Қазақстандағы лизингтік қатынастарды жетілдіру жолдары

МАЗМҰНЫ

 

КІРІСПЕ 

I Тарау.   Лизингтің даму тарихы  және лизинг ұғымының экономикалық  мазмұны   

1.1  Лизингтің даму тарихы және лизингтің Қазақстанда  қалыптасуы ........

1.2  Лизингтің классификациясы ........................................

1.3  Лизингтің  экономикалық мәні және оның  тиімділігін бағалау

II Тарау     Қазақстан Республикасындағы лизингтің

2.1 Коммерциялық банктердің лизингтік операцияларды жүргізуін     талдау (АҚ «Қазақстан Халық Банкі» мысалында),,,.....................................

 

2.2Лизингтік бизнестер және оның ерекшеліктері...................................

III ТАРАУ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЛИЗИНГТІК БИЗНЕСТІҢ  ДАМУЫ

3.1  Қазақстан Республикасындағы лизингтік бизнестің дамуы.............................

3.2 Қазақстандағы  лизингтік қатынастарды жетілдіру  жолдары........................

 

Қорытынды

Қолданылған оқулықтар 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

     Қазақстан экономикасьның барлық салаларында нарықтық қатынастарға негізделіп жүргізілген реформалар тұрақты экономикалык дамуды қамтамасыз етуге бағытталғандықтан, қазіргі уақытта ҚР-ның экономикасының алдындағы маңыздылығы өте жоғары міндеттердің бірі - соңғы жылдары өз уақытында жасалынған құрылымдық реформалардың және тиімді жүргізілген экономикалық реттеудің арқасында қол жеткізілген макроэкономикалық көрсеткіштерге тұрақтылық және жаңа сапалык сипат беру.

     Белгіленген реформаларды  және Қазақстан экономикасының  тұрақтылығын қамтамасыз ету  бағдарламалары тиімді экономиканы  дамыту, прогрессивті технологияны  енгізу, бәсекеге қабілетті өнімдер  шығаруды алға қойып отыр.Сондықтан  әр-түрлі меншіктегі кәсіпорындардың  материалды-техникалық базасын жаңарту  және негізгі өндіріс қорларын  уақытында модернизациялау үшін жаңа түрдегі қаржы құралдарын іздеу және енгізу қажет. Қазіргі кезде өндіріс салаларына  үлкен көлемде қаржы тартудың әлемдік тәжірибеде негізгі құралдарының бірі және инвестицияның ерекше түрі – бұл дүние жүзінде кеңінен қолданылып жүрген лизинг болып табылады.

     Лизинг жалға беру  қатынастарының өзіндік үлгідегі  формасы ретінде кәсіпкерлік  құрылым қызметіндегі перспективті  қаржылық құрал. Қазақстандық  кәсіпорындар үшін әлемдік нарыққа  бәсекелестік қабілеттілігі жоғары  өнімдерді шығаруға өту кезіндегі  көптеген мәселелерді осы лизинг  арқылы шешуге болады. Әсіресе  ел экономикасының жоғары деңгейде  болуының маңыздылығы мен өзектілігі  мемлекетіміздің  Бүкіл Дүниежүзілік  Сауда Ұйымына кіру және таяудағы  он жылда Қазақстанды әлемдегі  бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына шығару міндетімен  тікелей байланысты.

 

I Лизингтің даму тарихы және лизинг  ұғымының экономикалық мазмұны

1.1 Лизингтің даму тарихы және лизингтің қазақстандағы қалыптасуы

  Лизинг  экономикалық  құбылыс  ретінде және ғылыми зерттеулердің  объектісі ретінде көптен бері  экономист ғалымдар мен мамандардың  назарында жүр.  Лизингтің негізін,  формасын, түрлерін және функцияларын   зерттеу қажеттілігі оның кәсіпкерліктің  тиімділігін арттырудағы маңыздылығы.  Бұл мәселелерді анықтау әсіресе  лизингтік операцияларды  жүргізу  кезеңдерінде лизингтің артықшылықтары  мен кемшіліктерін дұрыс пайдалану үшін қажет.

    Ағылшын термині «jeasing»,  «jessor» және «jesse» (лизинг шартының  қатысушылары) көп жағдайда «жал,жалгерлік» (аренда) деп аударылады.Дегенмен  әлі күнге дейін «Лизинг» термининің  қазақ тілінде нақты баламасы  жоқ. Соған байланысты оның  кез-келген анықтамасы қате деп  саналмайды және осы икемді  несиелік құралдың барлық формаларын  ескеру мүмкін емес. Кең түрде  лизинг деп сатып алу негізінде  уақытша пайдалануға берумен  байланысты мүліктік  қатынастардың  барлық кешенін түсінуге болады.   

     Сонымен лизинг дегеніміз – бұл құрал-жабдықтарды, машиналарды, өндірістік мақсаттағы ғимараттарды ұзақ мерзімді жалға алу кезінде пайда болатын  қаржы-экономикалық және құқықтық қатынастар. Яғни бір заңды немесе жеке тұлға (болашақ лизинг алушы, мүлікті пайдаланушы) екінші бір тұлғаға (лизингтік компания) қажетті құрал-жабдықты алуға және оны ақылы пайдалануға ұсыныс жасайды. Лизинг өнеркәсіптік компаниялардың жай сатып алу кезінде сөзсіз жұмсалатын ақшалай қаражатты бір жолы едәуір жұмсамай-ақ қажетті құрал-жабдық алуына мүмкіндік береді. Лизинг банктің дәстүрлі несиелендіруіне балама болып табылады.

        Өмірдегі пайда  болатын көп құбылыстар сияқты  лизингтің де өзіне тән шығу  тарихы бар. Тарих көрсеткендей  лизингтік операциялар ежелден  белгілі. Бірақ бұл мәселеде  әлі күнге дейін қалыптасқан  нақты тұжырым жоқ. Бір топ  ғалымдардың пікірі бойынша лизинг - шумер халқының экономикалық  қатынастарынан бастау алатын  қаржыландырудың ең көне түрі  болып есептеледі.

  Бұдан басқа да шет ел  ғалымдарының жұмыстарында ерте  ғасыр ғалымы Аристотельдің (б.з.д. 383-322ж.ж.) «Риторика» атты еңбегінде  «байлықтың өрісі мүлікті өз  меншігіңде ұстағанда емес, оны  пайдаланғанда» деп атап көрсетеді.  Яғни, лизингтің басты мағынасы  мынада: пайда табу үшін мүлік  немесе құрал тек өз меншігіңде  болу міндетті емес, оны пайдалану  құқығына ие болсаң да жеткілікті.

Осы келтірілген мәліметтерге қарамастан  кейбір ғалымдар лизинг жаңа жас құбылыс, оның шығу тарихы АҚШ-нан басталады  деп көрсетеді. Бұл тұжырымдарын 1877ж. «Белл» атты Американ телефон компаниясының  өз құрал-жабдықтарын уақытша пайдалануға  бергендігімен негіздейді».

  XXғасырдың 60 жылдары қаржы лизингісінің  концепциясы әлемнің көптеген  индустриалды дамыған елдерінде  кеңінен дами басттады және  осы жылдардан бастап лизингтік  қатынастар халықаралық негізде  жүре бастады. Бірақ 70-ші жылдардың  басына дейін халықаралық лизингтік  қатынастар әлі де болса жақсы  даму қарқынында болмады. Оның  басты себептері мыналар болды:  лизингкке байланысты халықаралық  заң, салық, кеден және ақша  қатынастарының бір жүйеде болмауы.  Тек, 70-ші жылдардың ортасынан  бастап «Юнидура» ұйымы осы  кедергілерді шеше бастағаннан  кейін лизингтік қатынастар халықаралық  сипат ала бастады. Оған қабылданған  «Халықаралық қаржылық лизинг  туралы» Конвенциясы өзінің септігін  тигізді. Осы Конвенцияның арқасында  лизингтік қатынастар дүние жүзінде   бір қалыпқа келіп жүргізіле  бастады.

 Қазіргі кезде  лизингтің  даму барысы көптеген елдерде  жоғарғы қарқын үстінде. Соңғы  отыз жылдықта лизингкке деген  қызығушылық және оны пайдалану  барысы үлкен деңгейге көтеріліп,  дүние жүзінде инвестиция тартудың  негізгі құралына айналып,оның  көмегімен жабдықтардың 30-35% қаржыландырады.

    Лизинг бойынша күрделі  жұмыстар 1997 жылдың аяғында басталды. Бірақ лизинг туралы үкіметтің  шешімдері мен қаулыларының қаржы  саласының  Қазақстандағы   жаңа түрі болғандықтан жиі  өзгеріп отырғаны  лизингтік компанияларға  көп қиындық әкелді және бұл  саланың қарқынды дамуына тежеу  жасап отырды.

  Осы да басқа да қиындықтарға  қарамастан лизингтік қатынастар  Қазақстанда өзінің өміршең екендігін  танытты. Қазіргі уақытта Қазақстанда  лизинг берушілердің келесі түрлері  қалыптасқан:

1. лизингтік жұмыспен айналысатын  коммерциялық банктер және ірі

банктердің құрамына кіретін лизингтік  компаниялар. Бұлар үлкен көлемде  тұрақты лизингтік қызмет көрсетеді. Олардың қатарына жататын лизингтік  компаниялар: АҚ «Альянс лизинг» ( АҚ «Альянс Банк»), АҚ «АТФ -Лизинг»  ( АҚ «АТФБанк»), АҚ «БТА-Лизинг» ( АК «Банк Туран Алем), АҚ «Валют-Транзит Банк»,  « Лизинговая компания «Нур-Инвест » ЖШС (Нур Банк), «Таиб Казахский Банк» ЖАҚ, АҚ « Темир-лизинг» (АҚ «Темир Банк»), «Центр-Лизинг» ЖШС ( АҚ «Банк Центр Кредит»), АҚ Цесна Банк, АҚ Халық- Лизинг» ( АҚ «Халық Банк»);

2. салалық және өндірістік ретінде  құрылған лизингтік компаниялар.  Олар

әр-түрлі  саладағы өндірістік кәсіпорындарды қамтамасыз етеді. Мысалы, ауыл шаруашылығы, құрылыс, ауыр машина жасау, көлік және т. б. Бұл лизингтік компанияларға  жататындар: АҚ «Астана Финанс», АҚ «Казагрофинанс», «Каспийский Лизинг»  ЖШС (Бұрынғы Агромаш Лизинг);

3. бюджет арқылы толық немесе  жартылай қаржыландыратын мемлекеттің  қатысуымен құрылған жартылай  коммерциялық лизингтік компаниялар.  Сонымен қатар, бюджеттен көмек  алушы аймақтық ұйымдар. Бұлар  негізінен шағын кәсіпкерлікті  қолдау үшін ұйымдастырылған  лизингтік құрылымдар. Мысалы, АҚ  «Шағын кәсіпкерлікті дамыту  қоры»:

4. сауда компаниялардың құрған  лизингтік компаниялары. Бұлардың  қызметі: сауда құрал-жабдықтары, ұйым техникалары, көлік жіне  т. б. Мысалы, «Вираж-Лизинг» ЖШС. 

     Лизингтің Қазақстандағы  аз уақыт ішіндегі даму тарихын  төрт кезеңге бөлуге болады:

1. 1989 - 1992 жж. - лизингтің басталу кезеңі, 120 банк және 20 лизингтік компания;
2. 1993 - 1994 жж. - экономикалық құлдырау кезеңіне байланысты   лизингтік бизнестің қолдау таппау кезеңі;
3. 1995 - 2000 жж. – инновацияның бір түрі ретінде лизингтің көтерілу кезеңі;
4. 2001 - осы уақытқа дейін – лизингкке мемлекеттік қолдау және ынталандыру жүргізу кезеңі, лизинг туралы нормативтік - құқықтық шешімдер мен қаулылар қабылдау.

•      Дегенмен Қазақстандағы лизингтік сектордың даму барысы оның әлеуетіне сәйкес болмады. Лизингке деген қаржылық ресурстардың  шектеулі  болуы, лизингке  беру уақытының қысқа мерзімдігі,  лизинг  тетігі  арқылы  шағын және орта  бизнесті қаржыландырудағы заңнамалық кедергілер,салық және амортизациялық жеңілдіктердің болмауы лизингтің дамуына үлкен кедергі болды.

    Бұл кемшіліктер мен  қателіктер әрине лизинг идеясына  үлкен нұқсан келтірді. Сондықтан  1999-2001жж. Қазақстанда лизингті дамыту  бағдарламасы іске алынды. Бұл  бағдарлама екі кезеңде жүргізілді. Бірінші кезеңде (1999ж.) лизингке  байланысты заңдарды реттеу қолға  алынды, бірақ  құжаттардың уақыт  талабына сәйкес болмауы алға  қойған мақсаттарды орындауға  жеткізген жоқ. Екінші кезеңде  (2000-2001жж.) 5.06.2000ж. 26 баптан тұратын  «Қаржылық лизинг туралы» ҚР  Заңы қабылданды. Кейіннен лизингтік  қатынастардың тұрақты қалыптасуына  үлкен түрткі болған осы Заң  болып есептеледі. Сонымен қатар,  «Салық салу мәселелері бойынша  ҚР-ның кейбір заңды актілеріне  өзгертулер мен толықтырулар  енгізу туралы» Заң қабылданды. Оның шеңберінде  лизингтік операцияларға  салық салу тәртібі өзгертілді.

     Лизинг инвестициялық  қызметтің бір түрі болғандықтан  «Инвестициялар туралы» Заң мен  салық кодексінің 138-140 баптарына  сәйкес лизинг алушының корпоративті  табыс салығы және мүлікке  деген салық бойынша инвестициялық  салықтық преференциялар алу  мүмкіндігі сақталды. Жоғарда айтылған  «Қаржылық лизинг туралы» ҚР  Заңына қажетті түзетулер енгізілді. 

    Осылайша республикада  лизинг бойынша заңдылық нақты  жұмыс жасай бастады. Негізінде  лизингтік қызмет рыногы 2000 жылдан  бастап  Қазақстан экономикасында  өзінің тұрақты орнын алды.

 

 

1.2 Лизингтің  классификациясы

     Лизингті экономикалық  құбылыс ретінде терең түсіну  және оның отандық кәсіпкерлікті  дамытудағы маңызын жан-жақты  талдау лизингтің тиімді дамуына  үлкен әсерін тигізеді.Соның ішінде  лизингтің нысандарын және түрлерін  зерттеу және талдау лизингті  отандық практикада тиімді қолдануда   өте қажет. 

     Қазақстандық заңнамалықта  лизингтің екі нысаны бар: ішкі  және сыртқы лизинг. 

     Ішкі лизингті жүргізу жағдайында лизингі беруші, лизингі алушы және сатушы (мүлік жеткізуші) ҚР-ның резиденттері болып саналады. Ішкі лизинг Қазақстан заңдарымен реттеледі.

Лизинг жеке және заңды тұлғаларға белгілі бір мерзімге келісімшарт  арқылы берілетін мүліктерге уақытша  бос ақша қаражаттарын инвестициялауға  бағытталған кәсіпкерлік қызметтің  бір түрі ретінде анықталады. Лизингтік  келісімге қатысушылар ретінде  лизингке беруші, лизинг алушы және лизингке берілетін мүлікті сатушы ретінде көрінетін жеке кәсіпкерлік  қызметпен айналысатын жеке және заңды тұлғалар болып табылады. Лизингілік мәміленің басқа қатысушыларына жататындар: инвестор ( несие беруші), кепілдік беруші (гарант), делдал, сақтандырушы.

 Лизинг беруші - бұл өзіндік және сырттан тартылған қаражаттар есебінен лизингке берілетін мүлікті өз меншігіне сатып алатын және оны лизингтік келісімшарт негізінде лизингке алушыға беретін келісімнің қатысушысы. Лизингке беруші бір мезгілде басқа лизингтік келісімге қатысушы ретінде көрінуге құқығы жоқ. Нақты айтқанда, бұл тұлға лизинг мүлкін иемденуші (заңды иесі).

 Лизинг алушы – лизингтік келісімшарт негізінде кәсіпкерлік мақсат үшін лизингке берілетін мүлікті қабылдайтын лизингтік келісімге қатысушы заңды немесе жеке тұлға. Яғни, лизинг мүлкін шарт бойынша қабылдап және оны пайдаланушы тұлға (экономикалық жеке меншік иесі).

 Сатушы (мүлік жеткізуші)  – бұл алып-сату шарты бойынша келісілген уақытында өзінің шығарған мүлкін лизинг берушіге сататын және оған немесе тікелей лизинг алушыға лизинг мүлкін тапсырушы жеке немесе заңды тұлға. Ескертетін жағдай, біздің заңнама бойынша мүлік шығарушы лизинг беруші тұлға бола алмайды. Бірақ бұл халықаралық тәжірибемен сәйкес емес, сондықтан біздің ойымызша бұл заңнама өзгертілгені дұрыс.