Қазақстан Республикасындағы ауыл шаруашылығының дамуы

2-кесте. Қазақстандағы жалпы ішкі өнімнің салалық құрылым

	Жылдары
	1995	1994	1995	1996	1997		1998
Жалпы ішкі өнім	100	100	100	100	100		100
1. Тауар ендіру	6,5	53,6	43,0	38,2	38,7		39,1
2. Өнеркәсіп	20,5	29Д	23,5	21,2	21,3		21,5
3. Ауыл шаруашылығы	34,0.	14,9	12,4	12,2	12,3		12,3
4. Құрылыс	12,0.	9,6	6,5	4,4	4,7		4,1
5. Ақылы   ққызметқызмет	33,8	43,1		56,6	56,1		55,6
6. Таза салық	0,3	3,3	5,1	5,2	5,2		5,3

 

Кестеде келтірілген  мәліметтерден көрініп тұрғанындай, сонғы он шақты жылда өндіріс салаларының рөлі төмеңдеп, ақылы қызмет көрсетудің "бағы жанған" екен. Ауыл шаруашылығьшық жалпы ішкі өнімдегі үлес салмағы сонғы 9 жылда 3 еседей кеміп, 1998 жылы небәрі 12,3 пайызды құрады. Бұған тамақ өнеркәсібі мен ауыл шаруашылығының шикізаттарын өндеу салаларының құлдырауын қосқанда республикамыздың азық-түліктік қауіпсіздігінің нашарлауы түсінікті нәрсе болып шығады.

Қазіргі жағдайда агросекторда өндірісті ұйымдастырудың барлық тәсілдері мемлекеттік және ұжымдық кәсіпорындар, агрофирмалар мен агрокомбинаттар, кооперативтер мен олардың ассоциациялары, акционерлік кәсіпорындар мен қоғамдар, шаруа қожалықтары, жеке қосалқы шаруашылықтар, шаруашылық серіктестіктері және басқалар құқықтық негізде жұмыс істеуге тиіс екендігін ғылыми түрғыдан дәлелдеу кезек күттірмейтін мәселеге айналды.

   Біріншіден шаруашылықты жүргізудің нақты тәсілін таңдау катаң түрде ерікті және демократиялық негізде жүзеге асырылуы тиіс. Белгілі   бір   тәсілді   еңгізу   барысында өндірісті ұйымдастырудың жаңа әдістерінің шынайы тиімділігіне болжам жасалып, оған объективті баға беруді міндетті түрде жүзеге асыру керек.

Біздің кең-байтақ республикамыздың жер аумағыңца ғана емес, тіпті бір облыстың немесе ауданның көлеміңде бұл міндеттерді шешуге әрбір жекелеген жағдайда өзіндік көзкарас қажет. Екіншіден, ұлттық ерекшеліктерді, тарихи және мәдени дәстүрлерді, тұрғындардың кәсіби шеберліктерін, олардың қызметтің белгілі бір түріне (егіншілік, мал бағу және т.б.) бейімділігін, ауыл шаруашылығын жүргізу тәжірибесін есепке алу шарт. Ғылыми зерттеулер мен тәжірибе әр тәсілдің өміршендігі мен тиімділігін көрсетуі тиіс. Бұл процестің түпкі мақсаты – бәсекелестікті тудыру, барлық шаруашылықтарға бірдей әлеуметгік-экономикалық және құқықтық жағдай жасау. Тек соңда ғана нарықтық қатынастар жағдайыңда барынша тиімді болған өндірісті ұйымдастырудың тәсілі жөнді шығады.

Экономикалық  реформаларды іс жүзіне асыру процесіңде меншік пен шаруашылық жүргізудің әдістерінде едәуір өзгерісгер болуда. Ең алдымен мемлекеттік меншікке негізделген шаруашылық жүргізудің бұрынғы жүйесіне қарағанда көпукладық экономика меншіктің әрбір тәсіліне кәсіпорындардың тиісті үлгісін ұсынады. Олар өзара құқықтық ережесі, ұйымдық құрылымы, өңдіріс, қызметгік міндеттері, мамандану масштабы және басқа белгілері бойынша ерекшеленеді.

 

3.2. Қазақстанда ауыл шаруашылығын жекешелендіру

 

Әміршіл-әкімшіл экономика мен нарықтық экономиканың арасыңдағы принциптік айырмашылық бәрінен бұрын қызметтің, максаттың, міндеттердің, ұйымдық құрылымның, тактика мен стратегияның, экономикалық қатынастардың мәнінен және осы жүйелерге қатысты кәсіпорыңдардың баска да ерекшеліктерінен білінеді. Нарықтық үлгідегі кәсіпорындар өздерінің жұмыс бабыңда сатып алушылардың нақты және мүмкін қажеттігіне бағдар үстап, соның арқасында міңдетгі түрде сатып алынатын өнімді шығарады. Олардың жоспарлары сыртқы факторларды, рыноктың коньюнктурасын, тұтынушылардың талғамы мен сұранымдарын есепке ала отырып жасалынады.

1999 жылдың басындағы  мәлімет бойынша ауыл шаруашылығыңда жекешелеңдіру процесі аяқталды деп есептеледі. Казақстан аумағаңдағы бұрындағы совхоздар мен колхоздардың жерлері мен мүліктері олардың мүшелері, зейнеткерлері және әлеуметтік-мәдени саладағы қызметкерлері арасында бөлініп берілді. Шаруашылықтың ұйымдық-құқтық түрлерін жер қожалары өздері тандап алды. Сөйтіп ауыл тұрғынының әлеуметтік статусы оның жерге қатынасымен анықталатын болды. Басқаша айтканда, оның жанұясының әл-аукаты жерді негізгі өңдіріс құрал-жабдығы ретінде дұрыс, тиімді пайдалануына байланысты.

Кейбір жағдайларда  бірнеше жанұялар өздерінін жерлерін біріктіріп ірі корпоративтік түрдегі шаруашылықтар құрды. Себебі, біріншіден, өкінішке орай, шаруа өзірге өз бетімен шаруашылық жүргізуге машықтанбаған; екіншіден ауылдың өндірістік, әлеуметтік-мәдени инфрақұрылымы өте әлсіреген, оны мемлекетттік немесе жергілікті бюджет жеткілікті дәрежеде қаржылаңдыра алмайды; үшінішден, ауылдық жерлерде сенімді агросервисі әлі жок; төртіншіден, жеке адамдарға бөліп беріллен ауыл шаруашылығы техникасы әбден тозған сондықтан ол техниканы бірігіп пайдаланған қолайлы; бесіншіден, Казақстанның қатал табиғи климаты жағдайында жеке-дара шаруашылық жүргізу өте қиын.

Қазақстан Республикасында "Жер туралы", "Өңдірістік кооператив туралы", "Азамат кодексі туралы", "Жеке кәсіпкерлік туралы" және т.б. қабылданған күші бар жарлықтары фермерлік шаруашылықтардың дамуына жол ашты. Фермерлік шаруашылық қоғамдық қатынастың субъектісі болып табылатындықтан оның болашақ іс-әрекеті Қазақстан Республикасының "Фермерлік шаруашылық туралы" қабылданған (31 мамыр, 1998 жылдан) жаңа заңмен реттеледі. Бұл заң фермерлік шаруашылық ұйымдардың және олардың экономикалық құрылу негізі мен функцияларын анықтайды. Фермерлік шаруашылықкд көшу процесІ 1990 жылдан басталды. Сол уақытта 20 млн.га. ауыл шаруашылық шйдаланылатьш жерлер, 1,9 млн.га. жыртылған жер және 12 млн. жайылым жер белгілеңді. Республика бойынша орташа есептен фермерлік шаруашылыққа 452 га. пайдаланылатың жер тиесілі болды. 1991 жылдың 1 кантарында 3333 шаруашылық тіркелсе, 1997 жылы олардың саны 44689, ал 1999 жылдың аяғында 91471 болды. Бірақ мұңдай өсу санына қарамастан республика тұрғындарын өзімізде өндірілген азық-түлікпен жабдықтау төмен деңгейде кала берді.

3-кестеде  келтірілген мәліметтерді талдай  келе, мынадай қорытындылар жасауға болар еді:

-барлық тіркелген  шаруа қожалықтарының республика  бойынша бестен бірі (20,9%), ал Батыс Казақстан аймағы бойынша 13,3 тайызы қызмет жасамайды.

-Батыс Қазақстан аймағына кіретін облыстарда шаруашылық құрылымдары мен шаруа қожалыктары саны жағынан көптетен айьфмашылықтар бар, ал бұл - сол облыстар ауыл шаруашыльгғындағы обьективті ерекшеліктердің басым екенігін дәлелдейді;

Күнделікті  тәжірибе көрсетіп отырғанындай, сол шаруа қожалықтары (олар барлық шаруашылык құрылымдарының 90 пайызын құрайды) айта каларлықтай жетістіктерге жетіп жаткан жоқ. Жасалған зерггеулер барысында елімізде шаруа қожалықтарының дамуына кедергі келтіретін мынадай факторлардың бар екеніне көзіміз жетті:

бөлшектің алымында тіркелген  шаруашылықтар саны, ал бөлімінде - істеп тұрған шаруашылықтар саны.

-материалдық-техниқалық жабдықтау жүйесінің қалыптаспауы;

-өңдірістік және әлеуметтік  инфрақұрылымның жоқ болуы;

-тауарды сату, өткізу  жүйесінің қалыптаспауы;

-қаржыландыру және несие жеңілдіктері туралы мәселенің шешілмеуі және т.б.

 

 

 

Бұған қоса баға диспаритеті шешілмеген мәселелердің бірі болып қалып отыр. Мысалы 1997-1998 жылдары бұл процесс одан әрі жалғасты. 1996 жылмен салыстырғанда ауыл шаруашылық құрал-жабдықтарын сатып алуда және пайдаланылған электрданергиясының бағасы 30%-ға дейін, техника және резеңкелі техникалық бұйымдар 15%-ға, жанар-жағар май 25%-ға, минералды тыңайтқыштар және химиялық құрал-жабдықтар - 9%-ға, қызмет көрсету түрлеріне төлем ақы - 22%-ға өсті⁴.

Сатып алу кабілеті күрт түсіп кеткен кейбір шаруашылықтар өздеріне керекті материалдық-техникалық құрал-жабдықтарды сатып ала алмайды, ал пайдаланудағы машиналар мен құрал-жабдықтар тозып, жарамсыз болып қалды.

Соңғы бес  жылдықта агроөнеркәсіп кешені саласындағы өндірістің күрт төмендеуі оған мемлекеттік қолдаудын болмағаңдығынан да туыңдап отыр. Республикада ауыл шаруашылық саласының қаржылық үлесі 1996 жылы бұл қаржының 44% құрады, ал 1990 жылғы бұл көрсеткіш 22% болған еді. Трактор, автомобиль, комбайн және де баска ауші шаруашылығы саласына керекті техникалардың сатып альшу саны 3-5 мәрте төмендеді. Өте ескі техника жаңа талапка сай болмағандықтан, 30-40% өнім егіс алкдигарында жоғалды.

Ауылдық жерлердегі нарықтық қатынастар жүйесінің әлі де болса әлсіздігі, көпгеген экономикалық механизмдер мен банктердін ауыл шаруашылығы мүддесінен шалғай "кеткеңдігі", осы саладағы тездетілген жекешелендіру процесінің өндірістік-әлеуметтік инфрақүрылым салаларынан тыс жүргізілуі, т.б. қолайсыз жағдайлар жеке меншікке негізделген шаруашылық түрлерінің нарықтық бәсекеге тікелей қатысуын киыңдатып, тауар өндірушілер мен тұтынушылар арасын тиімсіз байланыстыратын алып-сатарлар жүйесінің пайда болуына әкеліп соқтырды. Ал бұның өзі, түптеп келгенде, шаруа қожагықтарының еңбекке деген ынтасы мен инвестициялық

белсенділігін арттыруға жағдай жасап отырған жоқ.

Мысалы, жоғарыдағы 3-ші кесте мәліметтеріне көз жіберсек, Батыс Қазақстан аймағы бойынша 800-ден аса, ал республика бойынша 16 мыңнан аса шаруа қожалықтары ресми тіркелгенімен, шаруашылықпен айналыспайды. Енді өндірістік кооперативтер мен серіктесгіктерді алатын болсақ, олар әлі күнге көбінесе ұйымдастыру мәселелерімен айналысуда. Сонымен, шығатын қорытынды ауыл шаруашылығында калайда жекешелендіру желеуімен көпукладтылықтан гөрі бірукладтылық етек алып, әр түрлі мешпікке құрылған шаруашылықтардың нарықтық бәсекесінің негізі жойылды.

Сондықтан да осы қалыптасып отырған жағдайда ауыл шаруашылығы субъектілерінің инвестициялық белсенділігін арттыру жолдарын қарастыру өз еліміздегі және шет елдердегі тәжірибелерді "електен" өткізіп, талдап, тұжырымдау арқылы жүзеге асырылуы керек. Жұмыстың кейінгі бөлімдерінде біз осы қағиданы ұстанып отырмыз.

 

 

 

5. Статисгикалық лресс-бюллетень. 1999. №1.   125-126-66.

Қорытынды

 

Нарық экономикасының қалыптасу кезенінде аграрлық саладағы шаруашылықты жүргізу формаларының қандай түрі тиімді деген сұрақ ауыл шаруашылығының теориялық мәселесімен айналысып жүрген экономистерді және басқа да қоғам қайраткерлерін толғандыруда. Жоғарыдағы мәселе төңрегіңде олар әр түрлі пікір айтып, тұжырымдар жасайтынын ескеріп, оларды үш үлкен топқа бөлуге болар еді. Бірінші топтағы экономистер: бұрынғы колхоздар мен совхоздар объективті экономика зандарына сүйене отырып даму мүмкіндігіне ие болмады, сондықтан колхоздар мен совхоздарды (ірі шаруашылықтарды) шынайы экономика зандарына сүйене отырып, дамыту қажет деген пікірді алға тартады. Екінші топтағылар: мемлекеттік меншікке негізделген ірі шаруашылықтар тиімсіз, соңдықтан аграрлық салада жеке меншікке негізделген орта және ұсақ шаруашылықтар қалыптасгыру қажет деп тұжырым жасаса, үшінші топтағы экономистер: аграрлық салада әр түрлі меншікке негізделген ірі, орта және ұсақ шаруашылықтардың бірдей дамуын қолдайды.

  Жаппай коллективтендірудің салдарынан бұрынғы Одақ  көлемінде, оның ішінде Қазақстанда жеке меншіктегі шаруашылықтардың бәрі мемлекеттің иелігіндегі ірі шаруашылықтарға (совхоз бен колхоздарға) айналды.

Бұрынғы Кеңес мемлекетінің аграрлық саясатында жіберген қателіктерін түзетудің бүгінгі тандағы негізгі жолы шаруашылықтарды мемлекет мешігінен алып, жекешелендіру болып отыр.

Осы процесс нәтижесіңде аграрлық салада әр түрлі меншікке негізделген ұсақ, орта және ірі шаруашылықтардың калыптасуы керек. Оны респубдикамыздың аграрлық саладағы бүгінгі нақты тәжірибесі де дәлелдейді.

Мерзімді және басқа  әдебиеттерде ұсак, орта және ірі шаруашылықтардың тиімділігі төңірегінде айтылып жүрген пікірталастар біршама баршылық. Негізгі мәселе пайда болып жатқан әр түрлі шаруашьглықтардың әлеуметтік-экономикалық даму мүмкіңдіктерін қарастыруда болып отыр. Әрине, обьективті экономика заңы мен заңдылықтарына сүйенсек, өңдіргіш күштер мен өңдірістік қатынастардың даму денгейі, өңдірісті шынайы қоғамдастыру заңы аграрлық саладағы шаруашылықтардың көбінің ірі шаруашылық болып қалыптасуына алып келеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер:

 

1. Асанов К.А. ҚР, жайлымдылық шарушылықтарындағы шұғыл шаралар туралы// Вестник с/х науки Казахстана. 1991. №4.
2. Абалкин Л. Нарықтық экономиканың құрылуы мен реттеуіндегі мемлекеттің рөлі// Вопросы экономики. 1997.
3. Әубәкіров Я.Ә. 2030 жылға дейінгі стратегияняң экономикалық мәселелері // 1997 жылғы 13-14 қарашада өткен конференция материалдары. Алматы.1997.
4. Статисгикалық пресс-бюллетень. 1999. №1.   125-126-66.
5. Қалиев Ғ. Қазақстандағы аграрлық реформа: тарихы, қазіргі кезеқ болашағы Алматы, 1998. 231-6.

6. Кейнс Дж. М. Жұмыспен қамту, пайыз. және ақша туралы жалпы теория. М., 1993.

7. Бочаров В. Инвесгиция нарлғык реггеудііі кдржы-несиелік әдісгерь М, 1993. 7-6.

8.  Сатыбалдин А.А.  Еліміздің агрокәсіптік кешені: жағдайы, мәселелері және одан  әрі даму жолдары// Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясы:  мәселелер және оларды іске  асыру жолдары. Алматы. 1998.

9. Сүлейменов Ж., Оспанов  М. Қазақстан ауыл шаруашылығын реформалауды басқарудың мәселелері//Транзитная экономика. 1998. №3

10. Қалиев Ғ.А., Сатыбалдин  А.А. Шаруа қожалықтарының аймақтық  үлгілері және оларды дамытуды  мемлекеттік қолдау. Алматы.1997.