Өндіріс тиімділігінің экономикалық мәні және маңызы

Ескертпе – « ЖАСИ » ЖШС – ның мәліметтері негізінде есептелді

 

Капиталдың жалпы айналымдылық коэффициенті – жылына өндіру және айналудың толық үрдісі қанша рет болатыны мен активтердің әр теңгесі өндіріс өнімінің қанша көлемін әкелгенін көрсетеді /15/.

1) Оның мәні 2005 ж. – 17,3 (74768/4331), 2006 ж. – 15,1 (280707/18622) болып, 2,2 пункте төмендеген. Алдындағы жылы кәсіпорын активінің әр теңгесі 17 тг. 30 тиын келтірсе, 2006 ж. – 2 тг. 20 тиынға кеміді.

Егер де осы кеміген сома түсім түсіргенде ол – 40968 мың тг. (2,2 х 18622) болар еді, яғни кәсіпорынға 40968 мың тг. (275,4%-ға), ал активтер 14291 мың тг. (329,9%-ға) артқан, оның ішінде ең көп өсім негізгі қорлар (87%) және берешек қарыздарға (22,4%) келеді. Сондықтан айналым мөлшерінің азаюы кәсіпорын активтерінің құрамында өтімділігі төмен қорлар үлесінің артуына байланысты.

Негізгі өндірістік қорларды пайдалану тиімділігін – негізгі қорлардың айналымдылық коэффициенті көрсетеді. Бұл коэффициент жоғары болған сайын есеп беру кезеңіндегі шығындар азая түседі. Ол төмен болса – өнімді өткізуден түскен табыстың (ӨӨТТ) жетімсіздігін немесе негізгі қорларға тым жоғары деңгейде қаржы бөлінгенін көрсетеді. 2005 ж. – 28,0 (74768/2666), 2006 ж. – 72,8 (280707/3854,5) көрсетіп, 44,8 пункте жоғарылаған. Мұнда негізгі қорлардың орташа құны да, ӨӨТТ та пропарциоалды өсіп отыр, сәйкесінше 44,6% және 27,4%, сонымен негізгі құралдардың артуы ӨӨТТ – тың артуын қарағанда әлдеқайда төмен, сондықтан серіктестік негізгі құралдарын дұрыс пайдалана алған.

Ағымдығы активтердің айналымдылық коэффициенті – олардың айналым жылдамдығын (айналым санын) көрсетеді /15/. Ол жоғары болған сайын кәсіпорынның төмен қабілеттілігі артып, қаржылық жағдайы тұрақтанады.

2005 ж. ағымдық активтердің  айналымдылығы – 48,3; ал айналым  ұзақтығы 7,5 күн болған. 2006 ж. айналым  саны – 26,3; айналым ұзақтығы – 13,7 күн. Сөйтіп айналым саны 22-ге азайып, ұзақтығы – 6,2 күнге ұзарды. Ағымдық активтер құрамында тауарлы – материалдық қорлар және дебиторлық борыштар үлесінің артуы айналым жылдамдығының бәсеңдеуіне әсер етті.

Айналым уақыты 6,2 күнге ұзарды, осы мерзімде кәсіпорынға қосымша қаражат жұмылдыру қажет болды. Айналымға қосымша жұмылдырылған қаражатты есептеу мына формуламен жүргізіледі /15/:

 

        Тд = ӨӨТТ/360 х (Д1 – Д0)                             ( 14 )

Мұндағы, Тд  – қосымша жұмылдырылған ағымдық активтер;

Д1 және Д0 – есеп беру және өткен жылдағы сәйкес айналым кезеңдері.

Сәйкес мәндерін қойсақ: [280707/360 х (13,7 – 7,5)], айналым уақытының ұзаруы салдарынан 125,8 мың тг. қосымша қаражаттар тартылған екен.

Материалдық айналым қорларының айналым коэффициенті – шығындар мен қорлардың айналым санын көрсетеді (олар сатылу жылдамдығы). Бұл коэффициентттің төмен болуы кәсіпорын жұмысының нашарлауын көрсетеді, яғни өтімсіз ағымдық қорлар көп шоғырланады, өндірістік қорлар мен аяқталмаған өндірістің ұлғайып дайын өнімге деген сұраныстың төмендегі ені; жоғары болса қоймада материалдар тұрып қалуы аз болып, соғұрлым қорлар ақшалай қаражатқа айналады.

 

3 КӘСІПОРЫННЫҢ ӨНДІРІСТІК  ТИІМДІЛІГІН  АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ

3.1 Инновация - өндіріс тиімділігін  жоғарылатудың негізі 

Өндірістің тиімділігі көбінесе өндіріс технологиясын таңдауға тәуелді. Технология өндірістің негізгі факторлары арасындағы өзара әрекеттесуін, сонымен қатар ғылым мен тәжірибе арқылы жаңадан ашылған механикалық, физикалық және химиялық қасиеттеріне негізделген өндіріс құралдарының еңбек затына әсер етуі тәсілдерін көрсетеді.

Тек жаңа технологиялар ғана Қазақстанның өндірістік саласының тұрақты дамуына және ел экономикасының әлемдік экономикалық жүйеге интеграциялануына мүмкіндік береді.  Экономикалық өсу, ЖҰӨ-дегі шикізатты көп қажет ететін өнімді жоғары технологиялық және экспорттауға бағытталған өніммен алмастыру, елдің ғылыми-техникалық әлеуетін тиімді түрде пайдалану “Қазақстан-2030” стратегиясының маңызды мәселелерінің бірі.

2004  жылы  қабылданған «Инновациялық  қызметті мемлекеттік қолдау туралы» заң Республиканың ғылым саласына, ел экономикасына үлкен серпіліс әкелетін жаңалық болды. Мақсаты отандық өндірістің инновацияларға сұранысын арттыру, қолданбалы зерттеулерді қолға алу, ұлттық технопарктер құру, инновациялық даму салаларының басым бағыттарын белгілеп, сол арқылы ел экномикасын ары қарай дамыту.

Шетелдік тәжірибе көрсеткендей, ғылыми-техникалық потенциал- кез-келген мемлекеттің өркендеуінің кепілі. Экономикалық дамудың, мемлекет көркеюінің негізгі жолы- ғылыми техникалық және инновациялық салада лидер болу. Инновациялар және жаңалықтар экономиканың құлдырауына төтеп беріп, ғылыми-техникалық прогрестің белсенді түрде дамуына жағдай жасап, ұлтық экономиканың тиімділігі мен бәсекеге қабіліеттігін жоғарылатады.

Көптеген дамушы елдер табиғи ресурстарға бай бола тұра, тұрақты дамуға қол жеткізе алмады. Қысқа мерзімде шикізат экспорты бұл елдердің мемлекеттік қазынасына табыс әкеліп, тұрғындардың әл-ауқатын көтереді. Алайда, уақыт өте келе жоғары табыс экономиканы құлдыратады, яғни мемлекетті шикізат экспортынан және оның әлемдік рыноктағы жағдайынан тәуелді етіп, шикізатты аз қажет ететін жаңа саланың дамуын ынталандырмайды және шикізаттың күндердің күнінде таусылатынын еске алсақ, бұл мәселенің қаншалықты маңызды екенін түсінеміз.Дәл осы жағдайдан шығудың бiрақ жолы бар, ол - жоғары технологиялық өндірісті дамыту.

 Қазіргі таңда ел экономикасы  дамуының шешуші факторлары - ғылым  мен инновациялық технологиялар  екеніне күннен-күнге көз жеткізіп  келеміз. Бүкіл әлемде озық технология мен техниканы насихаттайтын 1951 ж. Калифорнияда құрылған дүние жүзіндегі ең алғашқы технопарк – АҚШ-тағы “Силикон аңғарының” пайда болуына негіз болды. Өткен ғасырдың 80-жылдары технопарктер тек АҚШ, Еуропада ғана емес, Канада, Сингапур, Австралия, Бразилия, Индия, Қытай, Жапонияда да құрыла бастады.

Жапондықтар жаңа өнімді ойлап табу және оны жасап шығару жылдамдығынан американдықтар мен еуропалықтарды да басып озады.Жаңа автокөлік Жапонияда 1 айдан кейін шықса, АҚШ-та –4, Еуропада 2 айдан кейін шығады.Жапондықтар үшін өнімнің сапасын қажетті деңгейге жеткізу үшін 4 ай жеткілікті, ал АҚШ-та бұл көрсеткіш- 11 ай .  

Ал Қытайда жаңа техника мен жоғары технологияны өндіріске енгізумен 1950 ж. құрылған ҒТИП /ғылыми-техникалық индустриалды парктер/ айналысады.Онда технологиялық жетістіктер коммерциялық және өндірістік жағынан қарқынды жылдамдықпен игеріледі.ҒТИП қарамағына әр түрлі саладағы ғылыми орталықтар мен кәсіпорындар кіреді.ҒТИП олардың құрылуына жағдай жасайды, ғылыми зерттеулерін жүргізуге көмектеседі,ақпарат және қаржымен қамтамысыз етілуін қадағалайды,бір сөзбен айтқанда , кәсіпорынға “қолайлы орта” жасайды.Қытай экономикасына үлкен үлес қосып, инновацияны дамытып отырғанын ҒТИП құрамына кіретін кәсіпорын санының өсуінен байқаймыз.1991ж. –2587, 1992 ж. –9678, 1996 ж. –13722, 2000 ж. –20796. 

Стратегияның негiзгi мақсаты – бәсекелестiкке шыдайтын, импорт алмастырушы және экспортқа бағытталған тауар шығаратын өнеркәсiптер құрып, қызмет көрсету саласын мығымдау.

Индустриялық-инновациялық даму бағдарламасына сәйкес бiз экономиканың шикiзаттық бағытынан арылып, Қазақстанның индустриялануын тездетуге, машина жасау мен өнеркөсiп жабдықтарын шығаруды жолға қоюға тиiспiз. Яғни инновация – негiзгi қозғаушы күш болмақ. Бұл айтылған мәселелер әрине, біздің зерттеу объектімізге де қатысты. «Вторсырье – Маркет» ЖШС-ның өндірістік тиімділігін арттыру үшін инновацияның маңызы ерекше екендігі сөзсіз. Сол арқылы кәсіпорын өнімінің бәсекеге қабілеттілігін жоғарылатып, оның тиімділігін арттыру үшін мол мүмкіндіктер пайда болады. Жалпы алғанда, инновация өндірісте тиімділіктің бірнеше түрін жасайды: экономикалық, ресурстық, техникалық және әлеуметтік /40/. Сондықтан өндіріс тиімділігін арттыруда инновацияның рөлі айырықша деген тұжырым жасаймыз.

 

3.2 « ЖАСИ » ЖШС-ның  өндіріс тиімділігін арттыру жолдары

Алдағы тарауда талдап өткеніміздей « ЖАСИ » ЖШС-ның өндірістік шаруашылығын тиімсіз жүргізуде. Шаруашылық жүргізуші жүйенің әрекеттілігінің басты талабы өндіріс тиімділігі мен бәсеке қабілеттілігінің нақты деңгейі болып табылады. Өндіріс тиімділігін арттыру шараларын ұсыну алдында жалпы өндірістік және қаржылық леверидж көрсеткіштеріне мән берейік.

« ЖАСИ » ЖШС-ның ағымдағы қызметі тәуекелмен байланысты, негізгі өндірістік және қаржылық, бұларды ЖШС –ның қандай позициядан сипатталуына қарай қарастыру қажет. Бұл сипаттама не актив тарапынан (кәсіпорын иемденіп, пайдаланатын), не қор көздері тарапынан берілуі мүмкін. Бірінші жолы  - өндірістік тәуекел; екінші жолы – қаржылық тәуекел пайда болады /34/.

Өндірістік тәуекел – бизнестің салалық ерекшеліктеріне негізделетін, яғни кәсіпорын капиталын салған активтер құрылымына негізделеді. Ал қор көздерінің құрылымымен байланысты тәуекел – қаржылық деп аталады (қор қандай көздерден жиналған, осы қорлардың арақатынасы қандай).

Өндірістік леверидж әсерінің мәні өнімді өндіру көлемі өзгеруіне байланысты жалпы табыстың өзгеруінен көрінеді. « ЖАСИ » ЖШС-ның қоғамында өндірістік леверидж мәні 2005 ж. 0,005-ке, ал 2006 ж. 0,02-ге тең болды. Егер 2005 ж. жалпы шығындар құрамында тұрақты шығындар 5% құраса, 2006 ж. олар 5% құрады, яғни олардың құрылымдық төмендеуі өндірістік леверидж мәнін  0,03-ке азайтты. Сонда өндірілетін өнім көлемі 1%-ға артса, табыс 1%-ға артады, ал 10%-ға артса сәйкесінше табыс та 10%-ға артады (0,1х10%). Осыны мысал ретінде дәлелдесек, « ЖАСИ » ЖШС-ның өндіріс көлемі 10% арттырсақ табыс көлемі қаншалықты артатынын қарастырамыз (өндірілген өнімнің барлығы өткізілді деп қарастырамыз).

Бастапқы жалпы табыс 2485 мың тг. (282707-280222), ал өндіріс көлемі артқаннан кейін 2734 мың тг. (310978-308244) болып, жалпы табыстың өсімі 10%-ды құрады (+249 мың тг.), яғни өндіріс көлемін 10-ға арттырған сайын (2005 ж. шығындар деңгейінде) 249 мың тг. қосымша табыс түсіп отырады. Ал осы өндіріс көлемін арттыру үшін сатылым деңгейін өсіру қажет немесе нарықтағы тұтынушылар сұранымы үшін күрес жүргізе білу қажет.

« ЖАСИ » ЖШС-ның 2006 жылғы өнім көлемі жағдайында қажетті табыс немесе жеткілікті табыс деңгейіне жете алмайды. Ал сол табыстың деңгейіне жету үшін шығысыздық нүктесінің деңгейін анықтап алу қажет. Көп номенкулатуралы өндіріс үшін ол былай анықталады /35/;

                    Тб = FC/1-Зуд                               (17)

Зуд – айнымалы шығындар және өткізу көлемі арасындағы қатынас.

Шығынсыздық нүктесі дегеніміз – жалпы түсім мен жалпы шығындар теңесетін өнім көлемі. Түсімдер шығындарды өтейтін минималды сатылым көлемі, яғни берілген қызмет түрі оған салынған шығындарды өтеп, ол зиянсыздық нүктесі деп аталады:                    

                                  Тб = 5755/ 1- 0,978 = 5755/ 0,022 = 261591

Сөйтіп, осы мөлшерде өнім өткізгеннен кейін ЖШС – ның өзінің табыс зонасына шыға алады. Сондықтан ЖШС – де сатылым немесе өндіріс мөлшерін арттыру шараларын ұйымдастыру қажет.

Жалпы кәсіпорынның қызметін болжау үшін Excel-дің болжау жасау мүмкіндіктерін пайдалана отырып, жоғарыда көрсетілген болжау кестесін жасауға болады. Осы болжам кестесіне қарап отырып қысқаша талдау жасасақ:

Біздің көптеген кәсіпорындардың бәсеке күресінде зиян шегуі тауар қымбаттылығы немесе  төмен сапасы нәтижесінде емес, жарнаманың тиімсіздігі, әсерлі еместігі нәтижесінде болуда.

Ресейлік профессор Е.В. Попов “Шығындар- тиімділік” тауарды жылжыту матрицасы еңбегінде тауарларды 4 топқа бөліп қарастырған. /36/;

1. қысқа мерзімді пайдаланылатын жаппай сұраныс тауарлары
2. ұзақ мерзімді пайдаланылатын тұтыну тауарлары
3. эксклюзивті (престижді) тауарлар
4. өндірістік мақсаттағы тауарлар.

Тәжірибе жүзінде жарнама ( маркетингтік коммуникация) туралы шешім қабылдау нақты жағдайға байланысты. Зерттеулер нәтижесі әр жарнама әдістері әр тауарлар нарығында әр түрлі әсер беретінін анықтаған.

Қысқа мерзімді пайдаланылатын ( жаппай сұраныс тауарлары) және ұзақ мерзімді пайдаланылатын тұтыну тауарлары нарығында ең тиімді жарнама құралдары болып теледидар, баспа, сырт жарнамалар және көрмелер мен радио жарнамалар саналады. Ал өндірістік мақсаттағы тауарлар нарығында керсінше теледидар жарнамасының тиімділігі төмен болып, ал көрме және жәрмеңкелер, интернет-жарнамалары, директ- мэйл ең тиімді болып табылады.

 

13 кесте -  Өндірістік мақсаттағы тауарлар нарығында жарнама әдістерінің үлесі мен тиімділіктері* /34/.

Жарнама әдістері	Үлесі %	Тиімділігі %
1	2	3
Теледидар жарнамасы	6	4
Демеушілік	4	7
Радио жарнама	4	4
Видео жарнама	5	9
Баспа жарнамасы	11	10
Жарнамалық ескерткіштер	4	7
Сырт жарнамасы	3	6