Кәсіпорынның қызметін және техника-экономикалық көрсеткіштерін талдау

Эксперттік әдісте тәжірибелі кәсіпкерлер мен мамандардың  ойларын өңдеу негізінде тәуекелдің сандық бағалауы алынады.

Мынадай мысал арқылы эксперттік әдісті талдайық.

Мысал. Бірінші приоритет  үшінші приоритеттен 4 есе салмақтырақ  деген болжам жасайық.

 

2.2-кесте. Бизнес-жоспарды  іске асыру тәуекелдері

Тәуекелдер Si, i=1,n	Табысқа теріс әсері	Приоритет тобы Qj, j=1,k
S1 – ЖЖММ-ға бағаның өсуі   S2 – машиналар паркінің ескіруі S3 – айналым құралдарының жетіспеуі S4 – инфляция нәтижесінде күтілмеген шығындар	Бағаның өсуінен табыстың азаюы Жөндеу жұмыстарына  шығынның өсуі Айналым құралдарын толықтыру нәтижесінде табыстың азаюы Қарыз қаражаттарының көлемінің  өсуі	Q1
S5 – жергілікті биліктің қарым-қатынасы S6 – еңбек ақының жеткіліксіз деңгейі S7 – кадрлардың квалификациясы S8 – тұтынушылардың төлем қабілеті S9 – салықтың өсуі	Олардың шарттарын орындау үшін қосымша шығындар Кадрлардан айырылу Ырғақтылықтың төмендеуі, авариялардың көбеюі Табыстың төмендеуі Таза табыстың азаюы	Q2
S10 – құрамдардың уақытылы жеткізілмеуі     S11 – мердігердің абыройсыздығ S12 – жабдықтаушыларға тәуелділік, баламаның болмауы S13 – жоба-ізденушілік жұмыстардың жеткіліксіздігі	Қуаттарды енгізу мерзімінің ұзаруы, мердігерге айыппұл төлеу Қуаттарды енгізу мерзімінің ұзаруы Бағаның өсуінен табыстың азаюы     Құрылыс құнының өсуі,  қуаттарды енгізу мерзімінің ұзаруы	Q3

 

2.3-кесте. Тәуекелдің  пайда болу ықтималдығы

Тәуекелдер	Эксперттер			Орташа ықтималдық, Pi
	Бірінші	Екінші	Үшінші
S1 S2 S3 S4 S5 S6 S7 S8 S9 S10 S11 S12 S13	85 80 70 70 50 40 30 30 25 15 15 10 5	80 85 75 65 45 35 35 35 30 15 10 5 11	80 75 80 70 45 40 40 30 35 15 10 10 5	82 80 75 68 47 38 35 32 30 15 12 8 7

 

Мысалда 3 эксперттің ойы қолданылды. Келесі ережелер бойынша орындалатын  эксперттердің қарама-қайшылық талдауына олардың бағалаулары ұшырайды:

 

1-max/A_i-B_i/<50             I,n;

2-∑/A_i-B_i/ /n=<25

 

мұндағы A_i және B_i – iтәуекеліне қатысты әр I жұбын бағалау.

Бірінші және екінші, екінші және үшінші, бірінші және үшінші эксперттердің  жұпты салыстырылған ойы үшін сәйкесінше барлығы үш бағалау (I=3)

Болуы керек.

1. ереже – кез-келген фактор бойынша екі эксперттің бағалауының арасында максималды жіберілетін айырмашылық 50-ден кем болуы тиіс.
2. ереже – эксперттердің бағаларының орташа келісулеріне бағытталған. Ол бірінші ереже орындалғаннан кейін орындалады. Айырмашылықтарды есептеу үшін бағалар модуль бойынша қосылады, нәтижесі жай тәуекелдер санына бөлінеді. Эксперттерлің бағалауларын бір-біріне қарама-қайшылықты емес деп алынған нәтиже 25-тен аспаған жағдайда айтуға болады.

Жалпы жоба бойынша тәуекелдің деңгейін бағалау қажет. Бірінші  қадам болып әрбір жай тәуекелдің оның жиынтығы бойынша үлес салмағын анықтау табылады. Ол үшін ең аз приоритетті топтың салмағы анықталады:

 

W_k=2/k(f+1)  W₃=2/3(4+1)=0.133

 

Бұдан кейін қалған приоритетті  топтардың үлес салмағы анықталады:

 

W_j=W_k*(k-j)*f+j-1/k-1

W₁=0.133*((3-1)*4+1-1)/(3-1)=0.532

W₂=0.133*((3-2)*4+2-1/(3-1)=0.333

 

Енді жай тәуекелдердің үлес салмағын есептейміз:

 

W_i=W_j/M_j

W₁=W₂=W₃=W₄=0.532/4=0.133

W₅=W₆=W₇=W₈=W₉=0.333/5=0.067

W₁₀=W₁₁=W₁₂=W₁₃=0.133/4=0.033

 

Есептеулердің нәтижесін 2.4-кестеге  енгіземіз.

 

2.4-кесте. Тәуекелдердің  үлес салмақтары

Тәуекелдер Si	Приоритеттер  Qj	Тәуекелдердің үлес салмақтары, Wi
S1 S2 S3 S4	Q1	0.133 0.133 0.133 0.133
S5 S6 S7 S8 S9	Q2	0.067 0.067 0.067 0.067 0.067
S10 S11 S12 S13	Q3	0.033 0.033 0.033 0.033

 

Екінші қадам – эксперттердің бағаларының қарама-қайшылықсыздығына талдау.

 

2.5-кесте.

Тәуекелдер	Эксперттер			/Ai-Bi/	Max/Ai-Bi/
	I	II	III
S1	85	80	80	/85-80/=5 /80-80/=0 /85-80/=5	5
S2	80	85	75	/80-85/=5 /85-75/=10 /80-75/=5	10
S3	70	75	80	/70-75/=5 /75-80/=5 /70-80/=10	10
S4	75	65	70	/75-65/=10 /65-70/=5 /75-70/=5	10
S5	50	45	45	/50-45/=5 /45-45/=0 /50-45/=5	5
S6	40	35	40	/40-35/=5 /35-40/=5 /40-40/=0	5
S7	30	35	40	/30-35/=5 /35-40/=5 /30-40/=10	10
S8	30	35	30	/30-35/=5 /35-30/=5 /30-30/=0	5
S9	25	30	35	/25-30/=5 /30-35/=5 /25-35/=10	10
S10	15	15	15	/15-15/=0 /15-15/=0 /15-15/=0	0
S11	15	10	10	/15-10/=5 /10-10/=0 /15-10/=5	5
S12	10	5	10	/10-5/=5 /5-10/=5 /10-10/=0	5
S13	5	10	5	/5-10/=5 /10-5/=5 /5-5/=0	5
∑/Ai-Bi/ /n	160/13=12,3

 

2.5-кестенің мәліметтері эксперттердің келісімділігін және 2.5-кестенің мәліметтерін есептеулерде пайдалануға болатындығын білдіреді. Себебі эксперттердің ойларының қарама-қайшылықсыздығын бағалаудың ережелері орындалады:

 

 1-max/A_i-B_i/<50             I,n;  (6 бағана)

2-∑/A_i-B_i/ /n=<25

Біздің мысалда ол 12,3-ке тең.

Үшінші қадам жобаның  жалпы тәуекелдігін бағалау.

 

2.6-кесте.

Тәуекелдер, Si	Үлес салмақ, Wi	Ықтималдық, Pi	Бал, Wi*Pi
S1 S2 S3 S4 S5 S6 S7 S8 S9 S10 S11 S12 S13	0,133 0,133 0,133 0,133 0,067 0,067 0,067 0,067 0,067 0,033 0,033 0,033 0,033	82 80 75 68 47 38 35 32 30 15 12 8 7	10,91 010,64 9,98 9,04 3,15 2,55 2,35 2,14 2,01 0,49 0,40 0,26 0,23
Барлығы	1,0	х	54,15

 

Жобаның жалпы тәуекелінің  бағасы 54,15 бал, қарастырылып отырған  жобаның орташа тәуекелдігін көрсетеді.

Кәсіпорынның тәуекел  дәрежесін өндірістік, қаржылық және өндірістік-қаржылық леверидж көрсеткіштеріне  сүйене отырып жүргізуге болады.

Өндірістік леверидж тұрақты шығындардың табысқа  және өндіріс көлемінің өзгерісіне әсер ету деңгейін көрсетеді. Өндірістік леверидж деңгейі өзгермелі шығындарды алып тастағандағы өткізілген өнімнен түскен табыстың жалпы табысқа қатынасымен анықталады. Өндірістік леверидж өнімді өткізуден түскен табыс төмендегендегі тәуекелділік дәрежесін сипаттайды. Оның жоғары мәнінде өнім өндірудің елеусіз төмендеуі немесе өсуі табыстың елеулі өзгеруіне әкеліп соғады. Олай болса, өндірістік леверидж неғұрлым жоғары болса, кәсіпкерлік тәуекел соғұрлым жоғары болады. Жоғары өндірістік левериджпен өз өніміне тұрақты сұранысқа ие, өндірудің және өткізудің тұрақты көлемін қамтамасыз етуге мүмкіндігі бар кәсіпорындар ғана жұмыс істей алады.

 

Ө лев = (өт.өн.түс.таб.-өзг.шығ.)/жалпы табыс = (795512-556858)/180756=1.3

 

Бұл дегеніміз кәсіпорынның шығындар құрылымы өзгеріссіз қалғанда өндіріс көлеменің 1 пайызға төмендеуі, жалпы табысты 1,3 пайызға төмендетер еді.

Қаржылық леверидж табыс  пен меншікті және қарыз капиталының  ара қатынасын көрсетеді.

Қаржылық леверидж –  меншікті және қарыз капиталының  құрылымы мен көлемін өзгерту  арқылы табысқа әсер етудің әлеуетті мүмкіндігі. Оның деңгейі жалпы табыстың таза табысқа қатынасымен анықталады.

Қаржылық левериджтің  өсуі ұзақ мерзімді несиелер мен займдар  бойынша пайыздарды төлеуге қаржының жетіспеуімен байланысты қаржылық тәуекел  деңгейінің өсуімен сипатталады. Жоғары қаржылық леверидж жағдайында инвестицияланған капиталдың рентабельділігі мен жалпы табыстың елеусіз өзгерісі өндірістің төмендеуінде қауіпті таза табысбың елеулі өзгерісіне әкеледі.

 

Қлев=жалпы табыс/таза табыс=180756/41348=4,4

 

Яғни жалпы табыстың 1 пайызға төмендеуі, таза табысты 4,4 пайызға төмендетеді.

Қорытындылаушы көрсеткіш  болып өндірістік және қаржылық леверидж мәндерінің көбейтіндісін көрсететін өндірістік-қаржылық леверидж табылады. Ол сыртқы қарызға қызмет көрсету бойынша қаржылық шығындарды және өндірістік шығындарды өтеу үшін қаржының жетіспеушілігімен байланысты жалпы тәуекелді білдіреді.

 

ӨҚлев=Өлев*Қлев=1.3*4.4=5.72

 

Өндіріс көлемінің 1 пайызға төмендеуі  таза табысты 5,72 пайызға азайтады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3. Тәуекелдікті төмендету жолдары

 

Жобаның тәуекелдігінің жоғары деңгейі  оны төмендетудің жасанжы жолдарын іздеуге итермелейді.

Жобаларды басқару тәжірибесінде  тәуекелді төмендетудің 3 тәсілі бар:

• жобаға қатысушылар арасында тәуекелдікті бөлу (тәуекелдің бөлігін орындасушыларға беру);
• сақтандыру;
• күтілмеген шығындарды жабу үшін қорларды сақтау;

Тәуекелді бөлудің қарапайым  тәжірибесі тәуекелді әрдайым есептеуге  және бақылауға мүмкіндігі бар жоба қатысушысын тәуекелге жауапты  етуден тұрады. Бірақ өмірде дәл  осы серіктестің тәуекел әрекетінің зардабына төзуге қаржылық жағынан жеткілікті берік емес болуы жиі кездеседі.

Кеңес беруші кәсіпорындардың  жабдықтаушылардың және тіпті мердігерлердің көбісінің өздерінің тіршілігін қауіпке ұшыратпай пайдалана  алатын, тәуекелдің орнына төлеуге арналған шектеулі қаржылары бар.