Шардара су қоймасында балық шаруашылығын дамытудың облыс экономикасындағы орны

 

 

 

 

2.2. Шардара су қоймасындағы  балық шаруашылығы және оның  даму мәселелері

   Шардара су қоймасы Сырдария өзенінің жағалауында Шардара су торабының плотинасында орналасқан. Бұл су торабының құрамында су электр станциясы бар.  Оны толтыру 1965 жылы басталды. Ауданы 900 км2, көлемі 5,7 км3, ұзындығы 70 км, ең үлкен ені 25 км, орташа тереңдігі 6,5 м. Бұл су қоймасы жаңа жерлерді суару және Сырдария өзенінің бойында болатын жиі су басуды жою мақсатында салынған.

   2002 жылы Шардара су қоймасында Қазақстан республикасының ең ірі өзендерінің бірі Сырдария өзенде балық аулау 129 тоннаны құрады. Бұл көрсеткіш 1992 жылмен салыстырғанда 16 есе аз. Бұл туралы мәліметті Қазақстан республикасы балық шаруашылығы ғылыми - зерттеу орталығы ғалымдары орындаған арнайы есептен көруге болады. Бұл есепте Шардара су қоймасы салынған уақыттан бастап қазіргі кезеңге дейінгі балық шаруашылығының дамуына талдау жасалынған.

      Шардара су қоймасы республикадағы балыққа ең бай су қойма болып табылады. Оның тек облыста ғана емес, сонымен қатар республиканың балық шаруашылығында алатын орны ерекше. Шардара су қоймасы Оңтүстік Қазақстан облысының территориясында жатқандықтан, аймақта ауыл шаруашылығы интенсивті түрде жүргізілетіндіктен оны балық шаруашылығында пайдалану мен ирригациялық - энергетикалық пайлану арасындағы шиеленіс өте үлкен. Бір жағынан биоөнімдеудің жоғары қарқында болуы, екінші жағынан бұл су қоймасын ауыл шаруашылығында  жерді суару үшін және энергетика ресурсы ретінде интенсивті пайдалану су қоймасының экожүйесін өте қиын жағдайда қалдыруда. Бұл су қоймасында үнемі балық аулау 1968 жылдан басталған және 1974 жылы оны өндіру көлемі 400 ден 1652 тоннаға дейін өсті. 80 - жылдардан бастап, балық аулау көлемі күрт төмендей бастады. Су қоймасының пайда болуынан бастап мұнда мекен еткен балықтың 33 түрінен 2001 жылы тек 19 түрі ғана қалды. Шардара су қоймасында балық аулау көрсеткіші төмендегідей, егер 1998 жылы- 868 тонна болса, 2002 жылы – 129 тонна болды. /17/

     Бұл көрсеткіштің мұндай көп көлемде болуын мамандар арнайы балық қорғайтын құралдардың болмауынан деп есептейды. Шардара су қоймасында қазіргі таңда  тек бір ғана балық қорғайтын құрал Қызылқұм шлюз-реттегіш құралы болып табылады., оның өзінің қазіргі кезде тозығы жетіп, күрделі жөндеуді талап етеді. Бұл құралды пайдалану 1985 жылы басталды., ол құрал ең алғашқыда дұрыс орнатылмаған болатын. Соған қарай бұл шлюз өзінің қызметін тек 10 пайызға ғана орындайды. Ғалымдардың айтуы бо йынша балықты жинау үшін тереңде жүру керек, өйткені балық негізінен судың ортаңғы және жоғарғы қабаттарында мекен етеді. Арнасай су қоймасында ешқандай қорғаныш құралдары жоқ. Ең аз дегенде жылына ай бойы шлюз арқылы секундына  барлық ихтиофаунамен бірге 800 - 1600 кубометр су өтеді. 1992 жыл мен 2000 жыл аралығында 2 ай бойында былықтың құнды түрлерінің 18-64 млрд. данасы өтеді. Оның барлығы Өзбекстан республикасы территориясына өтіп кетеді. Екінші бір мәселе көктемгі  ауыл шаруаышылығы жерлерін суару мен балықтардың уылдырық шашу уақыты бірге келеді. Су деңгейінің төмендеуі уылдырықтардың өлуіне әкеліп соғады. Оңтүстік Қазақстан облысында 43 көл бар, олардың жалпы ауданы – 98,5  мың га, балық аулайтын 20 участок бар.  Мұндай өзендер мен каналдардың жалпы ұзындығы 486 км. тағы да бір келеңсіз жағдай балықтардың пестицидтермен улануы.

      70 - жылдардың аяғы мен  мен 80 - жылдардың басында Шардара су қоймасында экологиялық катастрофа болды. Бұл жылдары арасында балықтар көп қырылды. Тонналап өлген балықтар болды. Бұған басты себеп ғалымдардың зерттеулері бойынша  балықтардың пестицидтермен улануы болды. Пестицидтердің көп жиналуына байланысты балықтардың иммунитеттері төмендеген. Балық шаруашылығы ғылыми - зерттеу институттарының мәліметтеріне қарасақ, 1980 - 1989 жылдар арасында әр түрлі балық түрлерінің 864,5 тоннасы қырылған. Ғалымдар Шардара су қоймасында пестицидтің 19 түрін тапқан. Жыл сайын 1 - сәуір мен 20 - мамыр арасында Шардара су қоймасында балық аулауға шек қойылған.

 

 

2.3. Шардара су қоймасында  балық аулау шаруашылығының даму  келешегі

       Шардара су қоймасында балық аулау шаруашылығының дамуының облыс экономикасында алатын орны ерекше. Жергілікті халықтың айтуы бойынша «Шардара су қоймасының балығынан тәтті және майлы балық жоқ». Жыл сайын 200 тоннаға дейін балық өңделіп шығарылады. Қазіргі таңда Шардара су қоймасынан ауланған балықтарды  «Шардара балық» ЖШС өңдейді. Олардың өндіретін өнімдері негізінен филе және кептірілген балық. Олардың сапасы өте жоғары, сондықтан ол тек республика көлемінде ғана емес, шет елдерде де үлкен сұранысқа ие. Бұл балық өнімдері Ресей федерациясы, Германия, Түркияға экспортталады. Мұндағы қазіргі таңдағы негізгі мәселе – браконерлердің балық аулауы.                           

       Егер 90 - жылдардың ортасында бір күнде 4 - 5 тоннаға дейін балық ауланса, қазіргі кезде одан да көп балық ауланады. Мұндағы зауыттардың қуатын сақтау үшін басқа жақтан балық сатып алады. Негізінен балықты Арал және Балхаштан әкеледі. Шардара су қоймасында балықтардың санын және түрін көбейту үшін арнайы қорық (питомник) ұйымдастырылып, балықтар көбейтілуде. /18/

Қазірде Шардара су қоймасын қорғау мақсатында мемлекет 2005 жылы тендер жариялады. Ол тендер бойынша Сырдарияның оңтүстік бөлігі бірнеше жеке кәсіпкерлердің қолына тиді. Ол тендердің құрылуының негізгі мақсаты балықтарды броканиерлерден қорғау және шет елдерге балықты экспорттау. Сол жеке кәсіпкерліктердің бірі «Серманизов и К» ЖШС болып табылады. Оның басшысы Сермаңызов Бақытжан Қыпшақбайұлы. Ол өзінің тендерін 2005 жылдың 4 – ші желтоқсанында ұтып алды. Ол бойынша Сермаңызов Бақытжан Қыпшақбайұлы мемлекетке жылына 5 млрд шамасында қаржы төйлеумен қатар нологта төйлеуде. Қазірде ауланылып жатқан балықтар Қазақстанның бірнеше қалаларына және алыс – жақын шет елдерге уақытылы жеткізілуде.

      Егер жұмыс осы қарқынмен жүретін болса, ондағы оңтүстіктегі ең балғы көп су қоймасы негізінде  бірнеше балық өңдеу зауытары жұмыс істеп, оның өнімдерін шет елге экспорттауға болады. Жыл сайын Шардара су қоймасынан ауыл шаруашылығы жерлерін суаруға су алынған кезде диаметрі  1 метрден асатын үлкен трубалы насостар тек суды ғана емес, сонымен қатар балықтарды да сорып әкетеді. Ауыл шаруашылығы жерлері тек сумен ғана емес, балықпен де суғарылып жатады. Мұндай жұмыстарды болдырмас үшін  су тартатын насостарға арнайы сүзгіштер қондыру қажет.

 

 

2.4. Шардара су қоймасындағы  суды қорғау мәселелері

 

Суды қорғау жөніндегі негізгі концепцияларға сәйкес мына бағыттар көрсетіледі: су объектілері, заттары, энергиясы мен алмасатын суқойманың ішіндегі және басқа экологиялық жүйенің шегінде реттеу процестері, бұл жұмыстың мақсаты-уақытпен шектелмеген қоғам өміріне қолайлы сапалы қоршаған ортаны сумен қамтамасыз етуді сақтау және қайта құру,халық шаруашылық мұқтажын қанағаттандыратын, сонымен мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық дамуына әсер етуші қоғамдық өндіріс объектісі ретінде судың қолайлы күйін қамтамасыз ету.

Мемлекеттің мүддесіне сәйкес елдің әлеуметтік-саяси мақсатын сақтауды  қудалайтын қоғамның су объектілеріне әсер ету тәртібін белгілеу./19/

Суды қорғау жолдары 3 - ке бөлінеді: экономикалық, экологиялық, әлеуметтік. Су қорғау шараларының экономикалық тиімділігі 2 класқа жатады. Су қорғау ісінде күрт көрсетілген экономикалық бағыттанушылықтың болуы, оны  жалпы жүйеге қосуға себепші болды, солай болғандықтан өндіріс барысының нәтижелілігі судың сапасын қамтамасыз етеді. Бұл топ су пайдалану проблемасын шешуде  келіспеушілік жағдай болғанда екі жақ арасында экономикалық, экологиялық пландағы су қорғау мәселесінде  делдал ретінде араласады.

Бүкілодақтық су қорғау ғылыми зерттеу институтының (ВНИИВЛ) қызметкерлерімен су қорғау жүйесінің критерийлері жасалды.

Су қорғау критерийлері.

 

Критерийлер класы	Подкласс	Критерийлер
І. Экологиялық	1.1.Экожүйе ретіндегі су объектісінің  қолайлылық критерийлері	Су объектісі экожүйесінің тұрақтылығын ұзарту (пролонготұрақтылығы). Су объектісі жүйесінің шыдамдылығы (толеранттылығы)
	1.2. Табиғат ресурсы ретіндегі су сапасының критерийі	1.2.1. Шаруашылық-ауыз сумен қамтамасыздандыру үшін судың жарамдылығы. 1.2.2. Су объектісінің балық шаруашылығына қолайлылығы. 1.2.3. Су объектілерінің  рекрационды қолайлылығы. 1.2.4. Өндіріс үшін судың жарамдылығы 1.2.5. Көлік мұқтажы үшін судың жарамдылығы. 1.2.6. Ауыл шаруашылығы үшін (суару, мал шаруашылығы) судың жарамдылығы.
ІІ. Экономикалық.		2.1.1. Су қорғаудың экономикалық нәтижелілігі.
ІІІ. Арнайы	3.1. Мемлекет ішілік су қатынастарына тәртіп белгілеу критерийлері   3.2. Мемлекет аралық су қатынастарына тәртіп белгілеу критерийлері.	3.1.1. Су пайдаланудың оптимизациясы. Мемлекет мүддесінің қорғалуы. Халықаралық құқықтың сақталуы.         3.2.3. Аналогиялық даму жолындағы мемлекеттерге ең көп жеңілдіктер жасау.

 

Қазіргі уақытта су қорғау саласында кестеге сәйкес су объектілерінің төмендегі бағыттарын көрсетуге болады:

1. Тұрақтылықты ұзарту (прологотұрақтылық) мен шыдамдылықты (толеранттылық) құратын критерий белгісімен сәйкес анықталатын су объектісінің экологиялық қолайлылық дәрежесін классификациялау.
2. Су тұтынушылардың талабын қанағаттандыру классификациясы. Су объектісін бір мақсатта пайдалануда, оның класы су объектісіне қойылған су тұтынудың жалпы түрі талапқа сәйкес болу керек.

Су объектісінің көп мақсатта пайдалану, оны белгілі бөлімге жатқызуды қиындатады. Мұнда су пайдаланудың басым түріне, белгілі максимум шартынан пайданың комплекстік формулаларына, «су объектісі-су тұтынушы» жүйесіне экологиялық, экономикалық, әлеуметтік талаптарды ескеретін сапалық норматив қою дұрыс деп қаралауда. /20/

3. Су объектісіне географиялық-әкмшілік бірлестігінің қойған жоғары дәрежесіне  сәйкес (елді мекен, аудан, облыс, республикалар, мемлекеттер) қойылатын, сол су объектісі гидроэнергия көзі және тұрғындар, ауыл шаруашылық, өндіріс, көлік жолы үшін су қоры ретінде үлкен маңызы бар су объектісінің қажеттілігімен классификацияланады.
4. Табиғи жағдайындағы белгісі бойынша су объектілерін классификациялау. Бұл жағдайда су объектісінің табиғи жағдайындағы морфологиялық, морфометриялық, гидрологиялық, гидрохимиялық және т.б. көрсеткіштерді ескереді.

Жоғарыда баяндалған   жағдай негізгі проблема шеңберін шектейді және су объектілеріне қойылатын классификациясының  су қорғаудағы негізгі критерийлік даму жолын көрсетеді.

Антропогендік өзгерісті табиғи өзгерістен бөліп алу, биосфераның адам іс-әрекетінен өзгеруін тексеру үшін арнайы бақылаулар ұйымдастырылған. Бұл жұмыстың мақсаты-қоршаған орта күйін бақылау және бағалау, осы күйдің өзгеру тенденциясын шығару және болжау.

Алынған мәліметтер кезексіз зардаптардың алдын алу және адамның қоршаған табиғи ортаға деген көзқарасын жақсарту сияқты проблемаларды шешуге мүмкіндік береді.

Жалпы мемлекеттік қызметтің негізгі мақсаттары мынандай:

- ластаушы заттардың кеңістік пен уақыт аралығында таралуын анықтау үшін су, топырақ, атмосфера, өзен, көл, суқойма мен теңіздің түптік шөгінділерінің физикалық, химиялық гидробиологиялық көрсеткіштердің ластану деңгейін бақылау мен басқару және қоршаған ортаның күйі мен сапасын бағалау, ластанған су көздерін табу, қоршаған ортаны қорғау шараларының нәтижесін анықтау;

• мүдделі ұйымдарлы шаруашылық іс әрекет немесе гидрометеорологиялық жағдай нәтижесінде ауаның, топырақтың, су объектілерінің ластану деңгейінің өзгерісінің жүйелі және шұғыл мәліметтермен, сондай-ақ осы ластану деңгейінің мүмкін болатын өзгерістерін ескерту және болжаумен қамтамасыз ету.

Компонентті ұйымдарды табиғатты қорғау және табиғат ресурстарын орынды түрде пайдалану аумағында ұсыныс, жылда және болашақта халық шаруашылығын дамытуда мемлекеттік жоспарлар құру, сондай-ақ өндіріс орындарын, су шаруашылық құрылғыларды жобалау, ірі өндірістік-энергетикалық, ауыл шаруашылық комплекстердің, қалалардың және т.б. орнын ауыстыруды жоспарлау үшін мәліметтермен қамтамасыз ету.

Суқоймалар мен ағын сулардың күйіне, ең алдымен өте қажетті бекеттерде орналасқан су объектілеріне гидробиологиялық бақылаулар ұйымдастырады.

Стационарлы бекеттер жүйесі бақылау бағдарламаларына байланысты келесі категориялар бойынша ажыратылады:

Бірінші категориялы бекеттер- аса қажетті ауыл шаруашылық маңызы бар су объектілері, негізгі ірі өзен бассейніндегі саға аумағы және тұйықтаушы тұстама; балық өндіргіш және қыста бағалы балықтары бар жерлер.

Екінші категориялы бекеттер- тұрғындары суды ішу және шаруашылық-тұрмыстық мұқтажға қолданатын өндірістік қалалар мен жұмысшы поселкелеріндегі тұрғындардың жалпы демалу аумағында үлкен балық шаруашылығына маңызы бар су объектілері; ауыл-шаруашылық пайдаланатын жерлерден алынатын коллекторлы-дренажды су түсіру орындары Қазақстан республикасы территориясына шет елдерден келетін немесе ағын шығатын шекаралық өзен тұстамасында, үлкен халық шаруашылықтық маңызы бар суқоймалар мен көлдерге құятын үлкен және орташа өзендердің тұйықтаушы тұстамасында, су қорларының сапасын сипаттайтын, су шаруашылық балансты құрайтын өзендердің тұйықтаушы тұстамасында; үлкен өзен, көл мен суқоймалар саласы аумағындағы сағасында;

Үшінші категориялы бекеттер – су сапасына әсері орташа немесе әлсіз, бұлай айтқанда онша үлкен емес қалалар, елді мекендер, өндіріс орындары, тұрғындардың демалу орындары, ауыл шаруашылық пайдаланатын жерлерден келетін ағындысы бар су объектілері.

Төртінші категориялы бекеттер -  тікелей әсерге ұшырайтын су объектілері./21/

Стационарлық бекеттер жүйесінде судың ингидриенттік және көрсеткіш сапасы негізінен химиялық құрамы мен ағынды суының көлемі, оның ұлылығы және тұтынушылар жағынан талаптар бойынша бақылау тізімі  анықталады. Осының бәрі әр түрлі стационарлық бекеттер жүйесіне арналған кейбір бақылау программаларының өзгешелігін ескертеді. Сонымен бірге санитарлы-тұрмыстық және балық шаруашылығына су пайдалану үшін, жалпы талапқа сай судың сапасының көрсеткіш қатарын анықтау барлық бекеттер жүйесіне міндетті болады және жалпы бағдарламаларға кіреді. Бұған кіретіндер: су температурасы, жүзінді заттар, минералдану, судың түсі, лайлылығы, ІІ көмірқышқылы, сутегі көрсеткіші, қышқылдық-орнына келу потенциалы, негізгі иондар, кең көлемде тараған ластаушы заттар және мұнай өнімі, детергенттер, ұшқыш фенолдар, пестицидтер, ауыр металлдар қосылысы, сияқты биогенді қосылыстар.