Лизингтің теориялық негіздері

«Темiрлизинг» АҚ Қазақстанның барлық өңірлерінде жобаларды қаржыландыруды іске асырады. «Темiрлизинг» АҚ-ның  жасаған мәмілелерінің негізгі бөлігі 78%, Алматы  қаласы мен Алматы облысына келеді.

«Темiрлизинг» АҚ-ның  негізгі басымдық жобаларына арнайы техникалар, құрал-жабдықтар және ауыл шарушылық техникалары жатады.

«Темiрлизинг» АҚ-ның   отандық және импортталатын құрал- жабдықтар мен техникаларды жеткізудің қолайлы әдісін жасаған. «Темiрлизинг» АҚ-ның   бүгінгі күндегі серіктестері ауыл шаруашылығы өнімдерін қаптай, қайта өңдеу, сауда құрал-жабдықтары, автокөлік, арнайы техникалар мен ауыл шаруашылығы техникаларын жабдықтаушы болып табылады. Сонымен қатар лизинг заты ретінде ұсталған құрал-жабдықтар да болуы мүмкін.

Соңғы кезде «Темiрлизинг» АҚ-ның автокөлік құралдары бойынша лизинг мәміле көлемі өскендігін, яғни еліміздегі көптеген компаниялардың жеңіл автокөліктерін лизинг көмегімен жаңарту арқылы адамдарды тасымалдау қызметіне көңіл аудара бастағандығын көруге болады. Сонымен қатар, еліміздегі соңғы жылдардағы құрылыс саласының дамуы, соның ішінде тұрғын үй құрылысының дамуы салдарынан лизинг көмегімен мамандандырылған техникаға сұраныстың артқандығын байқаймыз. «Темiрлизинг» АҚ-ның 2008 жылғы жасаған лизингтік мәмілелері ішінде ең үлкен көлемді мәмілелер мамандандырылған техникаларды қаржыландыру үлесі 29% құрап, 2007 жылмен салыстырғанда 7 %  өскен.

«Темiрлизинг» АҚ-ның  лизинг мәмілелерінің түрлері бойынша  құрылымы 4-кестеде берілген.

Кесте 4 − «Темiрлизинг» АҚ-ның несиелік портфелі құрылымы, АҚШ долларымен

Лизинг заттары	01.01.2008 ж.		01.01.2009 ж.
	сомасы, АҚШ долл.	үлесі, %	сомасы, АҚШ долл.	үлесі, %
Өндірістік құрал-жабдықтар	3 895 558	29	4 172 506	26
Сервистік құрал-жабдықтар	574 417	4	357 163	2
Мамандандырылған техникалар	2 932 188	22	4 665 731	29
Жүк автокөліктері	2 870 665	22	3 936 909	24
Жолаушылар автөкліктері	2 910 519	22	3 074 109	19
Кеңселік құрал-жабдықтар	104 062	1	42 360	0
Барлығы	13 287 409	100	16 248 778	100

 

 

«Темiрлизинг» АҚ-ның  лизингтік операциялар көлемінің  өсу динамикасын 7-суреттен көруге болады.

 

Сурет 7 – «Темiрлизинг» АҚ-ның лизингтік портфелінің өсу динамикасы, АҚШ долларымен.

Кез-келген инвестициялық қызмет түрі сияқты банктік – лизингтік қызмет те тәуекелмен тікелей байланысты. Себебі, жалпы экономиканы басқарудың барлық деңгейінде белгілі бір шешімдерді қабылдау үдерісі соңғы нәтижелердің белгісізділік жағдайында іске асырылады. Тәуекелдерді басқару мәселесі экономиканың кез келген саласы үшін тән. Сондықтан да мәселенің лизингтік қатынастар орнату кезінде де өзектілік мәні өте жоғары.

Жалпы зерттеу  барысында ұсынылатын банктік лизингтік  қатынастардағы тәуекелдерді басқарудың қазіргі кезге сай келетін блок-сұлбасын 8-суреттен көруге болады.

Тәуекелді талдау – бұл  тәуекелді басқару үдерісіндегі маңызды кезеңдердің бірі болып табылады. Оның мақсаты жасалынатын экономикалык келісімдердің ерекшеліктері және оларды жүзеге асыру барысында кездесетін тәуекелдер туралы қажетті ақпараттарды жинақтау. Тәуекелді талдау олардың түрлерін анықтау және бағалаудан тұрады. Тәуекел түрлерін анықтау кезінде лизингтік қатынастарға әсер ететін барлық тәуекелдер нақты анықталынуы қажет. Осы кезеңдегі басты қағида – тәуекелдің барлық түрлеріне лизингтік қатынастардың ерекшеліктерін ескере отырып, толық сипаттама беру.

Лизингтік мәміле барысында  туындайтын тәуекел мен дефолтты анықтауға мүмкіндік беретін көрсеткіштерге мыналар жатады:

• EL (Expected Loss) – күтілетін шығындар;
• UL (Unexpected Loss) – күтілмейтін шығындар;
• PD (Probability of Default) – дефолттың болу ықтималдығы (орташа жылдық);
• EAD (Exposure at Default) – тәуекелге ықтимал қаражаттардың шамасы (төленбеген лизингтік төлемдер сомасы).

Мұндағы басты міндет лизинг берушінің немесе жабдықтаушының ықтимал тәуекелін бағалау болып  табылады. Қазіргі кезде тәжірибеде лизинг берушінің ішкі қаржылық көрсеткіштеріне және басты бизнес-факторларына қарай оның рейтингін сапалық және сандық бағалау әдістері қолданылады. Қалған әдістер лизинг алушының дефолттығы туралы белгілі бір кезең ішіндегі ақпараттарға негізделгендіктен, қазіргі кезде олардың жоқтығына байланысты есептеуде қиындықтар туғызады.

Лизингтік мәміледен  туындайтын несиелік тәуекелді төмендету  кезеңдері мыналарды қамтиды:

• жобаның алдыңғы сатысында лизинг алушының несиелік-қаржылық жағдайына талдау жасау;
• құрал-жабдықты жабдықтаушыны тексеру;
• құрал-жабдықты сатып алу құнының нақтылығын тексеру;
• лизингтік мәмілені дұрыс құрылымдау;
• лизингтік құжаттарды жасау және жинақтау;
• лизигтік құрал-жабдықты қабылдау, тіркеу және сақтандыру;
• лизингтік қоржынға ағымдық мониторинг жүргізу;
• лизингтік келісімшарттың орындалуын қадағалау.

Банктің қызметіндегі лизингтік  тәуекел несиелік тәуекелдің бір  түрі ретінде қарастырылады. Банк ісінде лизингтік тәуекел - банктік лизингтік операцияларды жүзеге асыру нәтижесінде қосымша шығын жұмсау салдарынан пайда алмау немесе өзінің ресурстарының бір бөлігін жоғалту қаупін білдіреді.

Қазіргі кезде, лизинг қатысушылары арасында тәуекелді үлестіретін  келісім-шарттық механизмдерін және синдицирленген несиелеуді пайдаланудың лизингтік тәуекелдерді коммерциялық банктер арасында бөлуді және қатысушылардың міндеттерін қамтамасыз етудің сақтандыру принциптерін пайдалану қажет деп санаймыз. Сонымен қатар, Қазақстанның экономикалық дамуының қазіргі кезеңінде несиелік немесе лизингтік тәуекелді әртараптандырудың оңтайлы жолдарының біріне лизингтік операцияларды үйлестірілген тауарлы-ақша сызбасымен жүргізу тиімді. Мұнда инвестор ретінде лизингтің үш субъектісі болады: өндіруші, банк, лизинг алушы. Мұндай сызбамен лизингтік мәмілеге банктердің қатысуы олардың өз кезегінде лизингтік тәуекел түрлерін басқаруға арналған әдістерін дұрыс таңдауына көңіл аударуды қажет етеді.

 

3. ҚР лизингтің сыртқы жағдайы

 

3.1.ҚР лизингтің  даму жолдары

 

 Кәсіпкер өзіне  қажетті құрылғыларды лизингке  алу үшін келесідей екі жағдайда шешім қабылдауы мүмкін: біріншіден, егер құрылғыларды лизингтік банкке алу банктік несие есебінен сатып алуға қарағанда неғұрлым тиімді болса, ал екіншіден, кәсіпкердің банктен несие алу үшін несиелік тарихы болмаса. Осы жерде лизингтік компаниялардың жеткілікті түрде несиелік тарихы жоқ және соған сәйкес банк несие беруден бас тартатын клиенттермен қосымша тәуекелділіктерге бара отырып жұмыс істеу мүмкіндіктерінің бар екендігі көрінеді. Бұл жағдай лизингтік бизнестің бір ерекшелігін көрсетеді.

 Еліміздегі лизингтік қызметтер нарығында бүгінгі күні қалыптасып отырған жағдайларды ескере отырып,біз лизингтік қатынастар механизмін жетілдіру үшін неғұрлым перспективті нарықтарды бөліп қрастыруды ұсынамыз.

 

 

 

 

1-белгі		2-белгі
Лизингтік келісімдер:  Сегмент №1-шағын  Сегмент №2-орта  Сегмент №3-ірі	Лизингтік қызметтер  нары-  ғының сегменттері	Лизингке алушылар:  Сегмент №1-шағын  Сегмент №2-орта  Сегмент №3-ірі

 

 

3.2. Лизингтік  қызметтер нарығының сегменттері.

 

 Лизингтік қызметтер  нарығы сегментердің бір белгісі ретінде лизингтік келісімдердің алынуына оның осы сегменттегі сұраныс ерекшеліктерін анықтайтындығы, ал екінші белгі ретінде лизингке алушылардың алынуына, олардың сұраныстарының сипатын анықтайтындығы әсер етті.

 Енді, осы суретте  көрсетілген лизингке алушы тұлғалардың әрбір типіне неғұрлым толығырақ сипаттама берейік.

 Қаржыгерлердің үшінші  Конгресінде ҚР-ң Елбасы Н.Ә.Назарбаев  ҚР-ң Үкіметіне және ҚР ҰБ-не  индустриялдық саясат шеңберінде  приоритеттік

маңызы бар салаларды  нақты анықтауды және оларды қаржыландыру механизмін дамытуды тапсырғаны белгілі.Элемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай қоғамдағы экономикалық, саяси, әлеуметтік сұрақтарды шешуде шағын бизнестің ерекше роль атқаратындығы белгілі. Шағын кәсіпкерлік жалпы экономиканың дамуының қозғаушы күші бола отырып, халықты жұмыспен қамту деңгейін қамтамасыз етеді және қоғам тұрақтылығының негізі – орта класты қалыптастыру көзі болып табылады.

 Міне осы шағын  кәсіпкерліктің дамуына әсер  ететін факторлардың бірі сәйкес  қаржылық қызметтер секторының дамуы болып табылады.Себебі,

көптеген кәсіпорындар үшін маңызды мәселелердің бір қосымша  қаражаттарының көзін іздестіру  болып табылатындығы белгілі. Ал 2003 жылы қараша айындағы деректер бойынша  банктік сектордан шағын бизнеске бөлініп отырған ақша қаражаттары жалпы экономикаға бөлінген несиелердің 22,7% ғана құрап отыр

Соңғы бес жылда коммерциялық банктерден шағын кәсіпкерлікке бөлінген несиелер 19%-ке ұлғайғанымен, оның жалпы экономикадағы үлесі салыстырмалы түрде өте төмен. Сонымен бірге, банктерден несие алу үщін клиенттерге қойылатын талаптардың қатаңдылығы шағын кәсіпорындардың негізгі өндірісін техникалық жабдықтауға несие алу мүмкіндіктерін төмендетеді. Сондықтан бүгінгі күні шағын кәсіпкерлердің пайдаланып отырған құрылғыларының көбі техникалық және моральдық жағынан да тозған.

 Осы сегментке тән  сипаттық белгілердің бірі-шағын  кәсіпорындарды қаржыландыру күрделі  қаржылық салымдардың неғұрлым  тәуекелділігі жоғары түрі болып  табылатындығы. Оның себептеріне  төмендегілерді жатқызуға болады.

1.Шағын кәсіпорындардың  көбісінің кепілге қоятын өтімділігі  жоғары мүліктері жоқ.

2.Шағын кәсіпорындарда  біліктілігі жоғары мамандардың  аздылығы немесе жоқтығы.

3.Қарызға алынған  қаражаттардың өз мақсатына пайдалануына  бақылау жүргізудің нақты мүмкіндіктерінің жоқтығы.

 Осы себептерге  сәйкес шағын бизнеспен жұмыс  істеуге шешім қабылдаған несиелік  мекемелер мынадай мәселелерге  кездеседі:

1.Көптеген экономикалық  қаржылық ақпараттарды талдаудағы  және шағын кәсіпорындардың осы  ақпараттарды берудегі кәсіби деңгейлерінің төменділігі;

2.Шағын кәсіпорындардың  пайдаланатын құрылғылардың көп  түрлілігі.

 Осындай қаржылық  инвестициялардың тәуекелділігінің  жоғарлылығы шағын кәсіпорындар  үшін банктерден берілетін несиелердің  бағасы мен мерзіміне де әсерін  тигізеді.

 Ал, лизингтік қатынастар  осындай тығырықтан шығудың бір  жолы болып табылады,себебі лизингтік  қатынастар кезінде несие беру  үшін қажетті қамтамасыз ету  мөлшеріне қойылатын талаптар  банктік несиеге қарағанда салыстырмалы  түрде төмен.

 Біздің ойымызша, бүгінгі күні лизингтік компаниялар шағын бизнес сегментін игеруге неғұрлым көбірек ұмтылулары қажет. Ол үшін лизингтік компаниялардың ең төменгі шығындармен қамтамасыз етілетін перспективті инвестициялық жобаларды таңдаудың тиімді механизмін құру арқылы, шағын кәсіпкерлер сегментіне тән тәуекелділіктерді төмендетуге мүмкіндіктері болуы керек.

Міне осы стратегия  осы сегментте белгілі бір  жетістікке қол жеткізуге көмегін  тигізеді.

 Сонымен біздің  ойымызша, шағын кәсіпкерлер сегментімен  лизингтік қатынастар орнатудың міндетті шарттарының бірі перспективті жобаларды таңдаудың тиімді механизмінің болуы. Осы жерде ең алдымен осы механизмнің міндеттері мен параметрлерін анықтау керек. Яғни, бір жағынан өмірлік қабілеттілігі жоқ бермеуді, ал екінші жағынан өте қатаң талаптар қою арқылы барлық жобалардың тым қатты сұрыпталуын болдырмауды ескеру қажет. Бұл жерде лизингтік компанияның лизингтік келісім-шарттарды бекіту үшін қаралатын жобалар санын тәуекелділіктерді жоғарылатпай көбейтуге, яғни көрсетілген екі талапты біріктіруге мүмкіндіктері болуы қажет.

Осындай тығырықтан шығудың  бір жолы біздің ойымызша, лизингтік  қатынастарға әртүрлі ұйымдарды  тарту арқылы қаржыландырудың көптеген схемаларын құру. Бүгінгі таңда,лизингтік  қатынастарға гарант ретінде мемлекеттік  органдарды немесе өмірлік қабілеттілігі неғұрлым жоғары жеткізушілерді тартудың өте үлкен потенциалы бар. Себебі,қазіргі кезде мемлекет экономиканың кейбір нақты салаларын дамытуға үлкен қызығушылық танытып отыр.

Сонымен бірге,лизингтік  компаниялар құрылғыларды тиімді басқаруды ұйымдастыру арқылы өз тәуекелділіктерін төмендете алады. Яғни, лизингтік компания өз қасиетіне тән емес қызметтерді де өзіне жартылай алуы мүмкін. Ол үшін лизингтік компания лизингтік келісімді бекіту үшін қажетті көптеген экономикалық және қаржылық ақпараттарға талдау жүргізу жұмыстарын өзі атқаруы қажет. Себебі, біз жоғарыда айтып кеткеніміздей, көптеген шағын кәсіпорындарда осындай ақпараттарды беру үшін біліктілігі жоғары мамандар аз немесе мүлдем жоқ. Бірақ осындай схема бойынша әрбір жобаны таңдау лизингтік компания үшін де қымбатқа түсетіні белгілі. Сондықтан лизингтік компания өз шығындарын азайту үшін халық шаруашылығының перспективті салалары мен бағыттарын үнемі қадағалап отыру қажет. Содан кейін ол белгілі бір жеткізушіні таңдайды және сол құрылғыларды пайдалану арқылы өндірісті жүргізудің, дамытудың есептейді. Осындай жұмыстар атқарылғаннан кейін лизингтік компания перспективтілігін толық белгілі бір құрылғыларды лизингке беру үшін конкурс жариялауы керек. Лизингтік қатынастар механизмін жетілдірудің бұндай жолын лизингтік компаниялардың қосымша қызметтерін дамыту стратегиясы деп те атауға болады. Бұл жағдайда лизингтік процесті шартты түрде үш кезеңге бөліп қарастыруға болады.