Лизингтік операцияның дамуы

Лизинг берушіге тиесілі  лизингтік төлемдер сомасын анықтау, лизинг операцияларының неғұрлым күрделі  тәртібі болып табылады. Лизингтік  төлемдер лизинг алушы өндіретін  өнім (жұмыс, қызмет) құнына заңмен белгіленген тәртіпте енгізіледі.

Төлемдерді кезеңдеріне  қарай былай бөледі:

• Кезеңдік төлемдер-лизингтік келісімге қатысушы, тараптар келісімімен жасалған кесте бойынша төленетін жылдық, тоқсандық, айлық төлемдер;
• Бір мерзімдік төлемдер-егер келісімде лизинг берушіге аванс төлеу қарастырылса, кезеңдік төлемдермен қатар қолда-нылады.

Лизинг алушының қаржылық жағдайы мен мүмкіндіктерін ескере отырып, мәміледе лизингтік төлемдерді төлеудің төмендегідей әр түрлі тәсілдері  белгіленуі мүмкін.

• Бірдей үлестермен- бір қалыпты түзу сызықты төлемдер;

• өспелі өлшемдермен (прогрессивтік төлемдер), лизингтің бастапқы кезеңінде лизингті пайдаланушыға лизингтік төлемді аз жарналармен енгізген ыңғайлы, ал содан соң жабдықты меңгеру және онда өндірілетін өнім қарқынын арттыруға байланысты төлемді ұлғайтатын, негізінен қаржылық жағдайы тұрақсыз лизинг алушыларға қолданылатын төлем;

• азаймалы өлшемдермен (жеделдетілген, регрессивті төлемдер), лизингтің бастапқы кезеңінде пайдаланушы лизинг берушіге өз берешегінің көп бөлігін өтеуді көздейтін, қаржылық жағдайы тұрақты лизинг алушылар қолданатын төлемдер.

Жалпы жал төлемдерінің көлеміне амортизациялық аударулар  көлемі, қалдық құн, несие үшін пайыз, лизинг компаниясы көрсететін қызмет шығындары (тасымалдауды, лизинг объектісіне техникалық қызмет көрсетуді, құрастыруды, салық салу, қызметті рәсімдеу бойынша кеңестерді ұйымдастыру) әсер етеді. Кез келген лизингтік төлем құрамына келесі негізгі элементтер енеді:

• амортизация
• мәмілені жүзеге асыру үшін лизинг берушінің тартылатын ресурстар үшін төлемі;
• көрсетілетін қызметтер үшін лизинг берушінің кірісіне енетін лизингтік маржа;
• лизинг берушіге тиесілі кейбір тәуекелділік деңгейіне қатысты тәуекелділік сыйақысының көлемі.

Ресурстар үшін төлем, лизингтік  маржа және тәуекелділік сыйақысы лизингтік пайызды құрайды.

Лизинг лизинг берушіге ұсынылатын қызметтердің көп түрлілігімен сипатталады. Бұл қызметтердің барлық түрін екі топқа бөлуге болады:

-техникалық қызмет-клиент  пайдаланатын объектіні тасымалдауды, құрастыруды және орналастыруды ұйымдастыруға, жабдыққа техникалық қызмет етуге және ағымды жөндеуге байланысты

-кеңес беру қызметі-салық  салу, рәсімдеу және т.б. мәселелер  бойынша қызметтер.

Жалгер лизинг компаниясынан  қажетті жабдықты алу үшін өтініш жазады, өтініште жабдық аты, жабдықтаушы, жабдық типі, маркасы, бағасы және оны қолдану мерзімі көрсетіледі. Өтініште, сондай-ақ жалгердің өндірістік және қаржылық қызмет деректері көрсетіледі. Ұсынылған мәліметтер толық талданған соң лизингтік компания соңғы шешімге келеді және оны лизинг алушыға лизинг келісімінің жалпы шарттарын қоса хатпен жібереді, ал жабдықтаушы жақ лизинг компаниясының жабдық алу жөніндегі ақпаратымен хабардар етіледі. Бұл жағдайда лизинг беруші жабдықтаушымен жабдық құнын келіседі, қажет болса қызмет объектісінің сенімділігі, өнімділігі және тиімділігімен танысады.

Хатқа қосымша лизинг келісімінде лизингтің маңызды  шарттары көрсетіледі:

-келісім заты;

-лизинг затын сатушының  аты, сатушы таңдауы кіммен  белгіленгені;

-лизинг алушының лизинг  затын жалдау шарттары және мерзімдері;

-лизинг затының құны;

-келісімде әрекет  ету мерзімдері;

-лизинг алушының меншігіне  лизинг затының біржола берілу  шарттары , егер мұндай берілу  келісімде қаралса;

-лизинг затының сипаты;

-лизинг затын құрастыру  және жөндеу тәртібі

-лизинг затын сақтандыру;

-тараптардың біріне  лизинг затын лизинг беруші  атына мемлекеттік тіркеуден  өткізу туралы міндеттемені белгілеу;

-лизинг шарты бойынша  лизинг алушының міндеттемелерін  орындауына лизинг берушінің  бақылау жасау  тәртібі;

-тараптар жауакершілігі.

Осы шарттардың бірі көрсетілмесе лизинг келісімі жасалмаған болып саналады. Бұл кезде лизинг келісімінің  мерзімі лизинг затының толық  немесе жарты құнының амортизация  мерзімінен кем болмауы тиіс.

Лизинг беруші лизинг келісімінің жалпы шартымен танысып, лизинг алушыға бекітім-міндеттемесі бар хатты, қол қойылған келісімнің жалпы шартының көшірмесін, оған жабдыққа тапсырыс жасау бланкісін қосып жібереді. Бұл құжатты фирма-жабдықтаушы дайындайды және лизинг алушымен келісіледі. Аталған құжаттарды алған соң лизинг беруші тапсырысқа қол қояды және оны жабдықтаушыға жолдайды. Тапсырыс бланкінің орнына сату-сатып алу туралы келісім және жабдыққа жіктелім құрастыруды қолдануы мүмкін.

Жабдықтаушы жабдықты лизинг алушыға жеткізіп береді және қызмет объектісін жүргізеді. Жұмыс аяқталуымен жабдықты нақты жеткізгенін дәлелдейтін қабылдау жөніндегі хаттама толтырылады. Қабылдау жөніндегі хаттамаға лизингтік қызметке қатысушылардың қолы қойылады және лизинг алушы қызмет объектісінің құнын төлейді.

Лизинг беруші келесі жағдайларда лизинг келісімін бұзуды және лизинг алушы есебінен лизинг затын қайтаруды талап ете алады:

-егер лизинг алушы  лизинг затын айтарлықтай нашар  ұстаса;

-егер лизинг алушы  лизинг затын лизинг келісімшарттарын  бұзып пайдаланса немесе лизинг  берушінің жазбаша ескертулерін тыңдамай, лизинг затын басқаша пайдаланса;

Егер лизинг алушы  екі немесе одан да көп рет қатарынан, келісіммен белгіленген мерзімде лизинг келісімі бойынша төлемді енгізбесе. Лизинг алушы лизинг келісімін бұзуды немесе лизинг беруші есебінен лизинг затын қайтарып алуын келесі жағдайларда талап ете алады:

-лизинг беруші лизинг  затын жеткізбесе немесе лизинг  затын келісімшартқа сәйкес қолдануға  кедергі жасаса;

-егер жолданған лизинг  затында лизинг келісімінде көрсетілмеген  кедергілер болса;

-егер лизинг беруші  лизинг затын жеткізу мерзімдерін  бұзса.

Егер лизинг алушымен жасалған лизинг келісімінің шарттары бұзылса, лизинг беруші «Лизинг туралы»  заңның 11-бабына сәйкес, лизинг алушыдан келісілген өлшемде айыпақы төлеуін  қарастыра алады.

 

2.2.Лизингтің артықшылықтары мен кемшіліктері. Лизингтің кеңінен таралуының басты себебі- оның қарапайым ссудалардан келесідей артықшылықтарының болуына байланысты:

• Лизинг көмегімен кепілге беретін мүлкі жоқ, ұсақ кәсіпорындарды несиелеуге болады. Бұл былай: лизингтік мәміле жасалған мерзім бойына лизинг объектісі лизингке берушінің меншігінде қалады да, лизинг алушы банкротқа ұшыраған жағдайда несиелік тәуекел деген болмайды (нақтырақ айтқанда, несиелік тәуекел бұл сол құрал-жабдықты жалға алуды жалғастыратын басқа кәсіпорын іздестіруге кетеді);
• Лизинг 100% - ғадейін несиелеуді ұсынады, яғни кәсіпорынға қысқа мерзім ішінде өзінің меншікті капиталын жұмсамай-ақ, жаңа құрал-жабдықты пайдалана отырып, өнеркәсіптік өнім шығаруға және пайда табуға мүмкіндік береді;
• Кәсіпорынға мүлікті ссудаға сатып алғаннан, лизинг бойынша алған қолайлы, себебі, бұл жерде ол мүлік кепіл ретінде болады.
• Құрал-жабдықтың лизинг берушінің меншігінде болатындығына байланысты, өнімнің құнына лизингтік төлемдер ғана қосылып, мүлікке салынатын салықты жалға берушінің өзі төлейді. Сөйтіп, лизинг алушы салықтық жеңілдіктер алады;
• Несие берушінің көзқарасымен қарағанда, несиенің мақсатты пайдалануына ешқандай да  қадағалау болмайды.

Лизинг операцияларына тән кемшіліктер мыналар:

• жлға алушы құрал-жабдықтың қалдық құнының жоғарылауынан (әсіресе инфляциядан) ештеңе ұтпайды;
• ұйымдастырудың күрделілігі;

• лизинг құны ссудаға қарағанда жоғары, бірақ та ескірген құрал-жабдықтан туындайтын тәуекелдің лизинг берушінің басында болатынын ұмытпау қажет, сондықтан да ол осындайшығынның орнын толтыру үшін комиссияны көбірек алуға тырысады.

Лизингтік контракт. Лизинг – бұл ұйымдастырылуы біршама күрделі операция. Көптеген мәмілелерде кемінде үш контракті жасалады: 1) лизинг беруші мен лизинг алушы арасында; 2) лизинг беруші мен жабдықтаушы арасында; 3) лизинг алушы мен банк арасында.

Әдетте, мәмілеге келу алдында  клиентті толық қаржылық талдаудан  өткізеді. Лизингте, ең маңыздысы, бұл  контрактінің соңында құрал-жабдықтың  белгілі бір қалдық құнының қалуы. Ол үшін құрал-жабдықтың қалдық құнының  сақтандыру жүйесі болуға тиіс. Лизингті алушы өзінің қаражаты есебінен лизинг затын әр түрлі тәуекел жағдайлардан (өрттен, ұрлықтан және т.б.) сақтандырады және лизинг берушіге сақтандыру полисінің куәландырылған көшірмесін береді.

 

       3.1.Қазақстанда лизингті бағытты ұйымдастырудың   

       негізгі бағыттары

Қазіргі уақытта Қазақстанда  лизингті ұйымдастырудың негізгі 4-бағыты жүзеге асып отыр. 

1. Мемлекеттік лизинг, яғни толығымен мемлекеттік бюджет қаражаттары есебінен жүзеге асырылатын лизингі;
2. Коммуналды лизинг немесе жергілікті бюджет қаражаттарымен қаржыландаратын лизингі;
3. Коммерциялық лизинг-толығымен заем қаражаты және өз есебінен банкілерімен және лизингтік компаниялармен жүзеге асырылатын лизинг;
4. Аралас лизинг немесе мемлекеттің және коммерциялы құрылымдардың үлесті қатысуымен лизинг .

Бұл жерге мемлекеттік  және жергілікті органдар –үкімет, министірліктер және ведомствалар, облыс және аудан  әкімдері кепіл ретінде түсуі  не болмаса лизингтік келісімдердің  белгілі бір бөлігін қаржыландыру үшін бюджет қаражаттарын салып отырады.

Соңғы жылдары лизингтік  операцияларды жүзеге асыру көлемі бірте-бірте өсуде. Қазіргі кезде  Қазақстанды он бір лизингтік  компаниылар тіркеліпті. Олардың  екеуі ауылшаруашылық көліктерін және құрал жабдықтарын жалға берумен  айналысады.

1998 жылы  Қазақстанда   1995 жылға қарағанда мемелкеттік меншіктен жалға берудің көлемі 45пайызға өсіпті. Әрине бұл жалпы экономикалық жағдайға яғни кәсіпорындардың ақша қаражаттарын алу мақсатында тұрып қалған құрал-жабдықтар мен көліктерді мәжбүрлі түрде жалға беруімен байланысты екені сөзсіз. Мұнымен қатар, сондай-ақ жеке меншіктен жалға беру үлесі 11 пайызға өскені белгілі болып отыр.

Міне осылайша Қазақстан  аумағында лизинг өзінің бастауын алып оның экономиканың әр бір секторына  жүйелеп енуінен Қазақстан өзінің алғашқы әдістемелерін алып келеді.

1993 жылы 15-ші қарашада  Қазақстанның Ұлттық валютасы  –теңге  енгізіліп, бұл ең алдымен  қаржы –несие шеңберінде реформалардың  тездеп жүзеге асырылуына әсер  етті.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                         Осы уақыттан бастап қайта құрылудың екінші кезеңі басталды, оның негізгісі – үкіметтен ұлттық банктің өзінің дербес саясатын жүргізудегі тәуелсіздік еді.

Қазіргі уақытта еліміздің  экономикасы  экономикалық тұрақтылықпен  және инфляциялық сатыдан инвистисиялық  сатығы көшумен сипатталатын жаңа кезеңге  аяқ басып отыр. Осы кезеңге аяқ басар алдында алдымен инвестициялар үшін, соның ішінде шетелдік инвистицияларға жағдай жасау және іскерлік беделдікті жандандыру керек - ақ. Осы мәселелерді шешетін тиісті шараларды жүзеге асырмай реформаларды және қаржылық тұрақтандыруды одан әрі жалғастыру экономиканың ұзақ уақыт құрдымға кетуі әсер етуі мүмкін.