Лизингтің теориялық негіздері

Жоспар

 

Кіріспе.........................................................................................................3

1. Лизингтің  теориялық негіздері

1. Лизингтің шығу тегі, пайда болуы..................................................................5
2. Лизингтің негізгі түрлері...................................................................................6
3. Қаржы лизингі несиенің бір нысаны ретінде..................................................8

 

2.Қазақстан Республикасында лизингтің  дамуына талдау

2.1 Қазақстандағы лизингтің  дамуы....................................................................11

2.2 Лизингтің дамуындағы  Қазақстандық банктердің үлесі...........................13

 

3. ҚР лизингтің сыртқы жағдайы

3.1.ҚР лизингтің даму  жолдары...........................................................................21

 

Қорытынды............................................................................................................27

Пайдаланған әдебиеттер.......................................................................................29

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

 Өндірістік сектордағы құрал-жабдықтарды жаңартудың негізгі қаржыландыру түрі лизинг екендігін әлемдік тәжірибе дәлелдеп берді.

Сонымен қатар Қазақстан  Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев ұлттық экономиканы көтерудің басымды шаралардың біріне инвестицияларды пайдалану жатады және бұл орайда экономиканы  құрылымды өзгертуде  сонымен қатар көп жылдық дағдарыстан шығуда лизинг алдыңғы қатарлы және тиімді қаржыландыру түріне  айналады деген болатын.

Осы жерде кәсіпорындарды орта және ұзақ мерзімді  қаржыландырудың қазіргідей тиімді формасы лизинг бола алады. Лизинг қазіргі кезде қызмет жасайтын және жаңадан құрылатын лизинг алушылардың активтерін ұлғайтудың ең тиімді құралы болып саналады.

Әлемдік тәжірибеде бұл  құрал шағын және орта бизнестің  қолжетімді қаржыландыру көзіне айналған. Бастапқы кезде лизингтің дамуы  үшін мемлекеттің қолдауы қажет  екендігі белгілі. Мемлекет лизингтің  дамуы үшін жасайтын қадамдарына  салықтық жеңілдіктер және кеден бажынан босату сияқты шаралары бәсекеге қабілетті өндірісті дамытуға ықпал етері сөзсіз.

Лизингтің дамуы үшін қолайлы макроэкономикалық және нормативтік ахуалдың болуы қажет. Экономикалық қатынастар тұрғысынан алғанда  лизинг бұл өндіріске капитал инвестициялауға байланысты банктің қаржылық қызметтерінің біріне жатады.

Қазақстандағы лизингтік қызметтер нарығы 2000 жылдан бастап қана белсенді дами бастады. Бұл жерде лизингтік мәмілелердің басым бөлігі Қазақстандағы ауылдағы әлеуметтік мәселелерді шешуге арналған агроазық-түлік бағдарламасы төңірегінде үкіметтің бастамасымен 100 пайыз мемлекеттің қатысуымен құрылған лизингтік компанияларға тиесілі. Қазіргі кезде Қазақстанда қаржылық лизинг сияқты қаржы нарығының бір секторы қалыптасып дамып отыр десе болады.

Қазақстан мемлекеті  бүгінгі күні лизингтің дамуына  үлкен көңіл бөлуде. Ең бастысы  лизингтік қатынастардың дамуына  қажетті заңдылықтар базасы жетілдіріліп, салық салуға байланысты жеңілдіктер  жасалды.

 Лизинг түсінігі  үш негізгі аспектілерді қамтиды:

1. Лизинг маркетингтің  белсенді бөлігі ретінде қызмет  атқарады:

а) машина –техникалық  өндіріс ретінде ұйымдастырылады;

б) материалдық – техникалық өндірісті қамтамасыз етеді;

2. Лизинг – ішкі  нарыққа капитал салу және  инвестициялық форманы ұйымдастырады:

а) банктік қызметтің  жаңа формасы ретінде көрінеді;

б) лизинг – лизингтік  компанияларды несиесіз қаржыландыру көздері.

3. Лизинг – экономикалық  жоспардың ұйымдастыру формасы:

а) ұлттық экономикада  сыртқы нарықтық бәсекелестікті көтеру;

б) мемлекеттің сыртқы қарыздарының көбеюіне жол бермеу.

Жұмыстың мақсаты  лизингті қарастырып, зерттеу болып  табылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. Лизингтің  теориялық негіздері

 

1.1Лизингтің шығу тегі, пайда болуы

 

  Лизинг сөзі «to lease» ағылшын етістігінен аударғанда “жалға беру” беруде екі тарап қатысса: жалға беруші және алушы болса, ал лизингте үш қатысушы:лизинг беруші, лизинг алушы және жабдықтаушы болады.

 Лизинг – бұл  лизинг берушінің (жалға берушінің)  өзіне тиесілі құрал-жабдықтарды, машиналарды, ЭЕМ, ұйымдастыру техникаларды, өндіріске, сауда-саттыққа және қоймаға арналған құрылғыларды лизинг алушыға (жалгерге) лизингтік төлем төлеу шартымен, белгіленген мерзімге пайдалануға беруін қарастыратын жалға беру шарты.

 Банктердің лизингтік операциялары несиелік операциялармен ұқсас болып келеді. Алайда, лизингтің несиеден бір айырмашылығын келісімшартта көрсетілген төлемдер төленіп, мерзімі аяқталғаннан кейін де лизинг объектісінің лизинг берушінің меншігінде қала беруінен көруге болады. Ал несиеде банктің меншік объектісі ретінде қарыз алушының берген кепілдігі қалады.

Көптеген экономикалық әдебиеттерде лизинг ұғымы туралы ғылыми негізделген пікірлердің болғанымен де, оның банк қызметімен байланысты зерттелген тұстары сирек кездеседі.

Лизингтік компанияның өзін қаржыландыратын банктік мекемелерге тәуелділігінің нәтижесінде банктік капиталдың лизингтік бизнеске қатысуының жанама әдісі пайда болады.

Лизинг пен несие  арасында айырмашылық бар. Несие  беру саласында инвестиция кез келген кәсіпкерлік іс-әрекетке бағытталады, ал лизингте өндіріс іс-әрекетін дамытуға бағытталады. Несиелік келісімді жасау барысында мақсатталған қаражат шығынын бақылау қиындық туғызады, ал лизингте жалға нақты бір мүлік беріледі.

Сонымен қатар, бірінші  жағдайда несиені қайтаруға және оны пайдаланғаны үшін пайыздық мөлшерлемені қайтаруға жүз пайыздық кепілдеме қажет,  ал екінші жағдайда сол объектінің өзі кепілдеме болып саналатындықтан кепілдеме мөлшері лизингке сатылатын мүлік құнынан төмендетіледі.

Несиелік келісім жасау барысында иемденетін мүлік кәсіпорын балансында тіркеледі, ал лизингтік келісім жасау барысында иемденетін мүлік лизинг алушының немесе лизинг берушінің балансында тіркеледі.

Соңында несие төлемі кәсіпорын пайдасынан алынған салық  төлемінен кейін қалған кірістен төленеді. Лизингтік төлемдер өнімнің өзіндік құнына енеді және ол салық төлемін азайтады. Қаржы лизингі кезінде лизингтік төлемді төлеу келісім-шарт соңына дейін жүзеге асады, тіпті ғылыми-техникалық прогрестің жетістігі лизингке алынған мүлікті моральды тозуға ұшыртады.

4. Лизингтің негізгі түрлері

 

 Лизингтік мәмілелердің  бірнеше түрлері бар. Барлық  лизингтік операциялар екі түрге  бөлінеді: шұғыл және қаржылық  лизингтер.

1. Шұғыл лизинг –  бұл мүліктің қызмет ету мерзіміне  қарағанда, оның пайдалану мерзімінің қысқалығын және мүліктің құнын толық өтемеуін сипаттайды.

 2. Қаржы лизингі – бұл уақытша пайдалануға берген лизинг затының мерзімі ішінде өзінің толық амортизациялық құнын төлеп шығуымен немесе өзін-өзі өтеуімен байланысты сипатталады.

 Осы лизингтердің отандық және халықаралық тәжірибеде қолданылатын мынадай түрлері бар:

 Ішкі лизинг –  бұл өзінің қатынасушыларының  бір елден болып келуімен байланысты  сипатталады.

 Халықаралық лизинг  – бір тарап немесе барлық  тараптардың әр елден болып  келуін сипаттайды.

 Банктердің лизингтік  операциясы несиелік операциялармен  ұқсас болып келеді. Алайда лизингтің  несиеден бір айырмашылығын келісімшартта  көрсетілген төлемдер төленіп,  мерзімі аяқталғаннан кейін де  лизинг объектісінің лизинг берушінің  меншігінде қала беруінен көруге болады. Ал несиеде банктің меншік объектісі ретінде қарыз алушының берген кепілдігі қалады.

 Қаржылық лизинг  – бұл мүліктің толық құнын  төлеп алатын мүліктің түрін  жалға беру, онда уақытша пайдалануға  берілген мүліктің мерзімі шамамен мүліктің амортизацияланатын және пайдаланатын мерзіміне жақын болады. Лизингтік мәміленің тараптары:

- лизинг беруші(жалға  беруші);

- лизинг алушылар(жалға  алушылар) болып табылады.

 Басқаша сөзбен  айтқанда, қаржылық лизинг – бұл  инвестициялық қызметтің бір түрі; онда:

- лизинг беруші сатып  алушыдан лизинг бұйымын лизинг  келісім шарты бойынша өз меншігіне  алуды, сосын оны лизинг алушыға  белгілі бір ақыға, белгілі  бір мерзімге, белгілі бір уақытта  иелік ету жағдайына және кәсіпкерлік  мақсаты үшін пайдалануына беруді міндетіне алады. Бұл кезде лизинг бұйымы лизинг алушыға берілгенде, оның мерзімі амортизацияланатын мерзіммен шамалас немесе оның 80% бөлігіне сәйкес келуі тиіс;

- лизинг алушы келісімшартқа  сәйкес төленуге жататын төлемдерді  кезеңімен тиянақты түрде төлеп тұруды өз міндетіне алады. Келісімшарттың мерзімі өткен соң, лизинг бұйымылизинг алушының меншігіне өтуі мүмкін, егер бұндай жағдай шартта қарастырылған болса.

 Лизинг бұйымдарына:  ғимараттар, қондырғылар, машиналар,  құрал-жабдықтар, транспорт құралдары, жер телімі т.б. мүліктер жатады. Лизинг бұйымына бағалы қағаздар, табиғи ресурстар жатпайды.

 Лизинг лизингтік  мәмілеге қатысушылардың қарастырған  жағдайына  байланысты және  олар әрқилы болып бөлінеді:

- қайтарылатын лизинг  – лизингтің бұл түрі, онда сатушы осы бұйымды кері қайтарыпала алатын болса ғана лизинг алушыға лизинг ретінде сатады;

- банк лизингі –  лизингтің бір түрі, онда лизингті  беруші ролін банк атқарады;

- толық лизинг –  лизингтің бір түрі, онда лизинг  беруші ағымдағы жөндеу және оның лизинг бұйымына техникалық қызмет көрсету жұмысын атқарады;

- таза лизинг –  лизингтің бір түрі, онда лизинг  алушы ағымдағы жөндеу және  оның лизинг бұйымына техникалық  қызмет көрсету жұмысын атқарады.

 Лизинг өз нысаны  бойынша ішкі және халықаралық болып бөлінуі мүмкін. Ішкі лизингте лизинг беруші де, лизинг алушы да және сатушы да Қазақстан Республикасының резиденті болып табылады. Халықаралық лизингті, негізінен Қазақстан Республикасының резидентті емес тұлғалары жүзеге асырады. Лизинг берушінің де, лизинг алушының да және сатушының да жауапкершілігі лизинг келісімшартымен, сатып алу-сату келісімшартымен және Қазақстан Республикасының заң актілерімен белгіленеді. Лизинг келісімшарты мынадай міндетті мәнді жағдайлардан тұруы тиіс, онсыз ол келісілген деп саналмайды, келісімшарт жасалатын нәрсесі; лизинг нәрсесін сатушының аты-жөні және сатушыны таңдауды кім жүзеге асырғаны көрсетіледі; лизинг нәрсесін лизингті алушыға берудің мерзімі мен жағдайы;лизинг төлемінің мерзімділігі мен мөлшері;лизинг нәрсесінің құны; келісімшарттың әрекет мерзімі; лизинг нәрсесінің лизинг алушының меншігіне өту жағдайы; лизинг ету нәрсесін суреттеу; лизинг нәрсесін ұстау және жөндеу тәртібі; сақтандыру; лизинг берушінің атына лизинго нәрсесін мемлекеттік тіркеуден өткізуін екі жақтың біріне жүктеу; лизинг келісімшарты бойынша лизинг алушының міндеттемесін орындауын бақылау үшін лизинг берушінің жүзеге асыратын шаралары; тараптардың жауапкершілігі. Қозғалмайтын мүліктер бойынша жасалатын келісім-шарттар міндетті түрде, заң актілерімен анықталған тәртіпте мемлекеттік тіркеуден өтеді. Қозғалыстағы мүліктер қойылған кепілдік ретінде міндетті түрде мемлекеттік тіркеуге жатады. Лизинг нәрсесін сатушы тікелей лизинг алушының алдында сатып алу-сату келісімшарты бойынша жауапты болады. Егер де сатушы лизинг алушының қойған талабымен келіссе, онда лизинг алушыға берілетін лизинг нәрсесінің шартын өзгерту үшін, міндетті түрде лизинг берушімен келісуі тиіс. Лизинг алушының да лизинг берушінің де сатушымен қарым-қатынасы ынтымақтасқан кредиторлар ретінде жүреді.

1.3 Қаржы лизингі  несиенің бір нысаны ретінде

 

Халықаралық тәжірибеде қаржы лизингі – капиталды  лизинг немесе лизингке берілетін активтің толық өзін-өзі өтейтін лизинг ретінде сипатталды. Қаржы лизингі  жалгерлік, саудалық, несиелік және өзге де экономикалық қатынастар жиынтығын білдіреді. Бұл жерде қаржы лизингін несиенің нысаны ретінде, яғни оның қызмет етуімен және басқарылу ерекшелігімен байланысты несиелік қатынастар жиынтығы ретінде қарастырамыз.

Қаржы лизингінің несиелік қатынастары көп аспектілі және кең мағыналы болып келеді. Мұндай қаржылық лизингтің несиелік аспектілері мыналармен сипатталады (1-сурет):

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 1 − Қаржылық лизингтің несиелік аспектілерінің сипаты

1. Қаржылық лизинг бұл ұзақ мерзімді несие түріндегі заемдық капиталға деген қажеттілікті қанағаттандырады. Қазақстанның бүгінгі экономикалық даму жағдайында кәсіпорындарды ұзақ мерзімді банктік несиелеу мәселесі орын алып отырғаны белгілі. Бұл өз кезегінде кәсіпорындардың айналымнан тыс активтерін жаңартуға және олардың құрамын кеңейтуге байланысты инвестициялық қызметті жүзеге асыруды тежеуде.  Сондықтан да осындай мақсаттарға қаржы лизингін пайдалану кәсіпорындардың ұзақ мерзімді несиеге деген қажеттіліктерін біршама қанағаттандыруға тиіс.
2. Қаржылық лизинг кәсіпорындардың заемдық қаражаттарға деген нақты да мақсатты қажеттіліктерін толық көлемде қанағаттандырады. Қаржы лизингін кәсіпорындардың айналымнан тыс активтерін жаңартуға және олардың құрамын кеңейтуге байланысты пайдалану, кәсіпорынға меншікті және қарыздық қаражаттар есебінен аталған үдерісті қаржылдандыру мәселесін толығымен шеше отырып, кәсіпорынның банктік несиелеуге деген тәуелділігін азайтады.
3. Қаржылық лизинг автоматты түрде несиені толық қамтамасыз етеді және шығынды азайтады. Ондай қамтамасыз ету нысанына лизингке берілетін актив жатады және оны кәсіпорын банкротқа қаржылық тұрақсыздыққа ұшырай қалған жағдайда несие беруші төленбеген лизингтік төлемдердің бір бөлігін және мәміле бойынша тұрақсыздық ақысын өндіріп алу мақсатында сатып жібере алады. Сонымен қатар мұндай қамтамасыз етудің қосымша нысанына лизинге берілген активтің лизингке алушының тарапынан міндетті түрде сақтандырылуы жатады. Мұндай мәмілеге сәйкес несиелік тәуекелдің төмендеуі тәуекел үшін алынатын сыйақыны төмендетіп, банктен алынатын несиеге қарағанда аталған несие формасын тарту құны азаяды.
4. Қаржылық лизинг бойынша тартылатын несиенің барлық көлемі салықтық жеңілдіктерге ие болады. Лизингтік төлемдер тартылатын несие бойынша негізгі қарыздың барлық сомасы аммортизацияны сипаттайтындықтан, олар кәсіпорынның салық салынатын пайда көлемін азайтады. Сонымен бірге лизингтік мәміледе лизинг берушіге қатысты салықтық жеңілдіктер де қолданылады.
5. Қаржы лизингі қарызға қызмет етумен байланысты кең көлемді төлемдерді қамтамасыз етеді. Банктік несиеде негізгі қарыз ақшалай нысанда жүзеге асатын болса, ал қаржы лизингінде ақшалай төлемдермен қатар, өзге де нысандарда, айталық лизингтік активтік қатысумен алынған өніммен жабдықтау нысанында да жүзеге асуы мүмкін.
6. Қаржы лизингі қарызға қызмет етумен байланысты төлем мерзімдерінде үлкен икемділке ие. Банктік несиеге қызмет ету және қарызды өтеу тәжірибесімен салыстырғанда қаржылық лизинг кәсіпорынға лизингтік төлемдерді лизингтелетін активтің қызмет ету мерзімінен байланысты кең көлемді диапазонды пайдалану мүмкіндігін береді. Осындай сипатына қарай қаржы лизингі кәсіпорын үшін ең жақсы несиелік құрал ретінде саналады.
7. Қаржы лизингі банктік несиеге қарағанда несиенің оңайлатылған рәсімделу процедурасын сипаттайды. Отандық және шетелдік тәжірибе көрсеткендей, лизингтік келісімшарт бойынша шығын және қажетті қаржылық құжаттар тізімі банктік несиелеуге қарағанда біршама аз болып келеді. Оған алынған несиенің көзделген мақсатқа қатаң пайдалану мен сенімді қамтамасыз етуінің болуы ықпал етеді.
8. Қаржылық лизинг лизингтелетін активтің жойылу құны есебінен несиенің құнын төмендетуді қамтамасыз етеді. Себебі, қаржылық лизинг бойынша лизингтің мерзімі аяқталғаннан кейін лизингтік актив толығымен лизинг алушының меншігіне өтетіндіктен, және оның толық амортизациясы жасалғаннан кейін лизинг алушы ол активті жойылу құны бойынша сатып жіберу мүмкіндігіне ие болады. Сөйтіп, лизингтік келісім-шарттағы несие бағасынан жойылу құнының сомасы шегеріледі.
9. Қаржылық лизинг бойынша кәсіпорын лизингке алатын активтің біртіндеп аммортизациясын жасайтындықтан да ондай актив бойынша негізгі қарызды қайтару қорын құру қажет етілмейді. Өйткені қаржы лизингінде негізгі қарызға қызмет ету және оның амортизациясын жасау бірқатар жүзеге асырылатындықтан да лизингтік мерзім аяқталған кезде лизингтік актив бойынша негізгі қарыздың сомасы нолге тең болады. Бұл кәсіпорынның меншікті қаражаты есебінен қарызды қайтару қорын құру мәселесінен толық босатады.