Қазақстан Республикасына инвестицияларды тарту мәселелері

         Инвестиция көзі-жинақ. Көпшілік адамдардың жинағы инвестиция көзі болып табылады (мысалы жұмысшының, оқытушының, дәрігердің т.б. жинағы), бірақ бұлар ұйымдастыру немесе инвестициялауды жүргізбейді. Инвестиция көзі-жұмыс істеп тұрған өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы және басқа да кәсіпорындардың жинағы болады. Инвестицияның факторы-күтіліп отырған пайда нормасына немесе күрделі қаржылық рентабелділігіне тәуелді. Рентатабелділік-бұл кәсіпорын жұмысының табыстылық, пайдалылық көрсеткіші. Кәсіпорын өз өндірген өнімдерін сатқанда жұмсалған шығындарды өтеумен қатар таза табыс алуды көздейді. Кәсіпорынның рентабелділік деңгейін он бір жылдық таза табысын сол кәсіпорынның орташа жылдық өндірістік қоры құнының соммасына бөлу жолымен шығарады, процент пен көрсетіледі. Рентабелділікті көтерудің негізгі факторлары: еңбек өнімділігін арттыру, негізгі қорларды пайдалануды жақсарту, өнімнің өзіндік құнын кеміту, өнім сапасын жақсарту т.б. Рентабелділік  төмен болса, онда қаржыландыру жүзеге аспайды. Егер инвестор шешім қабылдау кезінде процент ставкасының деңгейіне қарайды. Процент нормасы күтіліп отырған пайда нормасынан жоғары болса, инвестиция жүзеге аспайды, керісінше, егер процент нормасы күтіліп отырған пайда нормасынан төмен болса, кәсіпкерлер күрделі қаржыны іске қосады. Мысалы, процент нормасы, инвестициялар мен жинақтар арасындағы өзара байланысты гарфикпен суреттеуге болады:

 

Инвестициялар мен жинақтар арасындағы өзара байланыс

 

                                 I                                                                             S

                      

                         --------------------------------------------------------------------

                         ------------------------------  Е

                         -------------------------------------------------------------------

                               

                             S                                                                             I

                                           

                                   S, I                  

 

(сурет 3)

 

Графикте жинақ пен  инвестицияның өзара теңдігі  көрсетілген. II-қисық сызық инвестиция;  SS-қисығы жинақ; ордината процент нормасы (r); абцисса өсіндігі жинақ пен инвестиция. I=I  (r) әрі кемитін қызмет: процент ставкасы жоғары болса, инвестиция дәрежесі төмен болады. Жинақта процент нормасының қызметі S=S (r) бірақ, ұлғаятын, өсетін -ге тең процент жәрежесі экономика көлеміне жинақ пен инвестицияның теңдігін қамтамасыз етеді, ол және дәрежелер бұл жайдан ауытқуды көрсетеді. Инвестиция процент ставкасының қызметі-жинақ табыстың қызметі. Инвестиция мен жинақ қозғалысы әр түрлі факторлармен анықталады.

         Инвестиция деңгейі қоғамның ұлттық табысының көлеміне ықпал етеді. Сонымен жинақ пен инвестицияның тепе-теңдігі ұлттық табыс деңгейін анықтайды. Гарфикалық талдау арқылы қарастырайық. Абцисса өсінде кескінделген ұлттық табыс деңгейі ордената өсінде кескінделген жинақ пен инвестиция ( S, I).

 

Инвестиция  деңгейі қоғамның ұлттық табысының  көлеміне ықпал етеуі.

 

                                          S, I                                                                                 S

                                                                                                                   

                                                                                          F

                                                   I                                                           I

                                                                                                 E

                                                                   N F

                                               O       S                                                                                       

 

 

 

(сурет 4)

 Ұлттық табыстың өсуі инвестицияны ұлғайтады. Ұлттық табыстың өсуімен жинақ та өседі. Графиктегі талдау Е нүктесінде  ІІ және SS сызықтары қиылысады. Абцисса өсімен тік сызық өсін жүгіртсек, ұлттық табыс көлемі, ON-ге тең болған жағдайда инвестиция мен жинақ арасында тепе-теңдік деңгейі орнайды. Алайда ұлттық табыстың бұл деңгейі жұмыс пен толық қамтуды FF сызығы қамтамасыз ете алмайды. Бұл сызық S және І қиылысу нүктесінің оң жағына өтеді. N нүктесі ұлттық табыстың тепе-теңдікте болуы жағдайын көрсетеді. І мен S арасындағы тепе-теңдік бұзылғанда елдің экономикасы соған қарай ұмтылады. Егер S S сызығы ІІ-ден артса, онда қоғамдағы жинақ көлемінің инвестиция көлемінен көп екендігін сипаттайды. Бұл тауарлы өнімнің бір бөлігі өтпейді деген, ал S S = ІІ жағдайында адамдар тұтынуды азайтады, өндіріс бірте-бірте қысқарады. Егер S S сызығы ІІ сызығынан төмен болса кері процесс орын алады.

         Макроэкономикалық тепе-теңдік мәселесін  ұғыну үшін ІS қисық сызығын жүргізудің маңызы зор, ол ақшы рыногындағы орын алатын заңдылықтарды ескеру үшін қажет. Өйткені ІS қисығы нақты рыноктағы тауарлар мен қызмет көрсету рыногындағы тепе-теңдікті көрсетеді.

         Инвестицияның ұлғаюы ұлттық  табыстың өсуі мен белгілі  бір тиімділік арқылы жұмыспен  қамтуға ықпал етеді. Тиімділік экономикалық теорияда-мультипликатор әсері деп аталады. Мультипликатор-бұл инвестиция мен табыс мөлшері арасындағы өзгерісті көрсететін коэффицент. Инвестиция өскенде, ЖҰО-де көпмөлшерде өседі. Мультипликатор (мultipikator) - аударғанда көбейткіш деген мағына береді. Мультипликатор-ұлттық өнімнің, табыстың немесе ақша айналымының өсуі немесе қысқаруы сомасы үкімет шығынының салық аударымының немесе несие-қаржы инстетуттарына салымдардың бастапқы сомасынан қанша есе артық түсетін айқындаушы көрсеткіш.  Рыноктық шаруашылық жүйесіндегі мультипликатордың мәні: инвестицияның ұлғаюы қоғамның ұлттық табысын алғашқы инвестиция өсімінің мөлшерінен артық мөлшерге көбейтеді. Мультипликатор-бұл сандық коэффицент инвестиция көлемі көбейгендегі ЖҰӨ мөлшері көбеюін көрсетеді. Бұл өсудің, көбейткіш әсерлі мөлшері мультипликаторлық әсер деп аталады. Айталық, инвестиция артуы 10 милиярд теңгені құрайды, ол ЖҰӨ 20 млрд. теңге өсті. Сәйкес мультипликатор=2.

Мультипликатор МР=    ЖҰӨ қосыла өсуі                =          ЖҰӨ          

                                     Инвестицияның қосыла өсуі           Инвестиция

      ЖҰӨ =МР х   Инвестиция     

  Мультипликаторды инвестицияға көбейткенде нақтылы ЖҰӨ өсімін көрсетеді. Бұл жетілдірілген ЖҰӨ аталады.

         Мультипликатор әсері жалпылама жұмыспен толық қамтылған экономика жағдайында көрініс алады. Мультипликатор әсеріне мысал: алғашқы инвестиция көлемі 1000 долларға тең. Алғашқы  инвестициялар нәтижесінде салынған кәсіпорындар қызметкерлер табыстарын жалақы түрінде алады. Жалақысының бір бөлігін жұмышылар тұтыну тауарлары рыногында сұраныс ретінде ұсынады, яғни телевизор сатып алады. Жұмысшылар табысының басқы бір бөлігін жинайды. Табыстың тағы бір бөлігін жинақ ретінде кейінгі қалдырады. Процесс адамдардың жаңа топтарын қамтиды, олар да өз табыстарын тұтыну тауарлары рыногына сұраныс ретінде ұсынуды жалғастырады.  Тізбекті реакция пайда болады, алғашқы 1000 долларға тең, инвестиция жиынтық сұраныстың 1000 долл. өсуін көрсетеді, яғни 1000 долларды белгісіз бір коэффицентке көбейту керек. Ол коэффицент-мультипликатор деп аталады. 1000 долларға тең алғашқы инвестиция табыс өсуін қамтамасыз етеді. Жұмысшылар 1000 долларды өздерінің табысы ретінде алып, оның бір бөлігін жұмсайды. Тұтынуға бейімділік (МРС) 0,8 тең деп алайық. 1000 доллардың 800 доллары ғана жұмсалады, қалғаны жинаққа кетеді, яғни 0,2 ғана. 800 доллардан тұтынуға 80 пайызы ғана жұмсалады. Олай болса тұтынуға пайдалынатын ұлттық табыстың өсімі 640 долларға тең болады     (800 0,8=640). Ұлттық табыстың өсімін анықтау үшін 1000+8000+640 қосу керек. Оны мына формула арқылы алынады:

1000 + (1+0,8+

)=1000 = =5000.

1000 доллар инвестиция  тұтынуға пайдалынатың ұлттық  табысты 5 есе арттырды. Формула бойынша мультипликатор 5-ке тең. Негізгі инвестицияны көбейтетін коэффицент мына формуламен есептеледі: мұндағы МРС- тұтынуға шекті бейімділік.  Тұтынуға бейімділік өскен сайын К-де көбейеді, ұлттық табыстың ұлғаюы мен инвестицияның алғашқы өсімі қатар жүреді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. ҚАЗАҚСТАНДА ИНВЕСТИЦИЯЛАРДЫ МЕМЛЕКЕТТІК

 БАСҚАРУ  ЖҮЙЕСІ

 

         Жаңа экономикалық қатынастар негізінде нарықтық  экономика көшу сапалы жаңа инвестициялық саясат қамтамасыз етілуі қажет. Себебі қатынастардың жаңа жүйесі барысында инвестиция көздері түпкілікті өзгереді. Егер реформаға дейінгі жүйеде республика экономикасы бірыңғай, қатаң орталықтандырылған қайнар көзі КСРО ның мемлекеттік бюджетіне тәуелді болған болса, ал егеменді даму жағдайларында әртүрлі, ең алдымен меншік көздерге бағдарланады.

Инвестициялық процестерді басқару Қазақстан  экономикалық дамуының тарихи тәжірибесін, әлеуметтік экономикалық сипаттағы  жаңа мүмкіндіктерін ескертуді пайымдайды. Қайта құру кезеңінде республикалық дамуының жалпы деігейң мен қарқыны, оның сапалық жағдайы бірталай төмендеді және нақты, потенциалды мүмкіндіктері әлемдік тенденцияларға сәйкес келмеді. Қазақстан жақсы тұрмыс жағдайының көптеген негізгі көрсеткіштері бойына бұрынғы КСРО елдері үшін  орташадан төмен деңгейде тұрды. Қоғамдық еңбек өнімділігінің өсуі қарқыны мен өнімнің көптеген түрлерінің сапасы біршама артта қалды.Әлемдік деңгейге жабдықтың тек екі үш пайызы ғана сәйкес келді, ал материалдардың, энергияның үлестік шығыны әлеуметтік көрсеткіштерден шамаса екі үш және одан да көп есе артық болды.

Инвестицияның негізгі бөлігі өндірістік салаға бағытталынады. Капитал салымдары көлемінің  басым бөлігін өндірістік бағытталған  қаражаттар құрады, яғни өндірістік құралдарын өндіруге бағытталынды.

        Республиканың әлеуметтік экономикалық дамуының басқарудың түпкілікті жаңа жүйесіне көшу процестің басты мәселелерін анықтаудың себепшісі. Олардың бірі болып инвестициялық қамсыздандыру мәселесі табылады.  Қазақстандағы мемлекеттік инвестициялар жүйесін оңтайландыру мақсатымен инвестицияларды басқарудың заң шығаратын негізі мен органдары құрылды. Соның ішінде: «Шетел инвестициялары туралы» Заң (1991 ж); «Инвестьициялық жекешелендіру қорлары жөніндегі Ереже» (1993 ж); «Қазақстан Республикасының шетел инвестициялары бойынша ұлттыұ агантігінің құру туралы» ҚР Президентінің Жарлығы (маусым 1996 ж); «Қазақстан Республикасындағы инвестициялық қорлар туралы» ҚР ның Заңы (наурыз 1997 ж) және жекеленген жылдарға арналған инвестициялық бағдарламалар қабылданды.

Бұл құжаттар елдегі инвестициялық процесті басқарудың негізін қалады; жұмыс орындарын  құру, инфрақұрылымда дамыту, елдің  өнеркәсіптік және техникалық потенциялын  дамытудың өсу қарқыны мен  әртараптардыру саласында мемлекеттік  инвестициялық саясатты жүзеге асыру мен көптеген экономикалық мәселелерді шешудегі органдардың дұрыс жүйесін, олардығ функциялары мен міндеттерін анықтады.

Өткен кезеңдердің  инвестициялық саясатын талдау экономикаға  инвестицияларды тарту бойына басқару  тиімділігінің ьірқатар негізгі кемшіліктерін анықтайды. Олар: шетел инвесторларымен жұмыс тәжірибесінің жоқтығы; несиелер бөлу оладығ мақсаттылығы мен қайырымдылығын қамтамасыз етудің сарапшылық бағалауының жеткіліксіздігінсіз несие бөлу; Қазақстанда тартымды инвестициялық климат құру бойынша ынталандыру жүйесінің жетіспеушілігі; шетел несиелерінің беру мен олардың мақсатты қолдпанудың жоқтығы; әлеуметтік, өндірістік, нарықтың инфроқұрылымының жетілмегендігі; нарықтық жағдайларға көшу барысында кәсіпорындарды басқару бойынша маман қызметкерлердің жетіспеушілігі.

Инвестицияларды мемлкеттік басқару жүйесіне инвестициялық  белсенділікті қамтамасыз ету кіреді. Бұл елдің экономикасына отандық  пен шетелдік капиталды тарту  үшін әсерлі ынталандыру құруды жорамалдайды. Ынталандыру құрамына кіретіндер: шетел мен отандық инвесторлар үшін ұолайлы климат жасау; жалпы ішкі өнімдегі (ЖІӨ) мемлекеттік капитал салымдарының үлесін ұлғайту, пайдалы қазба кен орындарын пайдаға асырудан алынған табысты қайта бөлу есебінен; әрбір инвестициялық жобаны әлеуметтік экономикалық дамудың мақсаттарына сәйкестігін алдын ала міндетті сарапшылаудан кейін, жарыс (конкурстық) негізінде орталықтандырылған капитал салымдарын үлестіру; халықаралық ұйымдармен бірлескен мемлкеттік коммерциялық қаржыландыру мен қайта қаржыландыру практикасын кеңейту.  

Инфрақұрылымға  салынған капиталдағы инвестицияның  экономикалық осуі мен өндірісм көлемін  қалпына келтіре алған елдің  мысалын білмейді. Сондықтан республикада жақын болшақтан шамамен мемлкеттік инвестициялық ресурстардың 70 пайызы өндірістік инфрақұрылымның кәсіпорындарды мен обьектілерін қолдауға бағытталынады. Бұл қаражаттар көбінесе әрекеттегі кәсіпорындар мен импортты алмастырушы өндірістерді реформалаумен байланысты жобаларды қаржыландыруға бағытталынады.

  Мелекеттік инвестицияларды басқару төрт жеке кезеңде жүзеге асырылуы қажет:

1. жоспарлау;
2. бағдарламалау;
3. бюджетті дайындау;
4. орындау;

           Жоспарлау кезеңінде әлеуметтік  экономикалық дамудың орта мерзімді  бағдарламасы мен оны макроэкономикалық  деңгейде, әрбір секторға қатысты алғанда да жүзеге асырудың стратегиясын құру мәселесі шешіледі. Бұл кезеңде инвестицияларды жүзеге асыру бойынша ұсыныстарды таңдау мен алдын бағалауға басты назар аударылады. Бұл үшін сапалыұ министрліктер жобаларды қаржылық экономикалық бағалаудың жалпы қабылданған әдістемесі негізінде ұсынылатын жобалардың сипаттамасы мен бағалануы болуы қажет, жуықтаға бірнеше жылға арналған тнвестициялар бойына ұсыныстарды дайын керек.

          Бағдарламалау кезеңіндегі басты  мақсат жоспарда бекітілген мақсаттарды қызсеттің мемлекеттік бағдарламаларына өзгерту . мемлекеттік инвестициялар бағдарламасына (МИБ) инвестициялар бойынша ұсыныстарды зарту бюджеттік процеске арналатын таңдаудың бәсекелестік қағидаларына негізделуі қажет.

             Қаражат бөлу жөніндегі шешімдер мынадай факторларда ескеруі қажет:

• бюджет орындалатын, макроэкономикалық жағдай;
• инвестициялар бойынша ұсыныстардың нақты аспектілері, соның ішінде экономикалық аспектілер;