Yлттық тәрбие

Әлемде ұлтаралық қақтығыстар  мен діни түсініспеушіліктер белең  алған тұста бейбіт қатар өмір сүрудің озық үлгісін көрсетіп кележатқан Қазақстандық толеранттылықтың жарқын үлгісін көптеген мемлекеттер мен діниконфессиялар да мойындап отыр,еліміздің тәжірибесіне қызығушылық пен қолдаутабуда. Студенттерді толеранттылыққа тәрбиелеу мен өмірлік ұстанымынқалыптастыру мақсатында оқыту мен тәрбиелеу үшін жеке тұлғаға бағытталған жұмысжүргізілуі тиіс.Бұл студенттер арасындағы тәрбие жұмыстарын адамдарға ортақ құндылықтарды:түрлі идеологиялық көзқарастарға,қоғамдық –экономикалық жағдайларға,саясатқа,мәдениетке,діни нанымдарға және төзімділікті қалыптастыруға бағыттаудан тұрады. Толеранттылық – бұл жергілікті халықтың басқа ұлт өкілдеріне және басқа діндегі адамдарға түсіністікпен қарап, оларды қудаламауының белгісі. Жалпы толеранттылық өркениетті қоғамға тән құбылыс. Мұндай қасиет тұтас ұлттың басына бір күнде орнай салмайтыны белгілі. Бұл – халықтың сана-сезімінің, дәстүрінің, рухани байлығының кемелденгенінің айқын көрінісі. Осы тұрғыдан алып қарасақ, Қазақстандағы қоғамдық қарым-қатынастардың белгілі бір дәрежеге көтерілгенін байқаймыз.

59. Студент  жастардың құндылық бағдарын  қалыптастыру мәселелері.

Психологиялық сөздікте: «құндылық» түсінігі қоғам үшін әлеуметтік-тарихи маңызы бар, «жеке тұлға» өмірінің болмысын анықтайтын құбылыс деп анықтама берілген. Қазіргі кезеңде жоғарғы  оқу орнында білім берудің  жаңашылдық бағытына сай, студенттердің  құнлылық бағдарын тереңдетіп, шығармашылық дербестігін қалыптастыру - кәсіптік білім берудің басты мақсаты. Өйткені қай елдің болмасын өсіп өркендеуі, әлемдік ортада алдыңғы  шептен орын алуы оның ұлттық білім  беру жүйесінің жаңа сипаты – жаңа оқыту технологияларын,   оқу  ақпараттарын ұтымды қолдану, шығармашылық оқыту түрлерін кеңінен пайдаланумен тығыз байланысты.

Жоғары оқу орындарында студенттердің  құндылық бағдарының тереңдеуіне жүйелі жүретін оқу тәрбие жұмыстарымен қатар, сабақтан тыс ұйымдастырылатын танымдық үйірмелер, студенттердің  ғылыми-зерттеу жұмыстары бойынша  конференцияар, пәндік олимпиадалар, диспуттар  т.б. тиімді ықпал етеді.

60.Қазақстан  халықтары мәдени мұраларының  студент жастарға ұлттық тәрбие  берудегі рөлі.Қазақ халқының мәдени мұраларында мемлекет құраушы ұлттың дүниетанымы, тілі мен ділі, болмыс-бітімі көрініс тауып, олар ұлттық  мәдениетті құрайды. Ол адамзат игілігі ретінде ұрпақтан - ұрпаққа жетіп, қоғамдық-әлеуметтік өзгерістерге орай жаңарып отыратын рухани байлық болып саналады. Жастардың төл мәдениеттен нәр алуы, еліміздің тарихи өткенін оқып үйренуі, қоғамдағы достық ахуал мен бейбітшілікті сақтауды түсінуге, ұлтаралық рухани келісімді нығайтуға негіз болады. Жастардың бойында қалыптасатын елжандылық, азаматтық, болашаққа деген үлкен сенім, адамдар арасындағы қарым-қатынасқа ізгілікті көзқарасғ өз еліне деген мақтаныш сезім бәрі ұлттық ұлағаттың көрінісі болып саналады. Сол себепті қазақ халқының мәдени мұралары қай уақытта болмасын мемлекет құрушы ұлттың рухани құндылықтары ретінде қазіргі жастар тәрбиесінде аса маңызды болып қала береді.

61. Денсаулық – тұлғаның құндылығы. Салауатты өмір салтын ұғымының мәні.Денсаулық--әрбір адам бақытының негізгі компоненті. Деннің сау болуы –ол өмірді шексіз сүю,қуаныш сезіміне бөлену, өмірден ләззат алу,әрбір таңды,күнді асыға,ризашылық көңіл күймен тосу және кешкілік қам-көңілсіз,кіршіксіз тәтті ұйқыға кету,ең қажеттісі өзіңді-өзің сүю,құрметтеуден басталады.Кімде-кім өзінің өмірін темекі түтінімен, ішімдік уытымен уласа,ертеңгі күнге сенімсіздікпен қарайды.Ол үшін тіршілік, өзін қоршаған орта көңілсіз,беймәлім,күңгірт болып келеді.Салауаттану — тұтасымен алғанда жеке тұлғаның, қоғамның, табиғаттың денсаулығы туралы ғылым. Адам денсаулығы тән, дене, психологиялық, имандылық-адамгершілік және әлеуметтік денсаулықтар құраушының өзара байланысы мен өзара үйлесімді әрекеттерінен қалыптасады. Кез-келген өзара әсер әрекет етуші ретінде де, жауап беруші ретінде де анықталады. Әлеумет себепші болған аурулар санының өсуіне, адамның әлеуметгік биологиялык мәні арасындағы қарама — қайшылықтардың шиеленісуіне байланысты — салауаттанудың пайда болуы заңдылық. Салауатгану ғылымы аурудың алғашқы алдын алу әдіснамасын, денсаулықты сақтау және ны-ғайту амалдары мен әдістерін зерттейтін салауатты өмір салтын қалыптастырудың ғылыми негізі болып табылады. Салауаттанудың рөлі — адамның ішкі биологиялық табиғатымен, өзін қоршаған тірі жөне өлі табиғатпен өзара әсері сапасын өзгерту, кикілжіңнің көзін жою болып табылады. Салауаттану ғылымы «қалай денсаулықты сақтаудың» ұстанымдары мен тетіктерін зерттейді. Салауаттану нысаны, біріншіден — дені сау адам, екіншіден — оны қоршағандардың барлығы және денсаулыққа әрекет етуші факторлар, үшіншіден — аурудъщ пайда болу себептері, организмнің дені сау күйге оралу тетігі, қорғануға бейімделу тетіктері, төртіншіден — сақтандыру және сауықтыру шаралары болып табылады. Салауаттанудың зерттеу пәні — адам. Зерттеуге организмнің анатомиялық, физиологиялық негіздері, бейімделу тетіктері, корғану тосқауылдары, организмнің сыртқы ортаға бейімделуі туралы білімдері енеді. Салауаттану адамның термодинамикалық, денелік, химиялық, антропологиялық, экологиялық құбылыстарын қамтиды. Адам қоғамның қарапайым мүшесі, этикалық және эстетикалық ұстанымдарын жеткізуші жеке тұлға ретінде қарастырылады. Тек осындай кешенді тәсіл оның негізгі қасиеті  -  денсаулығын сипаттауға мүмкіндік береді.Салауаттанудың негізгі мақсаты — әрбір жеке адамның және тұтастай қоғамның денсаулығын қамтамасыз ету. Салауатты өмір салтын қалыптастырудың негізгі мақсаты -балалар мен жастарда жас ерекшеліктеріне, құндылық бағдарларына және имандылық-еріктілігіне сәйкес салауатты өмір салтының ұғымдарын, дағдыларын және уәждерін қалыптастыру.

62. Салауатты өмір салты студент тұлғасының кәсіби- тұлғалық дамуының шарты.Қазіргі кезеңдегі қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуында орын алып отырған қиындықтарға қарамастан, салауатты өмір сүрудің мемлекеттік жүйесі түпкілікті, жалпы адамзаттық рухани байлықтарға негізделуі тиіс. Ол жеке бастың үйлесімді дамуына, денсаулықты нығайтуға, адамдардың тіршілік үшін белсенділігін арттыруға ықпал жасауды өзінің басты мақсаты етіп алуы керек.Салауатты өмір салты - белгілі популяцияның денсаулығын сақтап, нығайтуға, салауаттандыруға арналған мінез-құлқы, тәрбиесі. Салауатты өмір салты - тек медициналық емес, сонымен қатар өндіріс пен өндірістік қатынастардың дамуына байланысты болып келетін әлеуметтік-экономикалық категория. Салауатты өмір салты жеке адамның тіршілік жағдайын денсаулығына сәйкес таңдауы, яғни жеке әлеуметтік топтар мен жалпы қоғамның жоғары гигиеналық мәдениеті.

63Жастардың  некеге тұруға дайындығы. Жастарды  отбасын құру мәселелері .  Қазіргі таңда қоғамымызда қалыптасқан қиын, тұрақсыз әлеуметтік, экологиялық, идеологиялық жағдай жастардың жеке басының және мінез-құлқының дамуында түрлі ауытқулардың туындауына себеп болып отыр.Соның ішінде жас ұрпақта жиі саналы түрде байқалмайтын наразылық сезімі, жалпы әлеуметтік қызығушылықтың жоғалуынан эгоизмге ұласатын жастар индивидуализациясы кең жайылып келеді. Жастар еліміздегі әлеуметтік, экономикалық және моральды жағдайлардың өзгеруінің салдарынан отбасында қалыптасатын қажетті құндылықтар мен идеалдардан айрылуда.Осыған орай, бүгінгі қоғамымызда жоғары сынып жасындағы балалардың психологиялық дамуына отбасылық тәрбие және отбасылық-некелік өмірге даярлықты қалыптастыруға жататын әлеуметтік факторлар ықпалының проблемасы аса өзекті болып табылады.Отбасы баланың жеке тұлға ретінде қалыптасуына ықпал етуші ең маңызды әлеуметтік институт болып есептеледі. Отбасының шырқының бұзылуы баланың әлеуметтену үрдісінің бұзылуымен қатар, отбасы-некелік түсінігінің де бұзылуына себеп болады.Қазіргі өзгермелі, даму үстіндегі қоғамымыздағы ынтымақты және бақытты, берік отбасының негізі жастарға дұрыс тәрбие беруден басталады. Өзара сыйластық пен түсіну, махаббат пен достық, адамилық жоғары ұстаным болмайынша бақытты отбасының болуы мүмкін емес.

Көп жылғы жүргізілген бақылау  және зерттеу жұмыстардың мәліметтеріне  сүйенсек, отбасындағы теріс қылықтар мен қиыншылықтар мектепке келгенде де дағдыға айналады. Әрине, мұндай себептер әртүрлі әсерлерден болады. Атап айтқанда, олар мыналар:

•  отбасы мүшелерінің, әсіресе, әке  мен ана арасында бірыңғай талаптың, көзқарастың жоқтығы;

•  отбасында балаға жеткілікті назар аудармаудың тапшылығы;

•  ата-ана мен бала арасындағы түсінбеушілік;

•  отбасында болатын маскүнемдік, ұрыс-керіс, неке бұзушылық;

•  әр түрлі жағдайда баланың  теріс қылықтағы адамдардың қамқорлығына түсуіу.Осы міндеттердің барлығы  жас ұрпақты отбасы-некелік өмірге дайындау мақсатында шешілуі қажет.

Жоғары сынып оқушыларын отбасы-некелік  өмірге даярлауда мыналар аса  маңызды:

•  Отбасының әлеуметтік маңызын  ұғыну;

•  Некелік өмірге қажет тәрбие және өзіндік тәрбие;

•  Дұрыс отбасы-некелік түсініктерді қалыптастыру;

•  Неке және отбасы психологиясы мен социологиясы бойынша белгілі  бір білімдер жиынтығын меңгеру.Жоғары сынып оқушыларында отбасы бейнесі, моделі қалыптаспаса, адамдардың не үшін некеге түсетіндігін, отбасынан нені күтуге болатындығын, қандай отбасылық қатынастарды құруға болатындығын, ерлі-зайыптыларға қандай міндеттердің жүктелетіндігін білмесе болашақ отбасылық қатынастарға дайын деп санауға болмайды.

64.Нашақорлық –  жастар ортасындағы әлеуметтік  мәселе. Нашақорлық-жастар ортасындағы девианттық мінез-құлықтың ең қауіпті нысандарының бірі. Осыдан он жыл бұрын есірткілер экзотика сияқты естілген, егер баспасөз бетінде ол туралы жазылса, ол буржуазиялық қоғамның «шіруі» ретінде қабылданды. Қазір бұл қасірет қазақ жеріне де келіп жетті. Батыс елдерінде есірткімен күрес бағдарламалары үшін мол қаржы бөлінеді де, олардағы жағдай біршама тұрақтанған, кейбір жерлерде нашақорлардың «қартаюы» да байқалып қалды. Ал Қазақстанда, басқа ТМД елдеріндегі сияқты керісінше, жастарды нашақорлыққа тарту, соның ішінде жасөспірімдерді тарту процесі өріс алып келеді.

Жасөспiрiмдердiң көбiсi героин және синтетикалық есiрткiнi көп пайдаланады. Бұның аяғының не болары белгiлi... Яғни, мөлшерiн асырып тұтынған адам өлiмi, ерте жаста мүгедек болу немесе ұзақ уақыт бойы емделуге тура келедi.

Көп жастардың аузынан: «Бұл жай ғана шөп. Аздап басың  айналады. Ертесiне басыңның ауырғаны болмаса, ешқандай тәуелдiлiк жоқ» деген  сөздердi жиi айтады. Демек, олар бұны уақытша  ермек деп түсiнедi. Оның артында  не тұрғанын естiгенмен, мән бере қоймайды. Мамандардың мәлiмдеуiнше, бұрынғыдай апиын емес, қазiр жасөспiрiмдер күштiсiн - героиндi пайдаланады.

65. 1 курс студенттерінің бейімделу  кезеңдегі мәселелер. Бірінші курстардың оқу орнына бейімделу үрдісіне орай жүргізілген көптеген зерттеулер келесідей негізгі қиындықтарға жіктеледі екен: кешегі мектептің ұжымындағы оқушылардың оның өзара көмегі мен моральдік қалауының кетуімен байланысты жағымсыз күйзелістер; кәсіпті таңдаудағы мотивацияның белгісіздігі, оған жеткіліксіз психологиялық даярлық, мінез-құлық пен іс-әрекетті психологиялық өзіндік реттей алмаушылық, оның күнделікті бақылауға ашылуын педагогтардың талап етуі, жаңа жағдайда еңбек пен демалыстың оптималды тәртібін қарастырып іздеу жұмыс пен өзіндік қызметті реттеу, әсіресе үй жағдайынан жатақханаға ауысу кезінде, соңғысы өзіндік жұмысқа дағдының болмауы, конспекті жасай алмау, алғашқы еңбек көздерімен, сөздіктермен, анықтама сілтемелермен жұмыс жасай алмаушылық.

Зерттеушілер бірінші  курс студенттерінің оқу орнының  жағдайына бейімделуінің үш түрін  көрсетеді:

1. формальды бейімделу, студенттердің жаңа ортаға, жоғарғы мектеп құрылымына, ондағы оқыту мазмұнына және оның талаптарына қатысты;
2. қоғамдық бейімделу, яғни, бірінші курс студенттерінің топтық ішкі бірігуі және жалпы алғанда топтардың басқа студенттермен қосылу үрдісі;
3. дидактикалық бейімделу, жоғарғы мектепте студенттердің оқыту жұмыстарының түрлері мен әдістеріне байланысты бейімделу.

(66) Жастар ортасындағы  суицид – әлеуметтік-педагогикалық  мәселе

Соңғы жылдары өзін-өзі өлтірулердің күн санап таралғандығы, (ал мұндай өзін-өзі өлтірулер күн сайын 1000-нан аса жасалады – барлығы жылына 500 мыңға жуық) – бүкіл әлемдік қауымдастық үшін маңызды әлеуметтік және қоғамдық мәселенің өзектілігін көрсетіп отыр.Өзін-өзі өлтіру халықтың өлім-жітімге ұшырауының ең кең таралған себептерінің бірі болып табылады және қоғамның денсаулығына, әлеуметтік тәртіптің, нормалардың бұзылуына және экономикаға айтарлықтай зиянын тигізеді. Яғни өзін-өзі өлтіруге тырысқан адам өз-өзіне қастандық жасау арқылы ұзақ ауруға, ал кей кездері өмір бойы әлеуметтенуден кейін қалатын мүгедектікке алып келеді. Суицид өмірмен қош айтысуға әрекет жасап көрген адамның ғана емес, оны қоршаған ортаның психикасын бұзатын, қоғам үшін, әлеуметтік жүйенің қалыпты қызмет атқаруына кедергі болып табылатын жауапсыз іс-әркет. «Суицид» латын тілінен алынған «қасақана өзін-өзі өлтіру» деген мағынаны білдіретін сөз. Өкінішке орай, бұл термин қазір көп қолданатын сөзімізге айналды. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (ДДҰ) жақында таратқан мәліметтеріне сүйенсек, жылына миллионнан астам адам өзін-өзі өлтіреді екен бірінші орында – Латвия (96-99 адам),екінші орында – Венгрия (88 адам),үшінші орында – Қазақстан (53 адам).Жапония (47,1 адам),Эстония (50 адам ),Ресей (49,4 адам) деп кете береді.Төменгі көрсеткіштегі елдер:Грекия,Италия,Армения (2,3),Гватемала (2-3),Филиппин (2),Албания (1,4),Ал, мұсылман мемлекеттері мен Африка елдерінде бұл көрсеткіш жоққа тән. Соңғы жылдары «Жасөспірімдер суициді» деген ұғым өз алдына бөлек отау тікті. Бұл дерт өмірдің балдай дәмін енді ғана татып келе жатқан жас балапандарды да баудай түсіріп, қыра бастады. Таяуда шведтердің «өзін-өзі өлтіру ісін» зерттеу орталығы 15 пен 19 жас аралығындағы жастардың өзіне қол жұмсауы жағынан Ресей дүниежүзі бойынша бірінші орынға шықты деп хабарлады. Ресейде жыл сайын шамамен 2500 кәмелетке толмаған бала өзіне қол жұмсайды. Екінші орынды АҚШ (1800 бала) тұр. Ал, жан басына шаққандағы көрсеткіш бойынша бірінші орында Шри-Ланка (46,55), екінші орынды Қазақстан иеленген (24,02). Мамандар болса жасөспірімдер арасында суицид оқиғаларының жиiлеуiне көбінесе, отбасылық және қоғамдық тәрбиенiң жоқтығы, зорлық-зомбылық, есiрткi қолдану, әртүрлі компьютерлік ойындар, атыс-шабыс, қантөгіске толы фильмдердің тікелей әсері бар дейді. Ғалымдар бұл абыройсыз өлім көбінесе өмірдегі таршылық, материалдық тапшылықтан, одан қалса ақыл-есі кемдіктен болады деген болжам айтып келеді.