Экономикалық дағдарыс

Мазмұны
Кіріспе
1. Экономикалық дағдарыс: мәні, түрлері, себептері
1.1. Әлеуметтік-экономикалық дамудың  дағдарыстары
1. 2 Экономикалық  дағдарыстың пайда болу көздері
2. Экономиканың дамуына дағдарыстың тигізетін әсері
2.1. Дағдарыстан кейінгі елдің дамуын қамтамасыз ету
3.Дүниежүзілік дағдарыс салдарынан экономиканы шығару жолдары
3.1.Әлемдегі қаржылық  дағдарыс
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

 «Қаржы» терминінің мәнім маңызды,  біріншіден қаржы құқығының қолдану аймағын анықтау үшін,  екішіден – бұл құқық саласын, пәні ақша қатынастары болып табылатын басқа аралас салалардан айыру үшім. Бұл заңы тұрғыдан ақша қатынастарының қаржылық – құқықтық реттелуі императивтілігімен, ал әлеуметтіқ жағынан белгілі бір қатаңдықпен сипатталатындығымен байланысты. Осындай реттелу арқылы мемлекет, мысалы, салық төлеушілердің ақшасым өзінің меншіқтігіңе алады, ақшаны қалай пайдаланатындағын нұсқайды және тағы басқалар.

«Қаржы» категориясының үш мәнім бөліп көрсетүге болады:

Кем мағынасында «қаржы» ұғыма «ақша» ұғымының синонимі реімде қолданылады. Мемлекеттін, адам қаржысының тапшылығы туралы айтса, онда әркімге ол адамның ақша қиыншылығын қөріп жатқана түсімікті. Кейбір экономистер де осы ұғымды қолдайды. Сондықтан, осы пікірге сәйкес, қаржымы былайша жіктейді: аламаттардың қаржысы, зайды тұлғалардың қаржысы, мемлекеттік – ауламақтық бірлестіктер қаржысы және мемлекет қаржысы.

Алайда, «қаржы» ұғымынаң туымдайтын «қаржы» құқығы» категориясының болуы, олардың ақшамен ұксатығына кумән туғызады.

Осының негізінде мемлекет және заңды тұлқамтитын «қаржы» ұғымының тар мағынасы бар.

Ақша қатынастарының қаржыға жатқызу мына екі критерийді пайдалануға негізделеді:

а) ақша операцияларының  субъектілері – мемлекет және заңды тұлғалар.

б) айқындалу аумағы –  бөліну сатысы.

Занды тұлғалардың мемлекеттік  және мемлекеттік емес болуы, ал ақша қорының сәйкес жеке және мемлекеттік  болуы мумкіндігінен қаржымы  жеке және мемлекеттік деп болу пайда  болды.

«Жеке қаржы» категориясы жеке меншік нысанына ие ақшамен ақшамен, «мемлекеттік қаржы» категориясы мемлекеттік меншіктегі ақшамен байланысты.

Арнаулы мағымадағы қаржы  дегеніміз ақша қаржы қорларындағы қоғамдық өнімді бөлу процесіндегі тек  мемлекеттік ақша.

Поль Мари Годме (Франция) қаржы құқығы аумағына тек мемлекеттік қаржы жатады деп санайды. Жекеленген тулғаларға немесе жеке бірлестіктерге тиісті құндылықтар, ақша, ақша міндеттемелеі сияқтылар жататын жеке қаржыларға билік ету жеке құқық нормаларымен сәйкес жүзеге асырылады. Мұнымен қоса, оның көрсетуі бойынша, мемлекеттік және жеке қаржыларждың арасындағы неғізғі айырмашылығы: жеке қаржының жай-куйі мен өсуі нарықтық экономиканың зандарына тәуелді болады, ал мемлекеттік қаржының жай-куйі мен өсуі мемлекеттің шешімімен және жария билігінің іс-әрекеттерімен анықталады.

 

 

1. Экономикалық дағдарыс: мәні, түрлері, себептері

 

1.1 Әлеуметтік-экономикалық дамудың дағдарыстары

Дағдарысқа қарсы басқару  әлеуметтік– экономикалық жағдайдағы дағдарыстың дамуына бақылауды  орната отырып,оның деңгейін бір қалыпта ұстап отыру қызметі болып табылады.Дағдарысқа қарсы басқару –  әлеуметтік–экономикалық  жағдайды бақылап, оның қиындықтарын алдын– ала шешу болып табылады. Кез– келген әлеуметтік–экономикалық  жүйе өздігінен 2 тенденциядан тұрады: функционалды және даму.

Функционалды – функцияның сақталуы, оның толықтығын анықтау, анықтылылығынын  сапалығы, мінездемесінің мәні.

Даму – жаңа сапаның  пайда болуы. 

Бұл екі тенденцияның арасында қарама– қайшылық байқалады, біраұ олар бірін– бірі жалғастырады. Мысалы: Функционалды тенденция бастапұы кезде пайда болса, кейін даму тенденциясы пайда бола бастайды.Бұл аралықтағы қарама– қайшылық та даму тенденциясы қызмет ете бастап, функционалдық тенденциясы қызметтерін жайлап жоя бастайды. Осы арқылы біз бұл тенденциялардың бірін– бірі жалғастырушы екенін көре аламыз. Кейін уақыт өте даму тенденциясы функционалдық тенденцияға айналып келесі бір даму тенденциясы пайда болады.

Функционалдық тенденциядан даму тенденциясына өту кезінде  дағдарысты байқауға болады. Ол дағдарыс персоналдарының біліктілігінен немесе технологиялардан және олардың қолдануынан да болуы мүмкін. Сонымен қатар дағдарыс түсінігі тәуекелділік түсінігімен де өте тығыз байланысты. Кез– келген басшы тәуекелділікке барар алдында соңында дағдарыс болуы мүмкін екенін есепке алады. Тәуекелдік функционалдық тенденция кезінде міндетті түрде қатысады, сонымен қатар даму тенденциясында да дағдаррысты алдаын– ала көре білу қажет. Оны көре білу үшін болжаулар, ал болдырмау үшін жоспарлар жасалынады. Дағдарысты түсіну үшін, дағдарыстың пайда болу себебін ашып алу қажет. Ал әлеуметтік– экономикалық дамудың себебі әр қилы болуы мүмкін.

Әлеуметтік дағдарысты ерекше орынды саяси дағдарыс алады. Саяси дағдарыс –  қоғамның саяси  қалыптасуын көрсетеді. Ол басқару дағдарысын көрсетуі саяси дағдарыс барлық социалдық топтарды қозғаған соң келесі экономикалық дағдарысқа көше бастайды. Ұйымдық басқаруда кез–келген әлеуметтік–экономикалық жағдайда ұйымдық қарым– қатынастар пайда бола бастайды. Бүл іскерлік конфликтерде, өзара түсініспеушіліктерде, жауапсыздықты, бақылаудың қиындығында көріне бастайды. Ұйымдық дағдарыс – бөлектелінгенмен немесе интеграциялық іскерлікпен, қызметтерді бөлістірумен, аймақтармен, филиалдармен,қарындастық фирмалармен байланысты болады. Сонымен қатар  әлеуметтік–экономикалық  дағдарысты, психологиялық дағдарысты байқауымызға болады. Психологиялық дағдарыс – адамдардың психологиялық қалпының дағдарысы. Ол стресс күйінде білінеді, сонымен қатар сенімсіздікпен, болашақ үшін қорқуымен, жүмысымен қанағаттанбауымен, қобалжумен, уайымдаумен байқалынады.

Технологиялық дағдарыс – бар қызмет істеп жатқан технологиялар  есебінен пайда болған дағдарыс немесе жаңа технологиялардың идеяларымен  байланысты дағдарыс. Дағдарыстарды  келесідей түрлерге бөлуге болады: табиғи, қоғамдық, экологиялық.

Табиғи дағдарыс  –  адамдардың өмір сүруімен байланысты болатын дағдарыс. Мысалы: жер сілкіну, өрт, су тасқыны, климаттық өзгерулер,құйын  жіне т.б. Мұның  барлығы адамдардың психологиясына, экономикалық– әлеуметтік жағдайына, саясатына әсер етпей қоймайды.

Қоғамдық дағдардыстың себебі болып қоғамдық қатынастардың  барлық түрлерінде көруге болады.

Экологиялық дағдарыс –  табиғи байлықтың өзгеруіне, ресурстарға, қоршаған ортаның ластануына,табиғи байлықтардың азаюына, табиғи байлықты қолдану туралы заңына байланысты дағдарыс.     

 Дағдарыстар мінездемесіне  байланысты келесідей бөлінеді: алдын– ала, белгілі, кездейсоқ

Алдын–ала белгілі дағдарыс – даму тенденциясы барысында  тәуекелділікке барған дағдарысты жатқызамыз.

Кездейсоқ дағдарыс – басқару барысында өте үлкен қате жіберу немесе

кез – келген табиғи дағдарыстың  пайда болуы немесе экономикалық дағдарысқа байланысты. Алдын– ала  белгілі дағдарыстың бір түрі циклдық дағдарыс болып табылады.

Дағдарыстың формасының пайда болуына байланысты: анық, жасырынды болып бөлінеді.

Анық дағдарыс – тез байқалатын және жылдам қолға алуға болатын дағдарыс.

Жасырын дағдарыс – байқаусызда жүретін дағдарыс болып табылады. Сондықтан да ол қауіпті дағдарыс болып табылады.

Ағымдық мінезіне байланысты дағдарыс: терең, жеңіл болып бөлінеді.

Терең дағдарыс – дағдарыстың өте қауіпті түрі. Ол көп шығынға алып келуі мүмкін.

Жеңіл дағдарыс – керісінше нәтижесі жамандыққа алып келмейді,бірақ мұны да дағдарысқа жатқызамыз. Бұл дағдарыстың түрін алдын– ала көріп білуге болады.

Дағдарыс жүру барысында  да уақыт факторы  үлкен қызмет атқарады. Ол келесідей болады: аз уақыттағы , созылған немесе ұзақ уақыттағы.

Ұзақ уақытқа созылған дағдарыс – әдеттегідей ұзақ уақыт  жүреді, қауіпті және қиын болады. Ол басшының дағдарыс кезін қолға ала алмай жатқанын немесе шығу себебін түсіне алмай жатқандығын көрсетеді.

Дағдарысқа ұшырау қаупі  кез– келген жағдайда  болады. Сондықтан  дағдарыстың шығу себептерін бақылап  отыру өте қажет. Дағдарыстың  шығу себебі ешқашан алғашқы белгілерінде көріне бермейді.Дағдарыстың алғашқы белгілері – дағдарыстың сыртқы көрінісінің пайда болуы. Ол нағыз пайда болуын көрсете алмайды. Дағдарыс факторы – оқиға немесе белгіленген жағдай дағдарыстың келгенін куәландыратын қалыптасқан тенденция болып табылады.

Дағдарысты танып білу – алғашқы белгілерін анықтау, дағдарыстың  факторымен себебін, мазмұны мен  ағымын анықтау. Әлеуметтік – экномикалық  жағдайында дағдарыстың туу факторлары әр қилы болуы мүмкін. Барлық алғашқы  белгілерін көріп тану өте қажет. Себебі сол сияқты дағдарысқа қарысы басқару мәселесін жүргізу үшін.

Дағдарыстың алғашқы  белгілерін көрсеткіштерде анықтап  байқауға болады. Көрсеткіштерде әлеуметтік –  экономикалық даму жүиелері көрсетіледі.

Дағдарысты танып білудің  қажеттілігі –ол дағдарыстың қаншалықты қауіпті және қанша созылатындығын сонымен қатар нәтижесі неге алып келетінін білу қажет. Әлеуметтік – экономикалық дамуды дағдарысқа қарысы мониторинг қызмет етеді.

Дағдарысқа қарысы мониторинг  дамуы – дағдарысқа қарысы басқарудың бақылауымен критерилерімен бағаланады. Ауа райын болжауды, жер сілкіну, күн қызуы тағыда сол сияқты.Мұнымен  арнайы қызметкерлер айналысады.

Дағдарысты танып білу басқаруды – арнайы анализдерге байланысты жүргізеді. Мысалы: қоғамдық өндіріс еңбегінің төмендеуі немесе жүмыссыздықтың ұлғаюы дағдарысқа әсер етпей қоймайды. Көрсеткіштерге қарап дағдарысты танып, білу біздің елімізде бұрынан қалыптасқан. Қазіргі кезде басқару шешімдеріне және оның орындалуына да көп мән беріледі.

Дағдарысты танып білудің  әдістемесі ұйымдағы жұмыс істеумен тығыз байланысты.

Ұйыммен байланысты деуіміздің себебі – кез– келген ұйым өзінің пайдасы  үшін жұмыс атқаратын болғандықтан олар аналитиктерді,  дағдарысқа қарсы  менеджерлерді жалдайды. Яғни бұл  да бір әдіс – тәсілге жатады. Дағдарысты танып білу қазіргі нарықтық экоромика шағында өте қиын. Ал дағдарыстан шығудың өзі дағдарысқа қарсы басқарушының біліктілігіне, әдіс– амалына байланысты.   Дағдарысты жеңіп шығудың негізі – арнайы білімге, тәжірибеге, анализге, диагностикаға, логикаға, интуицияға байланысты.

 

1.2 Экономикалық дағдарыстың пайда болу көздері

Қазіргі  таңда экономикалық теорияда «Экономикалық дағдарыс» түсінігіне бір мағынада карауға болмайды Себебі  экономикалық дағдарысты жан- жақты қарастыруға болады Мысалы, экономикалық дағдарысқа: өндіріс көлемінің  ұсталымдары , бағаның және табыс көлемінін түсуі, еңбекақының төмендеуі,халыктың  әлеуметтік деңгейінің түсуі  тағы басқа жатады

 Экономикалық дағдарыс  – нарықтық экономиканың өзіндік  реттеуінің  маңызды элементінің  механизмі  болып табылады.Яғни ол жағдайдың шегін анықтап қана қоймай сонымен катар экономика дамуындағы ынталандыру және тазарту функциясы болып табылады  Ол мыналармен байланысты:

Біріншіден , дағдарыс, басты  капиталды кұнсыздандыра отырып өндіріс аппаратының жаңаруына жағдай жасайды  ,екіншіден кәсіпорынның басты капиталының жаңаруына және техникалық базалардың жаңаруына міндеттей отырып,ғылыми техникалық прогрестің  пайда болуына жағдай жасайды

Жалпы зерттеу нәтижелері  көрсеткендей, экономикалық дағдарыстың басты 2 деңгей  бөлініп шығады: микродеңгей , макродеңгей. Ал қосымша мезо және әлемдік деңгей болады

Микроденгей - бұл деңгей халыкаралық экономика деңгейінде жүреді  Яғни бұл кәсіпорынның механикалық соммалары түрінде емес, бұл жалпы бір құрылым ретінде жүреді.

Мезодеңгей - бұл деңгей аралас салалардың шаруашылық байланысы, яғни әр түрлі кызметтегі кәсіпорындар мен ұйымдар кызметтері

Әлемдік -  бұл деңгей жалпы әлемдік шаруашылық болып табылады. Яғни әлемдік мемлекеттердің әлемдік нарықта және халықаралық шаруашылық деңгейде жүреді. 

Барлық 4 экономикалық деңгейде дағдарыс жағдайлары туындайды Негізінен  бірінші экономикалық дағдарыс 1825 жылы Англияда болған

Екінші дұниежүзілік біткеннен кейін (1948-1949) локальды экономикалық дағдарыс пайда болған.Ол көбінесе АҚШ пен Канадада байқалды АҚШ та өнеркәсіп өнімдерінің көлемі - 1802%, болса, Канадада – 12%, ал басқа дамыған мемлекеттерде - 6% кеміген жалпы осы 4 деңгейде кәсіпорын мен ұйымдардың жағдайлары қарастырылған.Себебі экономикалық дағдарыс ең алдымен кәсіпорынмен ұйымдарда байқалады Осы 4 деңгейдің үшеуі, яғни мезо-, макро-, және әлемдік денгейлер кәсіпорынның сырткы экономикалық ортасымен байланысты.       

Экономикалық дағдарыс туралы көзқарастар қарама кайшы  болып келеді Сондықтан әр мектептін көзқарастары әр түрлі болған

Мысалға, К.Маркстың   экономикалық дағдарыстың пайда болу себептері  туралы озіндік ерекше жүйесі болған .Яғни оның көзқарасы бойынша айналымдық экономикалық дамудың себептері нарыктық шаруашылыктың өзінде жатыр десе, ал кейнсиандық мектептердің айтуы бойынша экономикалық дағдарыстың пайда болу себебі халыктың тауарды толық тұтынбауынан, өнімдердің шығарылу көлемінін кыскаруы деген