялық әдістің артықшылығын дәлелдеуге күш салды. Осы эмпириялық, индукциялық әдісін адам болмысын тану үшін де қолданды.

Бэконның пікірінше  барлық ғылымдардың мақсаты адам туралы ілім жасау. Ғылымдар шашырап  кетпей, бір- біріне сүйене, байланыса  отырып адам туралы келесі пікір, тұжырым  жасай алады.

Адам тән  мен жаннан құралғандықтан, ғылымдардың  бірі тәнін зерттейді, екіншілері адамның жанына назар аударады. Ф. Бэкон адам қосмәнді дей тұрып адамның жанын зерделі жан, сезімтал жан деп екіге бөледі. Адам зерделілігіне «құдай шапағаты» тиді, ал сезімталдығы жалпы дене қызметімен байланысты. Адам ақыл ойының субстанциясының қайдан шыққаны, мәңгілігі және тағыда басқа сауалдарға жауап беру діннің еншісі. Осыған орай Ф. Бэкон адам жанының зерделілігі туралы жарытып ештеңе айтпайды. Адамның сезімтал жандылығын философияның үлесіне алып қалып Ф. Бэкон оның әлі тыңғылықты зерттелмей жатқанына қынжылады. Адамның қос мәні, яғни тәні мен жаны бір- бірімен байланысты. Тәннің байлығы оның саулығы, сұлулығы, қуат күші, ал жанның қабілеті – парасаттылығы, еріктілігі деп білеміз.Адамның кескін-келбетінен оның көңіл-күйін, рухани дүниесін білуге болады. Тәні саудың жаны сау. Ол дәрігерлік ғылымдар жүйесіне ертеден белгілі. Ф.Бэкон осы байланыстың басқа жағына көңіл аударады. Жанның саулығы көп жағдайларда дене қызметіне әсер етеді, сондықтанда жаны саудың дені сау деп айта аламыз.

Адамның әлсіздігі, дәрменсіздігі табиғат заңдылықтарын  білмегендігінде. Табиғатты жеңу үшін оған бағыну керек, -дейді Ф.Бэкон.

Бағыну деп  табиғат алдында тізе бүгу емес, оның заңдылықтарын өз мақсатыңа  дұрыс пайдалана білу, өйткені  адам табиғаттың түсіндірушісі, қызметшісі. Табиғатты тану жолында көптеген кедергілер, тосқауылдар бар. Ол кедергілер адам санасында түрлі себептермен сіңіп қалған пікірлер, бұрмалаған түсініктер, елестер. Ф.Бэкон осы елестерді төрт түрге бөледі.

Біріншісін  «тектік елестер»-деп атайды. Ол адамның табиғатына біткен, өйткені сезімнің қабілеті дүниедегі сан қилы заттар мен құбылыстарды ажырата алмай жалған мәлімет береді. Ақылда табиғаттағы, қоршаған ортадағы елеусіз фактілерді өзінен қосып бажырайта, түймедейді түйедей қылып кең тұжырым жасауға икемді. Сондықтан дейді Ф.Бэкон ақылдың қанатына ауыр жүк іліп жерге күнделікті күйбің тіршілікке жақындастыра жүргізу керек. Тектік елестерден құтылу оңай емес, бірақ олардың күшін әлсіретуге болады. Екінші, “үңгір елестер” жеке адамның мінез құлқына, тәрбиесіне, өскен ортасына, байланысты. Әр адамның өз «үңгірі» бар. Осы үңгір табиғаттан түскен сәулені әлсіретіп, көмескі жеткізеді. Осы елестерден көпшіліктің тәжірибесіне сүйене отырып құтылуға болады. Үшінші елестерді Ф.Бэкон «алаң», «базар» елестері деп атайды. Адамдар жиналған жерлерде сөз таластары жиі болып тұрады. Олар бір сөзге әр түрлі мағына беріп, бір-бірін түсінбейді, ұғыспайды. Осындай жағдайда, талас-тартысты пайдаланып біреулер өз пікірін білдіріп алуы мүмкін. Қарапайым сана біреуге еріп еліктегіш келеді. Осы елестерден адам өз білімін жетілдіріп, оқу арқылы құтыла алады.

«Театр елестері» - деп Ф.Бэкон біреулердің беделіне, ойдан шығарылған қағидаларға сенуді айтады. Әсіресе ғылымдағы догматикалық ілімдер ойдың дамуына кедергі келтіреді. Бэконның пікірінше осы пірлер, елестер табиғаттың заңдылықтарын ашып, пайдалануға кедергі жасайды. Осыған қарамастан, адам олардан арыла келе, табиғатты танып біле алады. Ол Бэкон ұсынған тәжірибеге сүйенген индуктивті әдіс арқылы жүзеге аспақ. Ф.Бэконның адам туралы ойлары, кейінгі уақытта, әсіресе ағартушылар кезеңінде жаңа мәнге ие болып олардың дүние танымына күшті әсер еткені белгілі.

Ф.Бэкон жаңа заманның көш бастаушысы болса, француз  ойшысы Р.Декарт (1596-1650) осы заман  философиясының туын ұстаушыларының ең көрнектісі болды. Философияның рационалдық дәстүрін жалғастырып дамытушысы Декарт, адамның мәнін түсіндіруде ғылыми жаңалықтарға сүйенеді. Ол кезде көптеген алдыңғы қатарлы ойшылдар табиғатты алып механизм деп түсінді.

Адам, Декарттың пікірінше екі түп негізден жанмен тәнннен яғни рухани және материалды (дене) екі субстанциядан құралған. Рухани субстанцияның жалғыз қасиеті бар ол- ойлау, ал материалды субстанция кеңістікке кең таралғандығымен, созылмалығымен белгілі. Жануарлардың организмі сияқты адамның организмінде қарапайым машинаға жатқызған, Декарт механикалық заңдылықтарды адамды түсініп білуге қолданды. Осы көзқарас У.Гарвейдің қан айналымы және осы процестегі жүректің атқаратын қызметі туралы ашқан жаңалығымен тікелей байланысты еді.

Сонымен қатар  Декарт адам тек қана организм емес, саналы жан болғандықтан оны механикалық  заңдылықтары арқылы түсіндіруге болмайтынын  түсінді.

Екі субстанция бір-біріне тәуелді емес. Адам мен  жануарларды жақындастырумен шектелмей, Декарт олардың түпкілікті айырмашылығына басты назарын аударды. Адамның танымдық қабілеті тәнмен ешқандай байланысты емес. Адам қандай жағдайда болмасын өзінің іс- қимылын мақсатқа бағындырған. Мақсат бар жерде ой бар. Осының өзі-ақ «Әдіс туралы пайымдау» атты еңбектің авторының пікірі бойынша адамға біткен жалғыз қасиет ақыл-ой екендігіне күмән туғызбайды. Ол логикалық пайымдауды, ойлануды адам болмысының жалғыз ғана бұлтартпайтын кепілі деп сенді. «Cogito ergo sum», яғни «мен ойлаймын, олай болса мен бармын» деген қанатты сөз Декарттан қалды. Декарт философ болуымен қатар ірі математик екені баршамызға белгілі. Адам ақыл-ойын ерекше бағалаған Декартқа осы ғылымның түрткі болғаны күмән тудырмайды. Математикалық білімдердің логикалық сипатын аңғарған Декарттың пікірінше, математикалық ақиқаттардың айқындығы, анықтығы адам ақыл-ойының нәтижесі. Адам тек ақыл-ойымен, барлық құбылыстарға терең бойлап тани алады. Адам организмі механикалық заңдылықтарға бағынып өзінің бірегейлігінен, даралығынан айырылады да, ал ақыл-ойымен өзін тәуелсіз, ерікті бірегей (индивидуальность) субстанция екендігін сезінеді.

Осы екі субстанцияны қарама-қарсы деп тапсақ, онда адамның  ойы мен дене қызметінің таңқаларлық  келісімді іс әрекетін қалай түсіндіруге  болар еді?.Бұл қиын сұрақ. Әрине  дене өздігінен жанда өзгеріс тудыра алмайды. Жанда өздігінен денеге өзгеріс енгізуге қабілетсіз.

Дегенменде дене жанда  жүріп жатқан процестердің даму бағытына, жанда денедегі жүріп жатқан процестерге  ықпал ете алады. Олардың бір  біріне әсерін Декарт адамның сопақша миы арқылы түсіндірмек болған.

Декарт осыған қанағаттанбай, бір біріне қарама-қарсы екі субстанцияның  адам қызметіндегі байланысын түсіндіру  үшін құдайдың мистикалық функциясына  жүгінеді. Екі субстанцияның арасындағы үйлесімді байланысты құдай «түсіндіреді». Құдай ұғымы адам санасындғы «туа біткен» ұғым, ақиқат.

Әрине Декарт, адамдағы өзгерістер мен байланыстарды түсіндіруде  құдайға сүйенеді. Сонымен бірге, Декарттың мына сөздеріне назар  аударалық: «Осы өзгерістерді, менің  түсінуімше, тек құдайдың әрекетіне телуге болмайды, өйткені ол тіпті-де өзгермейді. Сондықтан, мен оны табиғатқа телимін.Осы өзгерістердің орындалар тәртібін, мен табиғат заңдары деп атаймын.» Құдай дүниеде ешқандай ғажайып іс істемейді Табиғат заңдарына, құдай қолын сұқпайды. Дүние осы қалпында жаралған жоқ, және оның ары қарай дамуына құдайдың қатысы жоқ. Міне Декарттың осы ойларын адам табиғаты туралы тұжырымдарын саралағанда естен шығармауымыз керек.

Декарттың «қостекті»(дуализм) философиясына голланд философы Бенедикт Спиноза (1632-1677) «біртекті» субстанцияға негізделген жүйені қарсы қояды. Біртекті субстанцияның екі атрибуты (мәңгі айырылмас қасиет) бар. Олар кеңістікке таралғандығы (созылмалылығы) және ойлауға қабілеттілігі. Осы екеуінсіз субстанция мүмкін емес. Субстанияны ешкім жаратпаған, оның себебі өзінде, сондықтан Спиноза оны құдай немесе табиғат деп атайды. Құдай табиғаттан жоғары емес, ол онымен бірге қабысқан. Субстанция шексіз, ал дүниеде шегі бар заттарды, құбылыстарды Спиноза «модус» (түрлі күштер ) деп атайды. Модустар арқылы субстанция көрініс табады. Адам субстанияның модусы, жанмен тәннің тұтас бірлігі, табиғаттың шағын бөлшегі. Табиғи заңдылыққа бағынған адамның дене құрылысынан субстанцияның бірінші қасиетін көрсек, ал іс әрекетінен екінші қасиетін, яғни ойлауға қбілеттілігін табамыз.Адам табиғаттың айырылмас шағын бөлшегі бола тұра осы екінші қасиетімен саналы қызметке икемділігімен ерекшеленеді .

Адам жаны мен тәні біртұтас, бір біріне сай, бірақ осы  тұтастықтың айғағы дене.

Жан, рух қашанда болмасын оқшау ойлардың, идеялардың жиынтығы. Жанның ең жақын объектісі- өзінің денесі. Осыдан жанға Спиноза «тәннің идеясы » деп анықтама береді. Жанның осы қасиеті оның енжарлығын, денеден тәуелділігін көрсетеді. Сонымен бірге жан тек өзінің денесін сезіп қоймайды ол өзінің оқшау ойларын, идеясында түсінеді.

Осы жағынан адам жанының  парасаттылығын белсендіілгін байқаймыз.

Адам жанының осы  қасиеті оны субъект дәрежесіне көтереді. Әрине Спиноза ойлауды  денедегі жүріп жатқан процестермен тығыз байланыста және соған тәуелді  деп біржақты қарапайым шешімге тоқталмаған. Ол тән мен жанның сапалық ерекшеліктерін айыра білген.

Барлық адамдар табиғаттың бөлігі ретінде соның ықпалында  болатыны даусыз. Осы ықпалдың адамның  ішкі дүниесіне әсері қандай?

Спинозаның адам туралы іліміндегі басты проблемалардың бірі-ол адамның еркі, бостандығы.

Декарт адамның еркін, ақылдан кең ұғым деп қарастырғаны белгілі. Адамның жаны тұтас субстанция болмағандықтан, қайта әртүрлі оқшау (дискретті ) ой-идеялардан құралғандықтан онда ондай ерекше қасиет болуы мүмін емес. Адам еркінің бостандығы бар деп түсіну қате пікір дейді Спиноза. Емшек емген сәби өз еркімен ана сүтін сұрайды, немесе қорқақ өз еркімен қашып құтылмақ деп түсіну дұрыс емес. Адам өзінің ықыласын білгенімен, соның астарында не жатқанын, қандай себеп ықыласты тудырғанын біле бермейді.

 Шындыққа жүгінсек, ерік деп жүргеніміз жалпы  ұғымдар жеке ойлар мен идеялардың  жиынтығы. Осы ойлардың әрқайсысын  жеке алып қарасақ олардың  жетілмеген жартылай ақиқат екендігін  немесе жалған екендігін байқар  едік. Осыны адамдар біле бермейді де әбден толысқан ақиқатпен қаруланған ерік бостандығы бар деп сенеді.