Еңбек нарығының мәні және оның экономикадағы рөлі

 

                                                     Жоспар

 

 

 

Кіріспе......................................................................................................................3

 

І. Еңбек нарығының мәні және оның экономикадағы рөлі

1.1 Еңбек нарығының қалыптасу механизмі және теориялық талдау..............5

1.2 Еңбек нарығына сұраныс пен  ұсыныс........................................................9

1.3 Еңбек нарығы және еңбек  биржасы............................................................11

 

ІІ. Еңбек нарығы: Қазақстан Республикасында қалыптасу ерекшеліктері және проблемаларын талдау

2.1 Қазақстан Республикасында еңбек  нарығының қалыптасуы және дамуы................................................................................................................13

2.2 Қазақстандағы еңбек нарығы: жағдайы, мәселелері,  тенденциялары.......17

 

 

ІІІ.  ҚР – дағы еңбек  нарығын мемлекеттік ретттеуді  жетілдіру жолдары

3.1 ҚР – дағы еңбек нарығын мемлекеттік ретттеуді жетілдіру.......................25

3.2 Жұмыспен қамтуды  қамтамасыз етуді дамыту............................................28

 

Қорытынды.....................................................................................................31

Қолданылған әдебиеттер тізімі....................................................................33

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

 

Халықты еңбекпен қамту  Қазақстан Республикасының  еңбек  нарығындағы бүгінгі күнгі ең маңызды мәселе болып отыр. Оның басты мақсаты халықты жұмыспен қамту және жұмыссыздықты жою.  Осы мәселелерді шешу үшін ең алдымен еңбек нарығын жүйелі түрде талдап, сонан соң ондағы болып жатқан өзгерістерді бағалап әрбір аймақтың өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып, еңбек нарығы, жұмыс күші нарығы, еңбек ресурстар нарығы басқару жүйесін жетілдіру қажет.

Осыған байланысты еңбекке  жарамды жастағы халықты жұмыспен қамту және оны экономика салаларында  пайдалану бүгінгі күннің өзекті мәселелері. Еңбекпен қамтудың негізгісі  еңбек ресурстарының өсуіне байланысты экономикалық белсенді халық санының  да өскендігін байқауға болады.

Нарықтық экономикаға  өту нәтижесінде халықты жұмыспен қамту құрылымы да айтарлықтай өзгерді. Республика бойынша материалды өндіріс  сферасында жұмыс істейтіндердің саны жыл сайын төмендеуде. Ал өнеркәсіп  саласында жұмыс істейтіндердің саны жыл сайын азайғанмен, еңбек ресурстарының жалпы санына шаққандағы пайыздық үлесі біршама өскендігін көрсетеді. Материалдық өндіріс сферасының ең басты бөлігін ауыл шаруашылығы саласы алып отыр. Олай болса халықты жұмыспен қамту саясатын ең алдымен ауыл шаруашылығын көтеруден бастау қажет.

Жұмыс істейтіндердің көбі халыққа білім беру саласы, денсаулық сақтау, дене шынықтыру, әлеуметтік қамтамасыздандыру салаларында жұмыс істейтіндер, коммуналдық шаруашылығы, тұрғын-үй және халыққа тұрмыстық қызмет көрсету салалары кейінгі орында. Бұл аталған салалардың барлығы өсу тенденциясына ие болып отыр.

Осы аталған мәселелерді шешу еңбек  нарығының негізгі элементтерінің бірі болып табылатын халықты  жұмыспен қамту орталықтарының қызметіне  тікелей байланысты.

Азаматтарды жұмыспен қамтудың төмендеуінің негізгі факторларының бірі болып  республикадағы ірі кәсіпорындардың, ұйымдардың жұмыс істеуінің тұрақсыздығы мен тоқтап тұрулары, қаржылық дағдарыс жағдайлары қосымша жұмыс орындарын  ашуға теріс әсерлерін тигізеді. Бос жұмыс орындары мен қызмет орындарының жетіспеушілігі әсіресе ауылдық жерлерде қатты сезіледі.

Ресми түрде тіркелмеген жұмыссыздардың саны мен өздігінше жұмыспен қамтылғандардың  саны “көлеңкелі” экономика мен  жеке шаруашылықтарда басым болып  отыр. Оларды есепке алудың дұрыс жолға қойылмағандығынан жұмыспен қамтылғандар туралы мәліметтер дәл болмайды. Ресми түрде еңбек табысы жоқ жұмысшылардың басым көпшілігінің “көлеңкелі” табысы немесе жасырын жұмыс орындары бар.      Халықты жұмыспен қамтамасыз ету мәселесі осы күндері ең өткір проблемаға айналып отыр. Қазақстанның ұзақ мерзімді стратегиялық даму бағдарламасында жұмыссыздық пен кедейшілікті толық та тұрақты жою мәселесі 2010 жылға дейін шешілетін мемлекеттік міндет ретінде анықталғаны белгілі. Осы 2010 жылға дейін Қазақстан  экономикасында  күрделі  де  қарқынды  өндірісаралық құрылымдық өзгерістер жүруі қажет. Осы құрылымдық  даму стратегиясы бір – бірімен байланысты жалпы ұлттық экономикалық, әлеуметтік және  технологиялық мақсаттар мен міндеттердің  орындалуын көздеген. Қазақстанда  еңбек  сыйымдылығы (трудоемкость) жоғары өндіріс  салаларын  қалыптастыру  және  дамыту; ауыл шаруашылық  шикі заттарын терең  технологиялық  өңдеу және  түпкі өнім өндіру экономикасын мемлекет тарапынан басым түрде  қолдап – дамыту  мақсаты және міндеті анықталған. Бұл міндетті  іске асыру: 

• біріншіден, көптеген жұмыс орындарын ашуға, жаңа мамандықтар дайындауға, жұмыссыздықты жоюға, еңбекақы табысын арттыруға жол ашады;
• екіншіден, еңбек пен жұмыс күшінің сапасы жоғарылап, еңбек өнімділігі және  жалпы экономика  тиімділігі артады;
• үшіншіден, жалпы ұлттық өнімнің құрылымы жақсарып, ұлттық табыс үлесі артады; төртіншіден, салық төлемдері өседі және мемлекет бюджетінің мүмкіншіліктері кеңейеді.

   Еңбек нарығының экономикадағы рөлін, яғни еңбек нарығы дегеніміз бұл ең алдымен жұмыс күшіне сұраным мен ұсыным. Жұмыс күшін реттеуде оны әкімшілдік - әміршілдік әдіске қарама – қарсы әдіс деп қарауға болады. Еркін еңбек - бұл тиімді экономиканың негізі.

      Еңбек нарығының негізгі мақсаты – еңбек ресурстарын жұмыспен тиімді және  нәтижелі қамту. Еңбекке жарамды адамдарды жұмыспен қамтамасыз ету аса күрделі әрі мемлекеттік маңызды мәселе. Себебі, алға қойған саяси – экономикалық және әлеуметтік қатынас негізінен туындаған оның ерекшеліктерін бейнелейтін сапа белгісі. Жұмыспен тиімді қамту  әрбір елдің нақтылы даму кезеңдерінің деңгейіне сай жұмысқа жарамды адамдарды үнемді және нәтижелі пайдаланып,  оларды шаруашылық салалары және аймақ бойынша бөлудің тепе – теңдік  үлесімділігіне жету.

Астана қаласының ішкі еңбек нарығын қорғау мақсатында Қазақстан Республикасының халықты  жұмыспен қамту заңнамаларында еңбекті  жүзеге асыру үшін шетелдік мамандарды жұмылдыруда белгіленген бір  қатар шектеулер қарастырылған.

Қазақстан Республикасының Үкіметі 2003 жылдың 20 қаңтардағы №55 Қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасына шетелдік жұмыс күшін жұмылдыруға жұмыс берушілерге рұқсат беру тәртібі және шарттары, үлесін анықтау ережесіне сәйкес аймаққа шетелдік жұмыс күшін әкелу жыл сайын үкіметпен бекітілген үлеспен шектелген. Халықты жұмыспен қамту туралы қолданыстағы заңнамалармен белгіленген шет елдік жұмыс күшін әкелудегі бұл шектеулер, қазақстандық мамандарға өз еңбек құқықтарын іске асыруда тең болуға, сондай-ақ шетелдік мамандар қажеттілігін қатаң анықтауға мүмкіндік туғызады.

 

 

І. Еңбек нарығының  мәні және оның экономикадағы рөлі

1.1  Еңбек  нарығы түсінігі және оны реттеу  механизмдері

 

Еркін  рынок   теориясы  («либерализм»  мектебі) өкілдері – А. Смит мен  Д. Рикардоның  есептеуінше, жалақы  негізін  қалыптастырудың  принципіне  «өмір сүру  қажеттілік деңгейі» алуды ұсынған. Себебі бұл  «деңгейлік»  жұмысшы  мен оның  отбасының  өмір сүруіне  қажетті болды.

Д. Рикардоның  ойынша,  «өмір сүру қажеттілік  деңгейі» «еңбек  бағасының  табиғи  рыногы»  болып табылады. Еркін  рынокты  жақтаушылардың  бірі – Жан Батист Сәй (1767 – 1823 ж.ж.) «Саяси  экономия тұрақты» (1803 ж.) еңбегінде «өндірістің  үш факторы»  теориясын  ұсынады.  Бұған еңбек, капитал, жерді жатқызады. Осы  факторлардың  қызметін  қолданғаны   (пайдаланғаны) үшін  жалақы,  пайда, рента төлем ретінде  жүзеге  асады.

 Рыноктың  экономиканы   реттеу  теориясынынң  негізін  салушы «кейнстік» мектебі, Дж. Кейнс «Еңбекпен  қамту, пайыз   және   ақшаның  жалпы   теориясы» деген  еңбегінде (1936 ж.) жалақыны  реттеудің   принципін  өндіріс  көлемі  және  тұрғындардың  еңбекпен  қамтуын  тәуелді   екендігін ұсынды. Рынок жағдайында жалданып  жұмыс істейтін  адам  еңбегі К. Маркстың  пайымдауынша,  жұмыс күші «құнының» принципімен төленеді. Неміс социалисі Фердинанд Лассаль (1825 – 1864 ж.ж), бөлуді тепе – теңдік принципін ұсынды:  тең еңбек өніміне әркімнің  тең құқықтығы, яғни  бұрындары кездескен барлық  бөлу  принципі оның ойынша, бар мүліктің тепе – теңсіздігіне алып  барады. Бұл  принципін сынға  алынды. Өмір  игіліктерін  тепе – тең бөлу  принципі К. Маркстың  ойынша,  қоғамдағы  деградацияға  алып келуі мүмкін. Сондықтан  да  бұл жағдайда  адал  жұмыскер де және  өз  жұмысына  немқұрайды (жалқау, самарқау) қарайтын адам да өз еңбегіне  сый – сияпатты тең  алуы әбден мүмкін. Оның ойынша, өмірлік  игіліктерді  бөлудің бірден – бір  мүмкін принципі «еңбегі бойынша»,  бөлу болмақ. Аталған принциптің  өзіндік  кемшілігі бар және  әлеуметтік  әділеттілік  критериіне толық  жауап  бермейді. «Еңбегі  бойынша» бөлу тұрғындар табыс  деңгейінің  теңсіздігіне алып келеді. Бұл теңсіздік  былай  түсіндіріледі:  адамдар өзінің  күш – қайратымен  және  қабілеттілігмен, отбасы  жағдайымен  және  еңбеккке  қатынасымен   ерекшеленеді. Еңбектің  сандық (ұзақтығы  мен интенсивтігі) және  оның  сапалық (күрделілігі және   басқада еңбек жағдайлары) әртүрлілігі, теңсіздігі болады. Бұл  принциптің  артықшылығы  сонда,  әрбір  адамның еңбек нәтижесінде мүдделілігін қамтамасыз  етеді. Өзінің  біліктілігін көтеруге  мүдделілік  ол жеке  адамның  ғана емес,  кәсіпорын, тіпті  қоғамның мүддесіне жауап береді [1].

Еңбек нарығы жұмыс күшінің  ұсынысы мен оны жалдаумен, яғни сату-сатып алумен байланысты қоғамдық қатынастар жүйесін білдіреді. Еңбек  нарығында өзара екі жақ әсер етеді: жұмыс күшінің иелері - сатушылар және жұмыс берушілер - сатып алушылар.Мұнда еңбекті құндық бағалау жүзеге асады, жұмыс күшіне сұраныс пен ұсыныстың айырбасы мен құрылымы қалыптасады. Ерекше атап өтетін нәрсе, мұнда сату - сатып алу объектісі жай тауар емес, ерекше тауар - адамның жұмыс күші, оның еңбекке деген қабілеті. Ол адамның табиғаты және арнайы білімі мен тәжірибе арқылы жинақталатын қасиеттерін сипаттайды, ал олар адамды белгілі бір еңбекті, нақты іс - әрекетті  жүзеге асыруға қабілетті етеді. Нақты айтар болсақ, бұл тауар айырбасталатын нарық еңбек нарығы емес, «жұмыс күші нарығы» түсінігінің синонимі ретінде экономикалық әдебиеттерде жиі қолданылады.

Еңбек нарығы - бұл ерекше тауар - адамның жұмыс күші немесе еңбекке қабілеті айырбасталатын тауар нарығының ерекше түрі. Экономикалық категория ретінде жұмыс күші, бір жағынан жұмыс күшінің иесі - сатушы мен екінші жағынан, жұмыс беруші - жұмыс күшін сатып алушы араларындағы қатынастарды сипаттайды.

Нарықтық қатынастар жүйесінде еңбек нарығы өндірістік ресурстардың басқа нарықтары-капитал нарығы, тауарлар нарығы, инвестиция нарығы, ақша нарығы, т.б. секілді ішкі жүйе болып табылады және нарық жүйесінің ажырамас бөлігіне айналады; ол ондағы процестерден, оның даму беталысы мен бағыттарынан бөлектенбейді. Еңбек нарығының жағдайы басқа нарықтардың жағдайымен, олардың жіктелу деңгейімен, барлық экономикалық жүйенің даму деңгейі мен тығыз байланысты. Еңбек нарығының шегі жұмыс күшіне жиынтық сұраныс пен ұсыныстың жалпы көлеміне тәуелді, яғни еңбек парығы субъектілерінің құрамына жұмыс іздеп жүргендер де, еңбек ақысы бар жұмыспен қамтылғандарда кіреді. Жұмыс күшіне сұраныс жұмыс күшінің бағасына-жалақы мөлшеріне кері тәуелді. Басқа жағдайлар тұрақты болғанда, жалақы өскен сайын тепе-теңдікті сақтау мақсатында кәсіпкер еңбекке сұранысты қысқартып, ал жалақы төмендегенде сұранысты арттыруы тиіс.

Еңбек ұсынысы, төмендесе  еңбек ұсынысы азаяды. П.Самуэльсонның  пікірінше қоғамдағы жиынтық  еңбек ұсынысы келесі фактормен  анықталады:

- халықтың жалпы санымен;

- жалпы тұрғындар ішіндегі  өзін - өзі жұмыспен қамтығандардың  үлесімен;

- апта ішінде және  жыл бойы жұмысшылармен атқарылатын  сағаттардың орташа санымен;

- еңбектің санымен,  сапасымен және біліктілігімен [14, 605б].

Экономикалық әдебиетте еңбек нарығының көлемі тек жұмыссыздармен шектеледі деген пайымдаулар аз емес.

Бұл еңбек нарығының  шекарасын тарылтып оны жұмыс  орындарын іздеумен шектейді, осыған байланысты еңбек ақы жұмыс орнының  тұрақтылығы, біліктіліктің артуы  және еңбекшілерді қайта даярлау, әлеуметтік әріптестік секілді сұрақтар одан тыс қалады. Сондықтан еңбек нарығының қызмет етуі жұмыстан босау, қайта даярлау және еңбекпен қамтамасыз етумен ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік – еңбектік қатынастардың субъектілері араларындағы келіссөздер, сауда арқылы жұмыс күшінің әртүрлі сапаларын қайта бағалауды жүзеге асыру қабілетінен көрінеді.

Егер келесідей жағдайлар  сақталынатын болса, еңбек нарығы тиімді қызмет ететін болады:

• жұмысшылар мен жұмыс берушілердің жеке және экономикалық еркіндігі, оның экономикалық негізі меншік нысандарының көптүрлілігі болып табылады;
• жұмыс күшінің саны мен сапасы, жұмысшыларды жұмысқа алу және шығару туралы шешім қабылдауда жұмыс берушінің дербес құқығы;
• жұмыс күшін сатушы мен сатып алушы арасындағы қатынастардың басты реттегіші болып табылатын жалақының өсуіне шектеулердің болмауы;
• кәсіби мобильділікке әкелетін жұмыс күшінің еркін қозғалысы, яғни жекелеген мамандықтарға қоғамдық қажеттіліктердің өзгеруімен байланысты біліктілікті өзгерту; көшіп – қону мобильділігі, яғни жұмыс орнын, тұрғылықты жерін ауыстыру, негізгі қызмет шеңберінен тыс еңбек ету сферасын ұлғайту.

Еңбек нарығының классикалық  анықтамасы бойынша, бұл нарықта  көптеген сатушылар мен сатып  алушылар қызмет етеді, олардың әрқайсысының нарыққа енуі еркін, бірақ олардың ешқайсысы бағаға елеулі әсер ете алмайды. Алайда қазіргі рыноктық жағдайдағы рыноктар жетілмеген рыноктар ретінде қызмет етеді. Мұнда біріншіден, кәсіподақтар монопольды сатушы болса, екіншіден, фирмалар мен кәсіпорындар жалдамалы жұмысшыларға өз шарттарын қоя отырып, өз монополиясын қарсы қояды. Осыған қарамастан кәсіподақтар да, ірі фирмалар да еңбек нарығына аутсайдерлер мен шетелдіктердің, жұмыс беруші – бәсекелестердің енуін шектеу саясатын жүргізеді.

Осыған орай қазіргі  еңбек нарығы өзін-өзі реттеу сипатынан айырылып,белсенді мемлекеттік реттеу объектісіне айналған жұмыс күшінің ұсынысымен сұранысы көп жағдайда жоспарланады және оқыту мен қайта даярлау жүйесі арқылы қамтамасыз етіледі, ал еңбек бағасы шарттармен ұжымдық келісімдер негізінде анықталады және келісімге келетін жақтардың экономикалық күштеріне тәуелді. Бұл еңбек нарығында үш субъектінің: жалдамалы жұмысшылардың, жұмыс беруші – фирмалардың және мемлекеттің әрекет ететіндігін білдіреді.