Стратегиялық жоспарлау, аймақты мемлекеттік басқарудың құралы ретінде

Ұлттық экономика дамуының стратегиялық талдауын жүргізудің  негізгі кезеңдңрі  келесі суретте  көрсетілген.

 

 

 

 

 

 

 

2 сурет. Ұлттық экономика дамуын стратегиялық талдау кезеңдері

 

Ұлттық экономика дамуын стратегиялық талдау  ел дамуының әлеуметтік-экономикалық тұжырымдамасын жасау және негіздеу жұмыстарының алғашқы кезеңі болып  табылады. Стратегиялық талдау жүргізудің алғашқа кезеңінде статистикалық органдардың сәйкес ақпараттары, салалық, қоғамдық және басқа да мекемелер мен ұйымдардың материалдары қолданылады.

 Талдаудың бұл кезеңінің  негізгі мақсаты- ел дамуының  алдыңғы стратегиясының тиімділігін,  ұлттық экономика элементтерінің  дамуы мен қызмет етуінің әртүрлі  аспектілерін бағалау. Мұндай  талдау жүргізудің негізгі аспектілері  ретінде келесілерді атауға болады:

- ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін, елдің әлемдік экономикамен халықаралық еңбек бөлінісіндегі орны мен рөлін бағалау және кешенді талдау;

- елде бар, стратегиялық артықшылықтар  қатарына жатқызылған негізгі шарттар мен факторларды нақты пайдалану дәрежесін бағалау және талдау;

- тұтас ұлттық экономиканың, сол сияқты оның жекелеген элементтерінің дамуындағы жағымды және жағымсыз үрдістерді анықтау және бағалау;

- ұлттық экономикадағы  құрылымдық өзгерістерді бағалау  мен талдау және оның дамуындағы  пропорционалдық қағидасын сақтау;

- ұлттық экономикадағы  институционалдық және ұйымдық  өзгерістердің оның қызмет етуі  мен дамуына, сондай-ақ әлеуметтік  дамудың маңызды параметрлеріне  әсерән бағалау мен талдау;

- ұлттық экономика дамуын шектеуші шарттар мен факторларды анықтау және талдау.

Ұлттық экономика дамуының стратегиялық талдауын жүргізудің екінші кезеңі, ұлттық экономика дамуының анықталған болашақ нұсқасын таңдаумен  байланысты болғандықтан, алдын-ала  сипатта болады [2].

Даму стратегиясы: теориялық  аспектілері. Қазігі кезде стратегияны  анықтаудың түрі көп олардың әрқайсысы  бұл түсінікті даңаша түрде ашады  немесе толықтырады. «Стратегия» түсінігі ХХ ғасырдың 50-ші жылдарында басқару  сөздігі қатарына кірді, осы кездері  сыртқы ортаның аяқ асты өзгерістеріне  реакция үлкен мәнге ие болатын. И. Ансофф стратегияны былай анықтады: белгілі бір мекеме өзінің жұмыс барысында қандайда бір шешім қабылдау үшін заңдар жинағы ретінде пайдаланады [3].

 Ғалымдар стратегияны  зерттеу барысында әртүрлі қорытындыларға  келді: себебі стратегия алдын-ала  ойластырылып алынған модель ретінде, жоба, үдеріс немесе жеңіл әдіс  (қарсыласыңды құлықпен шатастыру),  белгілі бір ұстаным ретінде қаралады. Жоғарыда ашылған теңестірулер бірінен бірі асады. Сондықтан соның бәрі бірігіп үлкен мағынаны білдіретін бір ұғымды анықтайды. Стратегия жоба ретінде үлкен мағына береді. Стратегия кез-келген басқарма өзінің мақсатын және соған жету жолын  өзі жоспарлайтыны көрсетеді. Тәжәрибеде ішкі және сыртқы факторлар әлсіз басқарылады. Кейде ең жақсы ойластырылған жобаның өзінде міндетті түрде  дамуға сәйкестенетін немесе кедергі жасайтын ойламаған келеңсіздіктер туып жатады. Ресейлік ғалымдар стратегияны жасау проблемаларын қарастырғанда мынаны көрсетеді, бір жағынан стратегия нақты ойластырылған, ал екінші жағынан кездейсоқ факторларға байланысты болатындығын көрсетеді. Сондықтан стратегия- жоспарланған іс-шаралар жиынтығы және фирманың тез қабылданатын  шешімдерге бейімделуі, бәсекелік басымдықтарды жоғарылататын немесе әлсірететін жағдайларға бейімделуі.  Стратегия қарсыласымен  қарым-қатнасы ғана емес, ол бүкіл ұйымның әрекетінің табиғи құралы.

Стратегия динамикалық жиынтық  ретіндегі байланысты басқару үдерісін көрсетеді: қоршаған ортаның қызмет етуін талдау, миссия мен мақсаттарды  анықтау, стратегияны талдау, стратегияны  жүзеге асыру және стратегияны жүзеге асырудың мониторингі. Бұл үдерістер  бір-бірінен логикалық түрде шыға береді.  Бірақта бұлардың арасында тұрақты кері байланыс бар және жалпы  жиынтықта сәйкесінше  әрбір үдерістің  басқаларына кері әсері болады.

Сыртқы ортаның анықталмағансыздық дәрежесі жоғарылағанда  бекітілген уақытынан, қалыптасқан стратегия ескіре бастайды. Сондықтан стратегияның түзелй бағыты кездейсоқ емес жоспарлы сипатта болуы керек және осы жағдай стратегияны жетілдірудегі шектен тыс шығындардан қашуға көмектеседі. Жақсы жасалған бірақ жүзеге асырылмаған стратегиядан гөрі, орташа жасалып жүзеге асырылған стратегия жақсы [4].

Стратегия экономикалық тұрақты  өсу мен кәсіпорынның дамуын және осылар мен өндірілетін өнім мен  көрсетілетін қызметтің, бесекеге қабілеттілігін арттыруды қамтамасыз етуі керек. Бұл  жердегі «өсу» мен «даму» түсініктері  бір-бірімен байланысты болғанымен  мазмұндары ұқсамайды. Өндіріс сферасы  ментірі табиғатта, кәсіпорынның дамуы  бір қалыпты өсуде ғана емес, сонымен  қатар көрсетілетін қызметтің масштабында  көрінеді және де өсу өсу өздігінен  дамуға кедергі бола алмайды.

Өсім- бұл негізінен кәсіпорынның кеңейуі және өндіріс көлеменің  ұлғайуы (өнім шығару, сатуды ұғайту). Кейбір экономистердің пікірінше барлық экономикалық өсу жақсы емес. Бұған мынандай мысалдар бар, дамып келе жатқан экономикадағы  ресурстардың шығуы олардың уақытша  өсуін қамтамасыз еткен (бірақ сапасыз  өзгеру). Ресурстық базадан айырылған соң бұл экономикалар ешбір перспективасыз  өз жағдайын өзгерту үшін үшінші жәрежелі орындарда тұрып қалады. Тиімді экономикалық өсу абъективті алғы шартқа айналады және әлеуметтік-экономикалық дамудың ұзақмерзімді стратегиясы болып табылады.

Даму- сапалық өзгеру мен  шаруашылық жүйенің жаңаруын, тиімділіктің артуы және  оның техниканы жетілдірудегі қызмет істеуі, шығатын өнім сапасының жоғарылауы, барлық бөлімшелердегі еңбек ұйымының  құрылымы мен технологиялардың сапасын арттыруды білдіреді. 80-ші жылдары академик А. Анчишкин дамудың үш категориясын бөліп көрсетті: өндірістік күш ауқымын ұлғайту (экономикалық ресурстар) – сандық аспекті; өндірістік күш құрамы мен құрылымының өзгеруі – құрылымдық апекті; өндірістік күш элементтерінің сапалық өндірістік  сипаттағы, орташаланғанжәне жекешеленген қажеттіліктерінің  қозғалысы – сапалық аспекті. Егер сандық аспекті өндірістік күштің экстенсивті дамуын көрсетсе, ал құрылымдық аспекті мен сандық аспекті олардың толық жетілдірілуін көрсетеді.

Тұрақты даму, ұзақмерзімді перспективада жоғары өсу темпіне  алып келетін экономикалық жүйелерге сипатталады. Бұл жерде ішкі құрылымы икемді және сыртқы ортаға бейімделгіш, ал жүйенің өзі болашақты қалыптастыруға бағытталған (адамдық капиталдың дамуы, жаңа технологиялардың түзелуі мен жаңа нарықтарды  қоса алады).

Теория мен тәжірибеде экономикалық жүйелерджің дамуының келесі концепциясын қосады:

• мұратты (идеальная) – кәсіпкерлік объектісіне қызметтің тиімділігін жоғарылататын және оның тұрақтылығын қамтамасыз ететін ғылыми-техникалық өрлеу деңгейіндегі қажетті өзгерістер инновациясын кіргізеді;
• нақты (реальная) – кәсіпорынның қаржы-экономикалық жағдайындағы бірінші негативті көрсеткіштің пайда болуы мен , кәсіборынды ішінара қайта қалыптастыру;
• түбегейлі (родикальная) – коммерциялық кәсіпорын ең басты қызметтерінің өзгеруі, қайта құрылуына бағытталған және келесі жағдайларға негіз болатын ұғым, яғни, бақаруды жақсартуға, өндірістің тиімділігін жоғарылату және шығарылатын өнімнің бәсекеге қабілеттілігін жоғарылату, еңбектің өнімділігі, қызметтің  қаржы-экономикалық нәтижелерін жақсартуға [4].

Нарықтағы кез-келген ұйымға, қызмет тиімділігіне  жағдай туғызу және дамудың үзіліссіздігін қамтамасыз ету – ең негізгі проблемалардың бірі болып табылады. Сыртқы жағдайлардың қалыптасуына тәуелділік пен ішкі жағдайларға байланысты бұл проблемалар әр түрлі ұйымдарда әр түрлі шешіледі, бірақ бұның астарында бәсекелік басымдықтарды ұстау мен жүзеге асыруды жасаудағы көп еңбекті қажет ететін ықтиятты талдау жұмысы жатыр. Басқаларға ұқсас болмау өте қиын, бірақ осы шындық негізгі перспектива болып табылады. Бизнесті механизмді тұрғыда елестетуге тәрбиеленген заманауй басшылардың көбі алдында тұрған міндеттердің көлеміне бейімделуге дайын болмац қалады. Кәсіпорынды сирек қылу міндеті өте қиын, осыны шешкен соң ғана ұыймдағы менеджмент жоғары деңгейде деп айтуға болады. Проблеманы шешудің бір жолы – ұйымды берілген тәртіппен жағдайға қарап жұмыс сітейтін емес, ал тірі организм немесе биологиялық жүйенің бір бөлігі ретінде қарастыру. Ұйымда биологиялық тұрғыда қарау, жеке даралықты ұстауға мүмкіндік береді [4,5].  

Бизнесті қалыптастырудың  биологиялық моделі ұйымның төрт элементін зерттеу мен өзгертуді  ұсынады:

1. Рефрейминг – ұйымды жасаудағы өзгерістер, өзін қалай  елестетеді

және  неге жете алатынын ұйымның түсінуі.  Ұйымның өзгеруінде, перспективаны көруде, жаңа жағдайларға  сәйкесінше бейімделуінде кедергілердің  болуы.

2. Қайта құрылымдау (Реструктуризация) – ұйымның өз организіміне

қатысты үднріс. Ол бәсекелік  басымдықтарға жетуге бағытталған. Бұл

дегеніміз, сыртқы ортадағы ұстаным мәнері және бұл өздігіне қалыптасқан жағдай мен сыртқы ортаны сәйкестендіру. Қайта қалыптастырудағы жетістік, ұйым психологиясының өзгеруі мен ортаға келісілген бейімделушілікке байланысты.

3. Жандандыру – бұл қоршаған ортаның дамуы мен бірге ұйымның

дамуы. Осы төрт элементтің ішіндегі жандандыру ұйымның деректерінің өзгеруі мен және кәсіпорынның мөлшерінің өсуін немесе қысқаруын анықтайтын негізгі фактор болып табылады.

4. Жаңарту – кәсіпорын қызметкерлерінің жаңа тәжірибе мен білім алуы

мен байланысты және ұйымның регенерациялануына көмектеседі.

Ұйымды заманауй басқарудың ерекшеліктерін жетілдіруді қарастыра  келе мынаны айтуға болады, бұл өз кезегінде  бәсекелік басымдықтырды қалыптастыруы  және қатайтуы мен ұзақ мерзімді перспективадағы  тұрақты дамуды қамтамассыз ету  әрекеті.

Жасалған талдау «даму  статегиясын» қалыптастыруға мүмкіндік  береді. «Даму стратегиясы» - ол сыртқы ортаның анықталмағандығына байланысты бәсекелік басымдықтарды қалыптастыру және нығайту мен жасалған, экономикалық жүйенің сапалы өзгеруіне алып келетін ұзақ мерзімдегі перспективалар іс шаралар жиынтығы немес жалғасымдығы [6].

 

1.2 Аймақтық стратегиялық жоспарлаудың ерекшеліктері

 

Шаруашылық жүйесі ретінде  қарастырылатын кез-келген аймақ, кәсіпорындар мен ұйымдар арасында тәуелсіздіктер мен байланыстар жүесі қалыптасатын ел аумағының бір бөлігі болып табылады.

Олар өлке (өлке, республика, автономиялық облыс, облыс) облыстық деңгейдегі шаруашылық реттеудің негізгі обьектісі  ретінде республиканың (федеративті  және унитарлы) субьектілері болып табылады және қалалар, аудандар, ауылдық елді мекендерде жоқ келесідей, экономикалық, қаржылық, құқықтық сфераларда белгілі бір өкілеттіліктерге ие. Аймақтық экономиканың дәл осы сатысында әлеуметтік-экономикалық жүйенің барлық белгілері бар.

Ұлттық экономиканың мезодеңгейі  ретінде аймақтық экономиканың бірқатар сипатты белгілері бар екендігін  айта кету керек:

1. Аймақтық экономика ұлттық экономиканың элементі болып табылғаны мен, оның бөлігі болып қарастырылмайды.
2. Аймақтық экономиканың қызмет етуі мен дамуы, аймақтық даму деңгейі табиғи факторлар мен қоршаған ортаның жағдайына барынша тәуелді болғандықтан айтарлықтай деңгейде табиғи-климаттық факторлар мен анықталады. 
3. Аймақтық шаруашылық мәні бойынша кешенді болып табылады, яғни белгілі бір деңгейде бір-бірімен өзара байланысты салалары мен өндірістері бола отырып, мұнымен бірге басқа да іс-әрекет сфераларына немесе салаларға  маманданады [5].

Аймақтағы өмірлік іс-әрекет сфераларында мемлекеттік стартегия  көрініс табатын мемлекеттің  әлеуметтік-экономикалық саясаты тікелей  жүзеге асырылады.

Аймақтық басқарудың негізгі  аспектілері келесідей болуы  ұсынылады:

• орталық пен аймақтың өзара қатнасы; 
• аймақ пен жергілікті өзін-өзі басқару орындарының өзара қатнасы;
• аймақ дамуының  кешенділігін қамтамасыз ету.

Аймақтар мен орталық  басқару органдарының арасындағы өзара  қатнас негізігде өкілеттілікті бөлу нармативтік құқықтық актілермен бекітілуі керек .

Аймақтық басқару мәселелері жергілеікті өзін-өзі басқару  тұжырымдамасымен тұтас өзара байланыста қарастырылуы тиіс. Өзін-өзі басқаруды  ұйымдастырудың маңызды аспектісі  бүкіл аймақтық мақсаты мен міндетіне  сәйкес әртүрлі деңгейдегі территориялық  органдардың қызметін анықтау болып  табылады. Кез-келген аймақтың шаруашылық құрылымы алуан түрлі болуы керек  және оның жан-жақты дамуы үшін қажетті әртүрлі шаруашылық және әлеуметтік кешендерді біріктіруі қажет. Мұндай шаруашылықтың негізі-муниципалдық меншік [7].

Аймақ дамуының кешенділігін қамтамасыз ету маңызды міндет болып  табылады. Аймақтық білім беру шеңберінде халықты өмірлік қамтамасыз ету  міндеттері шешілуі тиіс. Бұған сәйкес, аймақтық басқару органдары аймақта  қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық жағдай үшін халық пен орталық  органдардың алдында негізгі  жауапкершілікте болады. Аймақтық мүдделердің  анағұрлым маңызды индикаторларының құрамы келесі кестеде көрсетілген [8].

Аймақ дамуының әлеуметтік-экономикалық мақсакттарын шартты түрде екі топқабөлуге  болады:

• аймақты кешенді дамытудың стратегиялық мақсаттары;
• аймақтың жекелеген сфералары мен салаларын дамытудың стратегиялық мақсаттары.