Еңбек нарығының мәні және оның экономикадағы рөлі

Жұмыспен қамтылғандардың  өсу қарқынының айтарлықтай жоғарысы 2008 жылы Осакаров ауданында байқалған (алдыңғы жылға-123,3%). Сонымен бірге  серіктестер бойынша жұмыс жасайтындар  саны Алматы (100,3%), Теміртау (101,2%), Сәтбаев (103,6%) қалаларында өсті. Ал жұмысшылар санының өсуі Шет (104,4%), Ұлытау (104,1%), Қарқаралы (100,6%) аудандарында байқалады. Жаңаарқа ауданында жұмыс жасайтындардың саны алдыңғы жылғы деңгейде қалды. Жұмыспен қамтылғандар санының айтарлықтай төмендеуі Ақтоғай ауданы (6,98%) мен Приозерск (5,8%) қаласында тіркелген.

2008 жылы облыстың ірі  және орта кәсіпорындарында 299,2 мың  дам жұмыс жасады, бұл 2007 жылға  қарағанда 0,2 пайызға аз.

Жұмыскерлердің жалпы  санындағы 152,7 мың адамды немесе 46,3 пайызды әйелдер құрайды (2007 ж.-45,6%). 2007 жылмен салыстырғанда олардың саны 1,8 пайызға өсті. Жұмыс жасайтын әйелдер санының айтарлықтай өсімі мемлекеттік басқармада (9,5%), ауыл шаруашылығы, аң аулау және орман шаруашылығында (5,6%), сауда, автомобильдер мен үйде пайдаланатын заттарды жөндеуде (4,7%) байқалады (кесте 4).

 

Кесте 3 - Экономикалық қызмет түрлері бойынша жұмыс жасайтын әйелдердің саны  (ірі, орта және шағын  кәсіпорындар шеңбері бойынша), адам

Экономикалық қызмет түрлері	2009 ж.	2010 ж.	Алдыңғы жылға %- бен	Жұмысшылар санындағы әйелдердің үлес салмағы
Облыс бойынша барлығы	149 961	152 717	101,8	46,3
Ауыл, орман, балық шаруашылығы	2564	2705	105,5	36,6
Өнеркәсіп және құрылыс	48 999	48 387	98,6	28,5
Қызмет саласы	98 398	101 625	103,3	60,6

 

 Облыс бойынша 2010 ж. кәсіпорындар мен ұйымдардағы  85,4 мың адам немесе жұмысшылардың  тізімдік санының 25,9 пайызы жұмысқа  қабылданған. Алдыңғы жылмен салыстырғанда  қабылданған жұмысшылардың саны 11,3 мың адамға немесе 11,7 пайызға кеміді.Оның ішінде қайта құрылған жұмыс орындарына 3892 адам қабылданған, бұл жұмысқа қабылданған жұмыскерлердің жалпы санының 4,6 пайызы (кесте 5).

Жұмыстан шығудың негізгі  себебі кадрлар тұрақтамауы болып  отыр. 2008 ж. 62,4 мың адам өз еркімен жұмыстан шыққан, бұл барлық жұмыстан шыққандар санының 71 пайызын құрайды. Өз еркімен жұмыстан  шыққандардың айтарлықтай саны өнеркәсіпке (41,3%) келеді.

Сонымен қатар жұмыстан шығу өнеркәсіпте 87,2 пайызға, ауыл шаруашылығында-79,1, қызмет саласында 114,4 пайызға жұмыскерлерді қабылдаумен толықтырылды.

 

 

 

 

 

 

 

 

3.  ҚР –  дағы еңбек нарығын мемлекеттік  реттеуді жетілдіру жолдары

 

3.1 ҚР – дағы еңбек нарығын мемлекеттік реттеуді жетілдіру

 

Басты мақсат: адамның  өз қабiлетiн iске асыру және дамыту үшін құқықтар мен мүмкіндіктерге ие болатындай лайықты өмір сүруi үшiн жағдай туғызу. 
     Жұмыспен қамту саласындағы негiзгi мақсат халықты неғұрлым толық түрде өнiмдi жұмыспен қамту болып табылады. Бұл мақсат екi қосымша мақсатқа қол жеткiзудi: жұмыстан шығып қалу деңгейiн азайтуды; жұмыссыз халықты жұмысқа орналастыру деңгейiн арттыруды көздейдi.[1,352б]. 
        Халықты әлеуметтiк қорғау саласындағы негiзгi мақсат халықтың кедейлiк деңгейiн азайтуға, қайыршылықты жоюға бағдарланған халықты әлеуметтiк жағынан қамтамасыз етудiң тиiмдi жұмыс iстейтiн жүйесiн құру болып табылады. Қосымша мақсаттар:

- экономикалық қызметтiң  барлық түрлерi бойынша жалдамалы  қызметкерлердiң еңбекақы төлеу  деңгейiн көтеру;                         

- әлеуметтiк сақтандырудың сан алуан түрлерiн енгiзу арқылы туындауы мүмкiн қатерден өзiн-өзi қамтамасыз етудiң қол жететiндей тетiгiн жасау;

  - көп жағдайда мемлекет есебiнен жүзеге асырылатын әлеуметтiк қамтамасыз ету жүйесiнен әлеуметтiк сақтандыру жүйесiне көшу, ол мемлекеттiң немесе жұмыс берушiнiң ғана емес, әрбiр жеке адамның да қатысуын көздейдi;

Елдегi экономикалық өзгерiстер, бiр жағынан, мүгедектiк, маскүнемдік, нашақорлық, жарақаттану сияқты әлеуметтiк  құбылыстардың проблемаларын тереңдеттi және екiншi жағынан, әлеуметтiк қамсыздандыруға мұқтаж халық санының тұрақты өсуiне алып келетiн кедейлiктi, жұмыссыздықты, балалар қаңғыбастығын туындатты.

Республикада кедейлiктiң  өсуi экономиканың нақты секторында өндiрiстiң құлдырауына орай жұмыссыздықтың едәуiр өсуiне, экономикалық қызметтiң жекелеген түрлерiнде, атап айтқанда, денсаулық сақтауда, бiлiм беруде және ауыл шаруашылығында еңбекақы төлеу деңгейiнiң төмендеуiне, қызметкерлерге еңбекақы төлеудiң ұзақ кiдiруiне, халықтың нақты табысының төмендеуiне байланысты.

Экономикалық  жағынан  белсендi 7 миллионнан асатын халықтың 13,5%-ы жұмыссыз болып табылады. Алайда 6,1 млн. адамның жұмысқа қамтылуы әрдайым жеткiлiктi табыс деңгейi дегендi бiлдiре бермейдi. Жұмыспен қамтылған  халықтың едәуiр бөлiгiн, әсiресе бюджеттiк саладағыларды, табысы аздар деп батыл айтуға болады. Бюджеттiк саладағы қызметкерлердің еңбекақы мөлшерi, әдетте, жұмыспен қамтылған халықтың еңбекақысының республикалық орташа деңгейiнiң 75%-ынан аспайды. 
       Жұмыссыздардың арасында әйелдер басым, оларды жұмысқа орналастыру проблемасы өткiр қойылып отыр. Жұмыспен қамту қызметiне өтiнiш жасаған жұмыссыз әйелдердiң әрбiр алтыншысы ғана жұмысқа ие болады. Жоғары және орта арнаулы бiлiмi бар 45 және одан жоғары жастағы әйелдердiң жұмысқа орналасу мүмкiндiгi өте төмен.[2,24-26б].

1998 жылдың 1 қаңтарынан  бастап республикада әрбiр жұмыс  iстейтiн азамат өзiнiң қарттығын  материалдық қамтамасыз етуге  өзi қам жасайтын дербес зейнетақы  жинақтау принципiне негiзделген  жаңа зейнетақы жүйесi енгiзiлдi. Реформаны жүргiзу процесiнде қол жеткiзiлген едәуiр нәтижелерге қарамастан, болашақта әлеуметтiк қорғаудың бүкiл жүйесiне едәуiр әсер етуге қабiлеттi негiзгi проблемалардың бiрi, оның еңбекке қабiлеттi халықты толық қамти алмауы болып табылады. Экономикалық жағынан белсендi 7 млн. халықтың 3,6 млн. адамы ғана жинақтаушы зейнетақы қорларына жарна аударады. Жүйеде жұмыссыздар, ауыл еңбеккерлерi мен бейресми сектор аз қамтылған. 
     Бұл жағдай салық салынбайтын және барлық деңгейдегi бюджеттердi қалыптастыруға қатыспайтын жасырын (көлеңкелi) еңбекақы төлеудiң бар екендiгi туралы болжауға негiз қалайды. Өзiнiң қарттығын материалдық қамтамасыз етуге нақты қаражат салмайтын, қазiргi кезде экономикалық жағынан белсендi халықтың осы бөлiгi болашақта өзiнiң еңбегi үшiн жинақтаушы жүйеден барабар өтемақы алуға мүмкiндiгi жоқ кедейлер қатарына қосылуы мүмкiн.

Ең төменгi күнкөрiс  мөлшерiнен де табысы төмен халықтың үлесi өсiп келедi, мұны адам дамуы  туралы ұлттық есеп растап отыр: 1996 жылғы 34,6%-дан 1998 жылы 43,4%-ға дейiн өскен. Бiр тұрғынның орташа жалақысының ең төменгі күнкөрiс мөлшерiне қатынасы 1998 жылы 44,7%-ды құрады, оның үстiне республиканың бүкiл халқының 4%-ы ғана күнкөрiс құнының ең төменгi күнкөрiс деңгейiнiң 75%-ынан жоғары жалақы деңгейiне ие. Облыстар арасында жалақы деңгейiнiң күнкөрiс құнына барабарлығына қатысты едәуiр айырмашылықтар бар.

Халықтың әлеуметтiк  жағынан осал жiктерiне көрсетiлетiн  көмек мөлшерi көп жағдайда нақты  күнкөрiстiң ең төменгi мөлшерiн қамтамасыз ете алмайды, сондықтан осындай  мемлекеттiк шығындардың тиiмдiлiгi төмендейдi. Мысалы, республиканың жекелеген облыстарында жергiлiктi бюджет қаражаты есебiнен төленетiн балалар жәрдемақысының мөлшерi 1000 теңгеден аспайды.

Тұтас алғанда халықтың табысында зейнетақы мен жәрдемақы  үлесi артуының қауiптi үрдiсi қылаң бердi. Бұл бiреудiң асырауындағы еңбекке қабiлеттi жастағылар санының өскендiгiн бiлдiредi. Сонымен, еңбек нарығы әлеуетiнiң бiршама жоғары деңгейiне қарамастан, Қазақстан еңбек нарығының төмен тиiмдiлiгiне ие.

Жұмыссыздық өсуде, онымен бiрге кедейлiк те өз позициясын нығайтып келедi. Және әсiресе: жұмыссыздар мен кедейлер арасында жұмыссыздығының созылмалы сипаты салдарынан бiлiктiлiгiнен толық немесе iшiнара айрылған адамдар санының басымдығы алаңдатады.

Қоғам еңбек әлеуетi мен  жұмыссыздардың бiлiктiлiгiн пайдаланудан бас тартып отыр. Халықтың едәуiр бөлiгiнiң кәсiби және еңбек тұрғысынан құлдырау процесi ырық берместен жүрiп жатыр. Жастар арасындағы жұмыссыздық айрықша алаңдаушылық туғызады. Қазіргi кезде бiз уақытша жұмыссыздықтан гөрi циклды және құрылымды жұмыссыздыққа жиi тап болып отырмыз.

Жұмыссыздық - нарықтық экономика  жұмыс iстеп тұрған жағдайдағы әбден  үйреншiктi құбылыс. Алайда мәселе адамның  жұмыссыздық қамытын киюiнiң қашанға  дейiн созылатындығында. Өркениеттi дүниеде, бiр адамның жұмыссыздығының ұзақтығы жарты жылдан аспайды. Бiзде жұмыссыз статусында бiр жылдан аса жүруi қалыпты болып табылады, бұл ретте жұмысқа орналасу мүмкiндiгi де өте төмен. Егер жұмыс ұсынылса, көбiне табыс деңгейi отбасы мұқтажын барабар қамтамасыз ете алмайтын төмен бiлiктiлiктi жұмыс ұсынылады.

Жұмыспен қамту және еңбек мәселелерiнде заң жүзiнде  бекiтiлген тұжырымды қағидаттардың  болуы. Халықты жұмыспен қамтуды  реттеу мен қамтамасыз ету проблемаларын  орталықсыздандыру. Жұмыспен қамту  саясатын жандандыру. Республиканың жекелеген облыстарындағы халықтың неғұрлым тұрмысы төмен жiктерiне шағын кредит беру тәжiрибесi.

Мемлекеттiң халықтың әлеуметтiк осал жiктерiне ең аз мөлшерде көмек берiп отыруы жөнiндегi конституциялық мiндеттемелерiнiң болуы. Арнаулы мемлекеттiк жәрдемақылар мен өзге де әлеуметтiк  жәрдемақылардың белгiленуi.Кедейлiк проблемаларын шешу қажеттiгiне атқарушы билiктiң барлық деңгейлерiнде бейiлдi болу және түсiнiстiкпен қарау.

Yкiметтiң әлеуметтiк  қорғау, кедейлiкке қарсы күрес  жүйесiн жетiлдiру мәселелерi бойынша халықаралық қаржы ұйымдарымен, донор елдермен өзара жемiстi iс-қимылы.

Кәсiптiк бiлiм беру жүйесiн дамыту мемлекеттiк саясаттың  пәрмендiлiгi мен нәтижелiлiгiнiң төмендiгi (жұмысқа орналастыру жағынан  алғанда).

Жұмыс берушiлер үшiн бұрынғы жұмыс орындарын сақтау мен жаңа жұмыс орындарын ашуға экономикалық ынталандырудың болмауы. Жұмыссыздарды кәсiптiк оқытуды ұйымдастыру мүмкiндiгiнiң шектеулiлiгi. Жұмысшылар мен мамандарды салалық және iшкi фирмалық даярлау мен қайта даярлаудың iс жүзiнде толық тоқтауы.

Жұмыссыздарды кәсiптiк  оқыту бағдарламасымен қамтудың төмендiгi.

Жұмыспен қамту мәселелерi бойынша әлеуметтiк серiктестiктiң  дамымағандығы. 
       Экономикалық нәтижелер алуға арналған қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру жөнiндегi шаралардың бағдарланбағандығы. Қоғамдық жұмыстарды қаржыландырудың түрлерi мен көздерінің шектеулiлігi.

Халықты жұмыспен қамту  саласындағы бағдарламалардың тиiмдiлiгiн  арттыру үшiн қаражаттың жеткiлiксiздiгi.

Жұмыссыздарды кәсiби қайта  даярлау бағдарламаларын қалыптастыру барысында еңбек дағдыларының сапасын ескеру деңгейiнiң төмендiгi.

Еңбек және жұмыспен қамту  мәселелерi бойынша заңнаманың жетiлдiрiлмегендiгi - еңбекшiлердiң әлсiз қорғалуы. Мемлекеттiк  әлеуметтiк көмектiң атаулылығының, ашықтығының және қол жетiмдiлiгiнiң кемдiгi. Кедейлiктiң деңгейi мен тереңдiгiн айқындаудағы тиiмсiз қағидаттар. Жұмыссыздарды әлеуметтiк қорғауға арналған шығыстың азаюы. Көрсетiлетiн материалдық көмек деңгейi мөлшерiнiң төмендiгi. Жұмыстан босатылған қызметкерлердiң әлеуметтiк қорғалу құқығына нұқсан келтiру. 
    Жұмысынан, еңбек қабiлеттiлiгiнен және табыс көзiнен айрылуымен байланысты әлеуметтiк қатерге тап болған кезде халықтың өзiн-өзi қамтамасыз ету дағдысын қалыптастыру саясатының болмауы.

 

 

3.2 Жұмыспен  қамтуды қамтамасыз етуді дамыту

 

Жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету саласында мынадай мiндеттер  белгiлендi:

-  кәсiби даярлау жүйесiн тиiмдi дамытуды қамтамасыз ету;

- жұмыссыздарды қайта  даярлауды ұйымдастыру мүмкiндiктерiн  iздестiру;

-  ұлттық менеджменттiң, кәсiпкерлер табының қалыптасуына жәрдем көрсету;

-  әр түрлi салалық одақтардың құрылуына жәрдемдесу және олардың қызметiн қаржыландырудың сенiмдi көздерiн қамтамасыз ету;

- жұмыс берушiлердің  бұрынғы жұмыс орындарын сақтауын  және жаңаларын құруын ынталандыру мәселелерiн пысықтау, шағын бизнес пен жеке кәсiпкерлiктi дамытуға жәрдемдесу;

-  халықтың әлеуметтiк жағынан осал жiктерiн жұмыспен қамтуға жәрдемдесу;

-  қоғамдық жұмысты ұйымдастыруды экономикалық тұрғыдан мақсатты ету;

- еңбек көшi-қонын ұйымдастыру жөнiндегi шараларды қамтамасыз ету;

Халықты әлеуметтiк қорғау саласында мынадай стратегиялық мiндеттер белгiлендi:

-  еңбекақы төлеу жүйесiн жетiлдiру;

-  халықтың нақты табысының артуын қамтамасыз ету; 

-  әлеуметтiк сақтандыру  жүйесiн енгiзу;

-  мемлекет пен жұртшылықтың әлеуметтiк проблемаларды шешудегi серiктестiгiн дамыту үшiн жағдай жасау;

- мүгедектердi оңалту  мүгедектiкке ұшырататын жағдайлардың  алдын алу мәселелерi бойынша  бағдарламалардың нәтижелiлiгiн арттыру;

Жұмыспен қамту саласындағы саясат халықтың жұмыспен өнiмдi қамтамасыз етiлу мақсаттарына сүйенгенде ғана табысты болуы мүмкiн. Бұған еңбек ресурстары сапасын қамтамасыз ету арқылы ғана қол жеткiзуге болады. Экономикалық өсудi қамтамасыз ету үшiн қажеттi еңбек ресурстарының сапасы адам ресурстарын дамыту стратегиясы арқылы мүмкін болады. Бұл, өз кезегінде, халықты әлеуметтiк қорғау жүйесiнiң тиiмдiлігiне оң әсер етедi. 
     Кедейлiк пен жұмыссыздық проблемаларын шешуде қысқа мерзiмдi және орта мерзiмдi мақсаттар жiгiн айқын ажырату қажет.

Қысқа мерзiмдi мақсаттар (2001-2005 жылдар) - бұл жұмыссыздықтың алдын алу және жұмыс iздеушiлерге  уақытша материалдық қолдау көрсетумен қатар, оларды жұмысқа орналастыруға  жәрдемдесу.

Орта мерзiмдегi жоспардың (2005 - 2010 жылдар) басты мақсаты - экономикадағы құрылымдық реформалар арқылы жұмыс күшiне сұранысты ынталандыру: кәсiпкерлiк үшiн қолайлы орта қалыптастыру; инвестициялық қызметтi ынталандыру және жаңа жұмыс орындарын құру; адам капиталының сапасын жақсарту; барабар жалақы мен табысқа кепiлдiк беру; кедейлiктi азайту.