Қазақстандағы лизингтік қатынастарды жетілдіру жолдары

     Қандай да болмасын  шаруашылық саласындағы қызметтердің  тиімділігін бағалау қашанда  қажет болғандай, сондай-ақ лизинг  сияқты жаңа қызмет түрінің  де экономикалық тиімділігін  бағалау өте маңызды. Экономикалық  тиімділікті бағалауды бастамай  тұрып  алдымен жобаның қоғамдық  және коммерциялық мәнділігін  анықтайды. Лизингтік жобаның  тиімділігін бағалаудың 2 кезеңі  бар: біріншіден, қарастырылатын  әр-бір инвестициялық жобаны тиімділік  көрсеткіштердің көмегімен бағалау;  екіншіден, қарастырылатын объектілерді  өз-ара  салыстырмалы түрде  бағалау, саралау және инвестициялық  жобаның ең тиімділігін және  кірістілігін таңдау. Бірінші кезеңде  тиімділіктің жалпы көрсеткіштері  есептеледі. Бұл кезеңнің мақсаты  – жоба шешімдеріне жасалған  экономикалық бағалауларды біріктіру  және инвестор табуға жағдай  жасау. Кейбір бөлек  жобаларға   тек коммерциялық тиімділігі  жөнінде баға беріледі және  олар ыңғайлы болса, онда екінші  кезеңге өтуіне ұсыныс жасалады. Екінші кезең – жобаға қатысу  тиімділігін бағалау – инвестиция  тәсімі жасалғаннан кейін жүзеге  асырылады. Бұл кезеңде қатысушылардың  құрамы, қаржы өткізілімділігі және  әр-бірінің жобаға қатысушылардың  тиімділігі белгіленеді (аймақтық  тиімділік, кейбір жеке кәсіпорындардың  және акционелердің жобаға қатысу  тиімділігі, бюджеттік тиімділік).

      Лизингілік қаржыландыруды  таңдағанда ең маңыздысы лизингілік  төлем болып есептеледі.Төлем  нысандарының келесі түрлері  бар: ақшалай, өтемдік, аралас.

      Жалпы лизингтік  төлемдер сомасынының құрамына  келесілер кіреді:

• лизинг мүлкінің толық өтеу сомасы, яғни шарттың бүкіл әрекет жасау уақытындағы  лизинг шарты бойынша амортизациялық аударым;
• лизингі берушінің мүлікті сатып алуға алынған несие үшін төленетін сомасы (негізгі борыш және оған байланысты пайыз);
• лизингі берушіге арналған коммисиондық сыйақы;
• лизингі берушінің лизингі мүлкін сатып алғанда төлейтін қосымша құннан алынатын салық.

      Лизингі алушыларға  лизингілік операциялардың тиімділігін  бағалаудың басты өлшемдері(критерий) болып саналады:

• лизингі алушының лизингілік операцияны қаржыландырғаны үшін лизингі берушіге төлем пайызы (қаржыландыру мөлшерлемесі);
• мүлікті сатып алуды қаржыландырудың басқа балама нұсқаларымен саыстырғанда лизингтік келісімшарт бойынша төленетін жалпы сомасы, мысалы, банк несиесімен салыстырғанда;
• лизинг өтемділігінің уақыты;
• көрсеткіштердің кешенді жүйесі.

бүкіл лизинг уақытында (1-5ж.аралығы)  мүлік құнының 10% дейінгі қаражатын  үнемдей алады.

    Лизингке беруші лизинг  алушыға негізгі капитал элементтерін  келісімшартта көрсетілген мерзімге  және белгілі бір төлем ақымен  бере отырып, шын мәнінде несиелік  келісімге тән мерзімділік, қайтарымдылық,  төлемділік қағидаларын іске  асырады. Бірақ, басқа жағынан  алып қарағанда лизингке беруші  ақшалай емес, яғни өндірістік  формадағы капиталмен жұмыс істейді.  Бұл жағдай лизингті инвестиция  түсінігімен жақындастырады және  лизингтің халық шарушылығындағы  мәнін жоғарлатады.

 Лизинг объектісі болып нарықта еркін айналуға тиым салынған негізгі құралдардың жіктелуіне жататын кез-келген жылжымалы және жылжымайтын мүліктер болып табылады.

 Қаржылық лизинг туралы Қазақстан  Республикасының Заңына сәйкес  бағалы қағаздар және табиғи  ресурстардан басқа кәсіпкерлік  қызмет үшін пайдаланатын кез-келген  тұтылмайтын заттар келісімшарттың  негізі болып саналалады.

 Кез-келген лизингтік келісімнің  негізі қаржылық, нақты айтқанда  несиелік операция болып табылады. Мүлік иесі оны пайдаланушыға  қаржылық қызмет қызмет көрсетеді.  Ол мүлікті толық құнына сатып  алады және лизингке алушының  жарнамалары есебінен ол соманың  орнын толтырады. Осы тұрғыдан  алып қарағанда, лизингтің экономикалық  мәні-ол мүлікті уақытша пайдалануға  беру                 формасындағы лизинг берушінің  лизинг алушыға берген несиесі.  Сонымен, лизинг сыртқы тұрғысынан  коммерциялық несиемен ұқсас,  бірақ екеуінің арасында өзгешеліктер  бар. Бұл өзгешелік ең алдымен  меншік қатынастарынан көрінеді. Коммерциялық несие кезінде тауарға  деген меншік құқығы бірден  беріледі. Тауарға төлем жүргізу  уақыты кейінге шегеріледі.

 Қаржылық лизингтік келісім  кезінде мүлікті пайдалану құқығы  оны иелену құқығынан алшақтандырады, яғни, уақытша пайдаланға берілген  меншік құқығы лизингке берушіде  сақталады, ал оны пайдалану  құқығы лизинг алушыға өтеді.  Пайдалану құқығын иелену үшін  лизинг алушы лизинг берушіге  алдын-ала келісілген лизингтік  төлемдер төлейді. Лизингтік келісімшарт  мерзімі аяқталғаннан кейін уақытша  пайдалануға берілген объект  лизинг берушінің меншігінде.

II Тарау     Қазақстан Республикасындағы лизингтің қазіргі жағдайы

2.1 Коммерциялық банктердің лизингтік операцияларды жүргізуін

      талдау (АҚ «Қазақстан Халық Банкі» мысалында)

 

Қазіргі таңда Қазақстан Республикасында 19-дан астам лизингтік компаниялар  жұмыс істеуде соның ішіндегі 8-зі  жергілікті банктердің еншілес компаниялары болып табылады. Қазақстандағы лизингтің дамымау себептерінің бірі болып лизингтік компанияларды қаржыландыру болады. Жоғарыда аталғандай көптеген лизингтік компаниялар банктердің аффилиирациялық банктері ,ал соңғылары Ұлттық Банк бекіткен шектеулер қойылған, яғни меншікті капиталдың 10 %  мөлшерінде басқа компанияларды несиелеу үшін жұмсалады. Бұл фактор лизингтік операцияардың дамуын тежейді. Мұндай проблемаларды шешу жолдарының бірі болып шетел инвестициясын тарту  жолы. 2010 жылы 2 лизингтік компания 13 млн доллар көлемінде шетел инвестицияларына ие болды. Лизингтік операциялар саласындағы тәжірибенің өсуіне байланысты  2009 жылы басқа да лизингтік компаниялар потенциалды шетел инвестицияларына ие болу мүмкіндігіне ие. Ауыл шаруашылық техникасы көрсетілген негізінде нан өнімдерін өндіретін құрал жабдықтармен , яғни комбайн үлесі 80 % құрайды. Егер тек мемлекеттік емес  лизингтік компанияларды қарастыратынболсақ онда лизингке берілетін мүліктің негізгі үлесін (50%) транспорт құрайды және құрылыс – жол техникасы. Лизингке берілген мүлік құрылымының, 17% құрылыс – жол техникасы құрайды. Бұл дегеніміз соңғы 5 жыл көлемінде Қазақстанда құрылыстың тез дамуымен түсіндірімді, яғни Астана қаласының құрылуы.

   Банктің жемісті қызметінің себебі, ол казақстандық және халықаралық  құрылтайшылардың белсенді қызметі,  халықаралық стандарттар және  банк қызметкілерінің жоғарғы  кәсіби қызметтері.

   Қызметтің  негізгі бағыттары бойынша филиал  табысының жіктелінуі (кесте 16):

 

Кесте 16 -Табыстың негізгі баптары

мың теңге

Көрсеткіштер	Жоспар	Факт	Ауытқу	Жалпы көрсеткішке,%
Клиенттерге берілген несиелер бойынша  пайыздық табыс	137 018,6	169 532,4	+32 513,8	68,0
Комиссиондық табыстар, оның ішінде.:	47 997,0	51 679,9	+3 682,9	20,7
- шоттарды жүргізу бойынша және  қолма-қол ақшаберу	29 600,0	32 849,2	+3 249,2	13
- аударым операцияларынан	8 500,0	8 030,7	-469,3	3,2
- инкассациядан және құндылықтарды  жеткізуден	7 150,0	7 382,5	+232,5	3,0
- өзге комиссиондық табыстар	1 775,0	2 333,8	+558,8	0,9
- берілген кепілдемелер бойынша	900,0	930,2	+30,2	0,4
-  аккредитивтар бойынша	72,0	153,5	+81,5	0,2
Дилингтік операциялардан	27 390,0	25 207,3	-2 182,7	10,2
Өзге табыстар	34,1	2 759,8	2 725,7	1,1
Барлық табыстар	212 439,7	249 179,4	+36 739,7	100

 

 

   2009-2009 жылдардағы қаржылық көрсеткіштердің серпіні төмендегідей (сурет 15,16):

 

 

Сурет 12 - Табыс,мың теңге

 

 

Сурет 13 - Таза табыс, мың  теңге 

Есепті жылдағы  жалпы шығындар 157.289,4 мың теңге, жоспарлы

129 753,1 мың  теңге, шығынның артуы 27.536,3 мың  теңге. Шығынның артуының негізгі  бабы  13 392,7 мың теңгені құрап,  «Бас банкпен есеп айырулар  бойынша пайыздық шығындар  (несие  ресурстары бойынша)», филиалдың  ссудалық портфелінің артуымен  болып отыр.

   Шығынның артуының негізгі бабы  9.470,3  мың теңге соманы құрап,  «Займдар клиенттері бойынша қамтамасыздандыруға бөлу». 2009 жылдың 1 қаңтарында несиелер бойынша 14.352,1 мың теңге сомада провизия құрылған, ал жоспарлы сома 4 881,9 мың теңге.

 

Сурет 14 - Шығындар құрлымы

   Шығынның  артуы жеке тұлғалардың мерзімді  депозиттерінің көлеміне әсерін  тигізді, олар бойынша есптелген  пайыз сомасы 15 452,1 мың теңге, жоспарланғаны  10.778,1 мың теңге , ауытқу 4.674,0 мың  теңгені құрап отыр.

   Филиалдың лизингтік келісім  -шарты 2009 жылдың 1 қаңтарында  905590,0 мың теңге құраған. Өткен жылмен салыстырмалы лизингтік келісім -шарты 11533,0 мың теңгеге артқан немесе  1,29% артқан

Сурет 15 -«Қазақстан Халық Банкі» банк филиалының лизингтік келісім -шартының өзгерісі

 

   Лизингтік келісім -шартының 55,9%  дейін өзінің татқан қаражаттары және өзіндік капиталдың есебінен қаржыландырылады және  44,1% Бас банктен алынған лизинг  ресурстарының есебінен қаржыландырылады (кесте 18).

     Кестеден көріп отырғанымыздай  2009 жылыдың басында қысқа мерзімді лизинг   көлемінің төмендеуі қарыз алушыларының қатарынан кетуімен түсіндіріледі.. мерзімі 12 айдан жоғары ұзақ мерзімді лизингтің арттуы кіші және орта бизнес тармақтарынан жаңа клиенттердің келуімен түсіндіріледі.

Кесте 20 - Несиелеу бағдарламалары бойынша лизинг келісім-шарты

 

мың теңге

Ссудалық портфель:	Саны	Көлемі
-  корпоративтік несиелеу	8	399 049,0
Кіші және орта бизнес субьектілерн      несиелеу:	561	345 660,0
ЕБРР тармағы бойынша	492	184 984,0
- тұтыну мақсатында	240	160 881,0
Барлығы :	809	905 590,0

 

Лизинг  бағдарламалары бойынша пайыз көлемін  төмендегідей:

 

Сурет 16 - Лизинг  бағдарламасы бойынша  лизингтік келісімдер

   Суреттен  көріп отырғанымыздай жалпы лизингтік  келісімдер  44,1% корпоративтік клиенттерге  берілген лизингті құрайды. Ірі  клиенттердің бірі ААҚ “Қайнар”, оның қарызы – 330 000 мың теңге  немесе  жалпы келісімін  36,4% құрайды,  ЖШС «Бапон» – 24 049 мың теңге,  ЖШС  «Охранное агентство Беркут-О»- 45 000 мың теңге. 

    Корпоративтік  клиенттерді тарту банк аралық  бәсекелестің өсуінен қиындай  түсуде.1000000 АҚШ долларынынан жоғар  сомада лизингті клиенттер банктен  бірінші рет несие алып отырған  жоқ, недеше олардың әр қайсысының  несиелік тарихтары бар және  банк жеңілдіктерін қолданады.

    Филиалдың несие саясатының  бошақ бағытының бірі орта  және шағын бизнес субъектілерін  лизингтеу. 2009 жылы шағын және орта бизнес субъектілеріне  345 660,0 мың теңге немесе жалпы лизинг келісімі  38,2% жұмсалған..

 

 

 

Сурет 17 - Шағын және орта бизнес субъектілеріне берілген лизингтер, мың теңге

Кесте 20 - Лизингтік келісімнің  жіктелінуі

 

мың теңге

Несиелердің жіктелінуі	на 01.01.2009 г.		На 01.07.2009 г.		На 01.01.2010 г.
	Негізгі қарыз	Үлес салағы	Негізгі қарыз	Үлес салмағы	Негізгі қарыз	Үлес салмағы
Стандартты	867 150,0	96,99%	992 374,0	97.3%	896 634,0	99,0%
Күмәнді	26 907,0	3,01%	23 464,0	0.4%	6 345,0	0,7%
Үмітсіз	-	-	18 752,0	2.3%	2 611,0	0,3%
барлығы:	894 057,0	100,0%	1 034 590,0	100%	905 590,0	100%