Кәсіпорынның қызметін және техника-экономикалық көрсеткіштерін талдау

Инфляциялық тәуекел  – инфляция өскенде алынған ақшалай табыстар нақты сатып алу қабілеті көзқарасымен өскеннен гөрі тез құнсызданады. Мұндай жағдайда кәсіпкер нақты жоғалтуларға ие болады.

Дефляциялық тәуекел  –дефляция өскенде бағалар деңгейі  төмендейді, кәсіпкердің экономикалық шарттары нашарлайды және табыстар төмендейді.

Валюталық тәуекелдер – сыртқы экономикалық, несиелік және басқа да валюталық  операцияларды жүргізгенде бір  шетелдік валютаның басқа валютаға қатысты курсының өзгеруімен байланысты валюталық жоғалтулар қаупімен байланысты тәуекелдер.

Өтімділік тәуекелдері –құнды қағаздарды немесе басқа да тауарларды сатқанда оның сапасы және тұтынушылық құнын бағалаудың өзгергені үшін болатын мүмкін жоғалтулармен байланысты тәуекелдер.

Инвестициялық тәуекелдерге кіреді: табыстан айырылу тәуекелі, пайдалылықтың төмендеу тәуекелі және тікелей қаржылық жоғалтулар тәуекелі.

Табыстан айырылу тәуекелі – қандай да бір шараны (мысалы, сақтандыру, инвестициялау және тағы басқа) іске асырмау нәтижесінде жанама қаржылық жоғалтулардың жақындауы тәуекелі.

Пайдалылықтың төмендеу тәуекелі несиелер, салымдар және портфельдік инвестициялар бойынша дивидендтер және пайыздардың азаюы нәтижесінде пайда болуы мүмкін. Портфельдік инвестициялар құнды қағазға және басқа да активтерге ие болу арқылы инвестициялық портфельді қалыптастырумен байланысты.

Пайдалылықтың төмендеуі  тәуекеліне пайыздар мен несиелік тәуекелдер кіреді.

Пайыздық тәуекелдерге инвесторлардың акция бойынша дивидендтердің, облигация, сертификаттардың және басқа  да құнды қағаздар бойынша нарықтағы  пайыздық ставкалардың өзгеруімен байланысты мойнына алатын жоғалтулар тәуекелі жатады.

Несиелік тәуекел- қарыз  алушының кредиторға тиесілі пайызбен негізгі қарызды төлемеу қаупі.

Несиелік тәуекел сондай-ақ тікелей қаржылық тәуекелдердің  бір түрі болып табылады және тікелей қаржылық тәуекелдерге мыналар кіреді: биржалық тәуекел, селестивті тәуекел, банкротқа ұшырау тәуекелі.

Биржалық тәуекел биржалық келісімдерден болатын жоғалтулар қаупін білдіреді. Бұл категорияға  коммерциялық келісімдер бойынша төлемдер тәуеклі, брокерлік фирманың комиссиондық сый беруді төлемеу тәуекелі кіреді.

Селективті тәуекелдер – капитал салудың түрлерін, инвестициялық портфельді қалыптастыру кезінде құнды қағаздардың басқа түрімен салыстырғанда инвестициялау үшін құнды қағаздың түрін дұрыс емес таңдаудың тәуекелдері.

Банкротқа ұшырау тәуекелі – кәсіпкердің капитал салуды дұрыс таңдамағандықтан өзінің жеке капиталынан толық айырылу және өзіне алған міндеттемелер бойынша  есептесе алмау қаупі.

2. Кәсіпорынның техника-экономикалық көрсеткіштерін талдау және тәуекелін бағалау

2.1. Кәсіпорынның қызметін және  техника-экономикалық көрсеткіштерін  талдау

 

«Алматы Құс» ААҚ 1998 жылдың 13 наурызында Алматы облысы Іле ауданы Чапаев ауылында тіркелген, Қоғам 4 құс  фабрикалар активтерінің қосылуымен құрылған: «Алматы Құс»  ААҚ (Чапаев 1960 жылы құрылған),  «Феникс»  ( Қаскелең 1981 жылы құрылған), «Абай» (1963 жылы құрылған) және «Ават құс» (Ават, 1965 жылы құрылған). Тіркелгенге дейін жоғарыдағы құс фабрикаларының компаниларысенімдік басқаруда болып, кейін «Концерн Сеймар» АОЗТ-ң меншігіне көшті.

1996 жылдың мамыр айында  мемлекеттік меншік бойынша Алматы  облысының комитеті  «Алматы Құс»  АООТ-ң мемлекеттік акция макеттеріне  тендер жариялады. Бұл тендерді  «Концерн Сеймар» ұтып алып,  65,1% мөлшерінде мемлекеттік акция пакетін иемденді.

1997 жылдың тамызында  сенімдік басқару міндеттемелерін  толық орындауына байланысты  акция пакеті қайтарымсызтүрде  концерн басқарылуына берілді.  Акцияның 34,9% еңбек ұжымның негізінде  болды.

1996 жылдың қарашасы  мен 1997 жылдың ақпанында  «Концерн Сеймар» тағы да екі ірі құс фабрикасының мемлекеттік пакет акцияларын тендрде ұтып алды. Бұл АООТ  «Феникс»  және АООТ  «Абай». 1997 жылдың қарашасында  «Концерн Сеймар» сенімділік басқару міндеттемелерін толық орындағаннан кейін «Абай» АООТ-ң 72,1% мөлшеріндегі акциясын және «Феникс» АООТ-ң 52% мөлшеріндегі акциясын иемденді. Ал қалған 48% және 27,9% еңбек ұжымының меншігінде қалды.1998 жылы «Алтын Диірмен» АҚ  «Концерн Сеймардың» алдында қарызын жабу үшін «Ават құс фабрикасы» ААҚ-ң 66% акциясын береді, еңбек ұжымының үлесіне акцияның 34% қалады.

«Сеймар» концерні сенімдік басқарудан кейін барлық құс фабрикаларының ғимараттарына, құрал-жабдықтарына, инфрақұрылымына  жөндеу жүргізді.

1998 жылдың көктемінде 4 құс фабрикасының активтерінің бірігуі нәтижесінде «Алматы Құс» ААҚ қалаптасты. Жарғылық капитал 4 құс фабрикасының активтерімен қалыптасты. Сонымен қатар концерн жарғылық капиталға «Сеймар» сауда белгісін енгізді. Бұл сауда белгісі 1995 жылдың19 желтоқсанында Қазақстан Республикасының тауарлар белгісінің мемлекеттік реестірінде енгізілген.

1998 жылдың қыркүйегінде  «Концерн Сеймар» 4 құс фабрикасының  акциясын иемденген жеке тұлғалар  – фабрика жұмысшылары «алматы  Құс» ААҚ-ң акция иемденушілері  болды. Олардың саны 2116 акционер  болатын.

Қазіргі кезде «Алматы Құс» ААҚ-ның «Сеймар» сауда белгісімен Республикалық нарықта лидерлік орынды алып отыр.

 

 

№	Көрсеткіштер	өлш. бірл	2004 ж.	2005 ж.	Ауытқулар
					+;-	%
1	Өткізілген өнімнен  түскен табыс	мың тг	511078	795512	284434	155,7
2	Өткізілген өнімнің өзіндік құны	мың тг	421861	614756	192895	145,7
3	Жалпы табыс	мың тг	89217	180756	91539	202,6
4	Кезең шығындары	мың тг	42636	120771	78135	283,3
5	Негізгі қызметтен түскен табыс	мың тг	46581	59985	13404	128,8
6	Негізгі емес қызметтен  түскен табыс	мың тг	1296	1353	57	104,4
7	Салық салынғанға дейінгі  жиынтық табыс	мың тг	47877	61338	13461	128,1
8	Таза табыс	мың тг	28605	41348	12743	144,5
9	Өткізілген өнімнің 1-теңгесіне  келетін шығындар	тг	0,9	0,9	0	100
10	Өнім рентабельдігі	%	6,2	5,6	-0,6	-
11	Сату рентабельдігі	%	5,6	5,2	-0,4	-
12	Өндіріс рентабельдігі	%	1,9	2,2	0,3	-
13	Негізгі қордың орташа жылдық құны	мың тг	575172	640508	65336	111,4
14	Қор қайтарымдылығы	тг	0,9	1,2	0,3	133,3
15	Қор сиымдылығы	тг	1,13	0,8	-0,33	70,8
16	Айналым құралдарының орташа жылдық құны	мың тг	962867	1198709	235842	124,5

 

Кестені қарастырсақ 2 жылдағы  мәліметтер арасында біршама айырмашылықтар байқаймыз. Енді сол өзгерістерді анықтап талдап көрейік.

1-көрсеткіш - өткізілген  өнімнен түскен табыс 2004 жылы 511078 мың теңгені құраса, 2005 жылы 795512 мың теңгеге көтерілді. Оның себебі 2005 жылы нарыққа жаңа тауарлар шығарылды, өнім сапасы жақсарды.

2-көрсеткіш - өткізілген өнімнің өзіндік құны базалық жылда 421861 мың теңге болса, 2005 жылы 614756мың теңгеге дейін көтерілді. Бұның себебі 2005 жылы кейбір шикізатқа шығын көбейді.

3-көрсеткіш – жалпы  табыс 2004 жылы 89217мың теңге болса, 2005 жылы 180756 мың теңге өсті, себебі өнім өткізуден түскен түсім де өскен.

4-көрсеткіш – кезең  шығындары ағымды жылы базалық  жылға қарағанда 78135 өсті, себебі 2005 жылы жалпы және әкімшілік  шығындары көбейді, жоғарыда атап  өткендей өнім сапасының жақсаруының  себебі болып табылатын кадрлар біліктілігі жоғарылады, ал жоғары білімді, тәжірибелі мамандар еңбек ақысы жоғары болады.

5-көрсеткіш -  негізгі қызметтен түскен табыс 2004 жылы 46581 мың теңге болса, 2005 жылы 59985 мың теңгеге өсті, бұл өсу жалпы табыстың есебінен болып отыр.

6-көрсеткіш -  негізгі  емес қызметтен түскен табыс  2004 жылы 1296 мың теңге болса, 2005 жылы 1353 мың теңге, екі жылдағы ауытқу 57 мыңға тең.

7-көрсеткіш – салық  салынғанға дейінгі жиынтық табыс  2004 жылы 47877 мың теңге болса, 2005 жылы 61338 мың теңгеге өсті, себебі негізгі және негізгі емес қызметтен түскен табыс өсті.

8-көрсеткіш – таза  табыс 2004 жылы 28605 мың теңге болса, 2005 жылы 41348 мың теңгеге өсті, өнімді өткізуде түскен табыс өсті.

9-көрсеткіш - өткізілген  өнімнің 1 теңгесіне келетін шығындар 2004 жылығы 0,9 теңге болған қалпында қалған.

10-көрсеткіш - өнім  рентабельділігі 2004 жылы 6,2 пайыз  болса, 2005 жылы 5,6 пайызға төмендеген.

11-көрсеткіш – сату  рентабельділігі 2004 жылы 5,6 пайыз  болса, 2005 жылы 5,2 пайыз болған.

12-көрсеткіш - өндіріс рентебельділігі 2004 жылы 1,9  пайыз болса, 2005 жылы 2,2 пайызға артқан.

13-көрсеткіш – негізгі  қордың орташа жылдық құны 2004 жылы  575172 мың теңге болса, 2005 жылы 640508 мың теңгеге өсті, себебі осы  жылы кәсіпорын жаңа техникамен  қаруланды.

14-көрсеткіш – қор қайтарымдылығы 2004 жылы 0,9 теңге болса, 2005 жылы 1,2 теңгеге өсті.

15-көрсеткіш – қор  сиымдылығы 2004 жылы 1,13 теңге болса, 2005 жылы 0,8 теңгеге төмендеді. Бұл  көрсеткішке негізгі қорлардың  орташа құны мен өткізілген  өнімнен түскен табыс әсер етті.

16-көрсеткіш – айналым  құралдарының орташа жылдық құны 2004 жылы 962867 мың теңге болса, 2005 жылы 1198709 мың теңгеге өсті. Себебі  өткізілген өнімнен түскен табыс  өсті.

 

2.2 Кәсіпорын қызметінің тәуекелін  бағалау

 

Тәуекелді талдауға тәуекел аспектілері бойынша мәліметтерді жинау және өңдеу, тәуекелді сандық және сапалық талдау кіреді.

Тәуекел аспектілері  бойынша мәліметтерді жинау және өңдеу – тәуекелді басқару  үрдісінің негізгі кезеңдерінің бірі, себебі басқару үрдісі бірінші  кезекте әртүрлі ақпаратты алу, өңдеу, жіберу және тәжірибеде пайдалануды білдіреді.

Осы кезеңде алынған  ақпарат дәйекті, сапалы толыққанды және уақытылы болуы керек. Тәуекелді  капитал салудың мақсаты мен  мінез-құлқына байланысты ол мынадай  ақпарат болу мүмкін: тәуекелдік жағдайдың болу ықтималдығы туралы; бесекелестердің, тұтынушылардың, әріптестердің қаржылық тұрақтылығы және төлем қабілеті туралы; сыртқы экономикалық қызмет бойынша әріптестің еліндегі саяси және экономикалық жағдай туралы; белгілі бір қызмет және тауар нарығының жағдайы туралы; сақтандыру шарттары туралы және тағы басқа.

Мұндай ақпараттың көзі болып өткен  шақтағы осындай жобаның тәжірибесі жайында мәліметтер, мамандардың (эксперт) ойы, арнайы мамандандырылған компаниялардың мәліметтері.

Сапалық талдауға жатады: тәуекел себептері мен көздерін, кезеңдер мен жұмыстарды орындау кезінде туындайтын тәуекелді анықтау, яғни: тәуекелдің әлеуетті аймағын анықтау; барық мүмкін тәуекелдерді анықтау; тәуекелі бар шешімді іске асыру барысында туындауы мүмкін теріс нәтижелер мен тәжірибелік табысты анықтау.

Сапалық талдау үрдісінде тек жобаға қауіпті барлық тәуекелдерді айқындау ғана емес, сондай-ақ мүмкіндігінше  тәуекелділік жағдайдың туындауымен  болатын ресурстарды жоғалту  мүмкіндігін анықтау да өте маңызды.

Сапалық талдау нәтижелері сандық талдауды іске асыру үшін маңызды бастапқы ақпарат болып табылады.

Сапалық талдау және тәуекелдерді сандық анықтауды және жобаның жалпы  тәуекелін анықтауды көрсетеді. Бұл кезеңде тәуекелдік жағдайдың  болу ықтималдығының және оның нәтижесінің сандық мәні анықталады, тәуекел деңгейін сандық бағалауды жүргізу, берілген нақты жағдайдағы тәуекелдіктің мүмкін деңгейін анықтау.

Сандық талдау үрдісінде  жобаны іске асыру кезінде кәсіпкер кездесетін теуекелдердің кең тобы анықталуы мүмкін. Сандық талдаудың  статистикалық және эксперттік әдістері жиі қолданылады.

Статистикалық әдісте берілген немесе осыған ұқсас өндірістегі  табыстар мен шығындардың статистикасы зерттеледі, белгілі бір экономикалық нәтиже алудың жиілігі мен өлшемі беріледі және болашаққа ең ықтималды деп табылатын болжам жасалады.