Қазақстан Республикасына инвестицияларды тарту мәселелері

б) Портфельдік инвестициялар-пайда табу үшін инвесторлардың кәсіпорындардан акция, облигация және басқа құнды қағаздарды сатып алу үшін жұмсалған инвестициялар. Алайда ол инвестор тарапынан аталған бағалы қағаздарды шығарған мекемені басқару немесе бақылауды қарастырмайды. Капитал қайтарымы жөніндегі тәуекелділік делдалға қарайды. Мысалы Қазақстандағы портфелдік инвестиция-өзекті мәселелердің бірі. Қазақстандағы бағалы қағаздар рыногындағы негізгі субъектілер-қаржы институттары, олар бағалы қағаздар портфелін қалыптастырып қана қоймай, оны тиімді басқаруға қадамдар жасауда. Қазақстандағы портфелдік инвестицияның сақтандыру компаниялардағы процесіне тоқталсақ. Сақтандыру компанияларының инвестициялық портфелін басқару процесін Қаржылық қадағалау агентігі жүзеге асырады. Қаржылық қадағалау агентігі активтерді инвестициялау нормативтеріне енгізген өзгерістеріне сәйкес, төмендегі халықаралық қаржылық ұйымдар шығарған бағалы қағаздарға өзінің активтерін орналастыра алады:

• Халықаралық қайта құру және даму банкі;
• Еуропалық қайта құру және даму банкі;
• Америкалық даму банкі;
• Халықаралық есептесу банкі;
• Азиялық даму банкі;
• Африкалық даму банкі;
• Халықаралық қаржылық корпарация;
• Ислам даму банкі;
• Еуропалық инвестициялық банкі;

Инвестициялық портфельді басқарудың екі негізгі  әдісі бар: активті және пассивті. Басқарудың активті үлгісі сақтандыру компанияларының инвестициялық  мақсаттарына жауап беретін қаржы құралдарын тез арада табу және мұқият зерттеу, сондай-ақ портфельдің құрамына кіретін қор құралдары құрамының тез арада өзгеруі ретінде көрінеді.

Инвестициялық портфельді пассивті басқару ұзақ мерзімге есептелінген, тәуекел деңгейі алдын-ала анықталған, диверсификациялық портфельді орналастырудан тұрады. Мұндай әдіс тек нарықтың жеткілікті деңгейіндегі тиімді және жоғары сапалы бағалы қағаздармен қамтамасыз етілген уақытта ғана жүзеге асырылады. Портфельдің қызмет етуінің ары қарай жалғасуы қор нарығындағы процестердің тұрақтылығын болжайды.

Қазақстандағы сақтандыру компаниялары үшін инвестициялық  портфельді басқарудың отандық қор  нарығы кодировкалаудың жедел өзгеруімен, процестердің динамикалылығымен, тәуекелдің жоғары деңгейімен түсіндіріледі. Сақтандыру компаниялары үшін олар тиімді ететін портфельді басқарудың активті үлгісі сай келеді.

Инвестициялық жобалардың негізгі түрлері:

1. Тұрақты масштабтағы бизнестің табиғи жалғасуы ретінде ескірген қондырғыларды ауыстыру. Ұқсас қондырғылардың бірнеше түрлері бар болса және олардың ішінен біреуінің басымдылығын дәлелдеу керек болса, көпбаламалылық пайда болуы мүмкін.
2. ағымдағы өндірістік шығындарды азайту мақсатында қондырғыларды ауыстыру. Осындай жобалардың мақсаты-жұмыс істеп жатқан қондырғының орнына неғұрлым жетілгенін қолдану, бірақ онысы моральдық тозған қондырғыға қарағанда салыстырмалы түрде тиімділігі азырақ болады. Жобалардың осы түр әрбір жекелеген жобаны бөлшектеп қажет етеді, өйткені техникалық мағынада неғұрлым жетілдірілген қондырғы қаржылық жағынан неғұрлым тиімді бола бермейді.
3. Өнім шығарудағы арттыру және қызмет көрсету нарығын кеңейту. Жобалардың бұл түрі әдетте кәсіпорын басқармасының жоғары деңгейі қабылдайтын жауапты шешімді талап етеді. Жобаны коммерциялық орындалуын нарықтық ортасының кеңеюінің тиянақты дәлелдемесемен және сату көлемін арттырудың табыстың өсуіне алып келу-келмеуін анықтай отырып, жобаның қаржылық тиімділігін тиянақты талдау керек.
4. Жаңа өнімді шығару мақсатында кәсіпорынды кеңейту. Жобалардың бұл түрі жаңа стратегиялық шешімдердің нәтижесі болып табылады және бизнестің мәнінің өзгерісін қозғауы мүмкін. Жобаның осы түрі үшін талдаудың барлық кезеңдері теңдей дәрежеде маңызды болып келеді. Жобалардың осы түрлерін әзірлеген кезде жіберілген қате кәсіпорынды неғұрлым сәтсіз жағдайларға алып келетінін атап өткен жөн.
5. Экологиялық жүгі бар жобалар. Инвестициялық жобалау барысында экологиялық талдау жасау аса қажетті элемент болып табылады. Экологиялық жүгі бар жобалар өзінің табиғаты бойынша қоршаған ортаны ластауымен әрқашан байланысты болғандықтан, талдаудың осы бөлігі барынша қиын болып табылады. Шешуді және қаржы критерийлерінің көмегімен дәлелдеуді қажет ететін негізгі дилемма екі түрі бар: капиталдық шығындарды көбейте отырып, қондырғының аса жетілген және қымбат түрін қолдану немесе ағымдағы шығындарды көбейте отырып, аса қымбат емес қондырғыны қолдану.
6. Шешім қабылдаудағы маңыздылығы аса жоғары емес жобалардың түрі. Мұндай жобалар жаңа офис салу, жаңа автомобиль сатып алу және т.б. қамтиды.

         Инвестициялардың түрлерін топтау:

-ақша құарлдары,  салымдар, акциялар, пайлар және  т.б. құнды қағаздар

-жылжымайтын  және жылжымалы мүлік

-авторлық құқықпен  тәжірибемен және т.б. интелектуалдық  құндылықтармен байланысты мүліктік  құқықтар

-жерді, суду, ресурстарды, үйлерді пайдалану құқықтары және т.б. мүліктік құқықтар

-қандай да  бір өндірісті ұйымдастыруға  қажетті техникалық, құжат, дағды,  өндірістік тәжіририбе ретінде  рәсімделген техникалық,  технологиялық  коммерциялық сауаттылық.

         Құралдардың салыну абьектілер бойынша инвестициялар бөлінеді:

-нақты инвестициялар  немесе құралдарды материалдарды  активтерге салынуы, яғни нақты  инвестициялар-кәчіпорынның негізгі  және айналыс кпиталын қалыптастыратын  материалды және материалды емес  активтерге салынатын салым. Материалды активтер-ғимараттарға, станоктарға, қосыша материалдық бұйымдарға, дайын өнімдерге айналдырылған құралдар;

-материалды  емес активтер-литцензиялардың,  потенттердің, тауар белгісінің  құны, жарнамаға және кадрларға  дайындауға кеткен шығындар;

-қаржылық   инвестициялар немес түрлі қаржылық  құралдарға ақша құралдарының  салынуы-депозиттер, құнды қағаздар, банктік салымдар;

         Меншікті түрлер бойынша инвестициялар  мына түрлерге бөлеміз:

-азаматтардың, мемлекеттік емес меншік нысанынлағы  кәсіпорындардың, өкіметтік емес ұйымдардың жеке ақша құралдары,

-мемлекеттік,  ол түрлі деңгейіндегі кәсіпорындар  мен мекемелердің бюджет көздерінен  қаржыландырылады;

         Инвестиция әр түрлі процестер мен жағдайлар арқылы анықталады. Жаңа кәсіпорындар, үй тұрғызу, жол салу, жаңа жұмыс орнын салу инвестициялық процестерге тәуелді.

Инвестиция-бұл  табыс алу мақсатында елдің ішіндегі жеке салаларға және шетке ұзақ мерзімге мемлекеттік және капитал салымдарын айтамыз. Инвестициялық сұраныс  факторлары:

-табыс мөлшерінің күтімі;

-банкілік процент  ставкасы;

Бұл жердегі  тәуелділік табыс мөлшерінің күтімі жоғары болса, онда инвестиция өседі. Проценттік ставка-бұл фирманың қарызға ақша капиталын алғанда төлейтін бағасы. Егер табыстың мөлшер күтімі (мысалы 10% ) процент ставкасын (айталық 7%) болса, онда инвестициялау табысты болады және керісінше. Инвестицияға сұраныс тәуелділігі, процент мөлшеріне кері пропорционалды.

 

Инвестицияға  сұраныс тәуелділігі

 

          Процент ставка

                                                  Инвестицияға сұраныс қисығы

 

 

 

 

                                        инвестиция

        (сурет 2)

 

 Инвестицияға  сұраныс қисығына басқа да  факторлар ықпал етеді.

А) инвестицияның  табыс күтімінің өсіруге әкелетін фактор қисықты оңға ауытқытуы (инвестицияға сұраныс өседі).

Б) инвестициялық  табыс күтімін төмендетуге әкелетін фактор, ол қисықты солға ауытқытуы (инвестицияға сұраныс төмендейді). Бұл факторларға жатады: жабдықты пайдалануға кеткен шығын кәсіпкерлерге  салық, инфляция т.б. Сондықтан ағымдық инвестицияны базистік жылдың инвестициясымен салыстырғанда «нақты инвестициялар» пайдалынады.

         Инвестициялық табыс-инвестициялау нәтижесінде алынған ақша. Инвестициялық табысты жеке инвесторлар өздерінің қаражатын инвестициялаған кезде, сондай-ақ институционалдық инвесторлар жеке инвесторларға тиесілі жинақталған қаражатты инвестициялаған кезде алуы мүмкін.

         Инвестициялық қоржын-мамандандырылған компанияның меншігіндегі немесе басқаруындағы қаржы құралдарының алуан түрлерінің жиынтығы. Инвестициялық қоржын қандай да бір тұлға өзінің қаражатын инвестициялау мен тәуекелдіктерді әртараптандыру мақсатында оларды бағалы қағаздардың әр түрлеріне және басқа да қаржы құралдарына инвестициялаған жағдайда қалыптасады. Бұл қоржынды аталған қаражаттың меншік иесінің өзі немесе меншік иесінің тапсырмасы бойынша басқарушы компания қалыптастыруы мүмкін.

         Инвестициялық пай- қорды құрайтын, мүлік құқығына деген оның иесінің үлесін куәландыратын атаулы бағалы қағаз. Пай құжатттық емес үлгіде жүзеге асырылады. Клиенттің пай иесі екендігін алынған пайлар мөлшері көрсетілетін тәуелсіз тіркеуші тарапынан берілген реестр көшірмесі дәлелдейді. Инвестицялық пай Басқарушы компаниядан өз иесінің мына жағдайларды талап етуіне мүмкіндік береді:

- қорды басқаруға тиісті;

- сенім  басқармасынан төлемақы (жабық ПИҚтар);

- пай  ұстанушылардың жалпы отырысына  қатысу (жабық ПИҚтар);

- сатып  алу үшін пайды ұсыну;

Өзге  бағалы қағаздар түрі секілді инвестициялық  пайларларды сыйға тартуға, мұраға қалдыруға, кепілдікке қоюға, сатуға болады.

         Инвестициялар-активтердің бір түрі, инвестицияланған капиталдың немесе басқада табыс табу мақсатымен субьект ие болған обьектілер (мысалы, коммерциялық есебі нәтижесінде проценттерді, роялтиді, дивиденттерді, жал төлемін, табысты).

         Басқа жақтағы тысқары ұйымдардың  құнды қағаздарға, мемлекеттік және  жергілікті қағаздардың проценттік  облигацияларына, салымдар, басқа  да заңды және жеке тұлғаларға  берілген қарыздар қаржылық инвестициялар  болып саналады.

         Инвестициялар деп-экономика салаларына капитал түрінде салыным жұмсалатын шығындарының жиынтығын айтамыз.

        Инвестиция аудиті мақсаты-шаруашылық  жүргізуші субьекті қолданатын  құқықтық-нормативтік актілер, инвестиция  есебі бойынша операцияларға  салық салу мен есеп әдістемесіне сәйкес белгілеу болып табылады.  Инвестиция  аудитінің мақсаты:      

• Шаруашылық жүргізуші субьектілер активтерін инвестицияларға жатқызылуы дұрыстығын тексеру;
• Инвестиция есебінде оларды тиісті жіктеу белгілері бойынша шектеу;
• Инвестицияларды есепке қойғанда олардың құнын құрудың жүйелі бақылауы;
• Инвестицияларға байланысты опрациялары есебінің дұрыстығын тексеру;
• Инвестициялардың синтетикалық және аналитикалық есептерді жүргізу жағдайын бақылау;
• Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілікте шаруашылық операцияларын көрсетудің толықтылығы мен дұрыстығын бағалау;
• Инвестицияларды түендеу мен олардың нәтижелерінің бухгалтерлік есепте дұрыс көрсетілуін бақылау;
• Инвестициямен байланысты операциялар бойынша салықтық заңнама талаптарының толық сақталуы;

Инвестициялық жобаны техникалық талдау міндеттері:

-жоба мақсаттарының  көзқарастарына неғұрлым сәйкес  келетін технологияларды анықтау;

-жергілікті  жағдайларды талдау, оның ішінде  шикізатқа, энергияға, жұмыс күшіне  қол жеткізуді және оның құнын;

-жобаның іске  асуы мен жоспарлаудың потенциалды  мүмкіндіктерін тексеру;

Техникалық  талдауды, кәсіпорындардың жеке сарапшылары  тобы арнайы мамандарды шақыру арқылы жүргізеді.

         Инвестициялық жобалаудың қаржылық  бөлімінің жалпы нұсқасы мыналардан  негізделген:

1. кәсіпорын қызметінің соңғы 3 (дұрысы 5 жыл) жыл ішіндегі қаржылық жағдайына талдау жасау.
2. инвестициялық жобаны дайындау кезеңіндегі кәсіпорындарының қаржылық жағдайына талдау жасау.
3. негізгі өнім өндірісінің залалсыздығына талдау жасау.
4. инвестициялық жобаны жүзеге асыру барысындағы пайда мен қша ағымдарын болжамдау.
5. инвестициялық жобаның тиімділік бағасы.

          Жобаның  қаржы бөлімі мыналарды  қамтиды:

-жоба бойынша кәсіпорынның  инвестициялық қажеттіліктерін  анықтау;

-инвестициялық қажеттіліктердің қайнар көздерін белгілеу (және ары қарай ізденіс);

-инвестициялық жобаны  іске асыру үшін таратылған  капиталдың құнын бағалау;

-жобаны іске асыру  есебінен түсетін пайда мен  ақша ағымдарын болжау,

-жоба көрсеткіштерінің  тиімділігінің бағасы;

         Кәсіпорынның инвестициялық қызметі-кәсіпорынның шаруашылық қызметінде маңызды роль атқаратын және өзіне тән заңдылықтарымен дамып отыратын, өзіндік логикаға ие обьективті процесс. Инвестицияны жүзеге асыру жетекшілері өз бетінше инвестицияға қатысты шешім қабылдай алатын кәсіпорынның жұмысы болып табылады.

Инвестицияны жүзеге асыратын тұлғаларға тоқталсақ бұлар:

         Инвестор-инвестицияларды жүзеге асыратын заңды немесе жеке тұлға, бағалы қағаздарды сатып алушы. Жеке инвестор -пайда табу мақсатында өз қаражатын бағалы қағаздарға салатын жеке тұлға. Жеке инвесторлар бағалы қағаздарға инветицияны өз бетінше салады немесе бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушылары -брокерлер не портфельді басқарушылар қызметін қолданады.

         Институционалдық  инвесторлар-бұл өздерінің меншікті қаражатын емес, өздеріне ұсақ және орташа инвесторлар сеніп тапсырған қаражатты құятын мамандандырылған кәсіпқой ұйымдар болып табылады. Орташа және ұсақ инвесторлардың қаражатын инвестицияларды жүзеге асыру мақсатында тартатын заңды тұлға. Өзіне жекеменшік инвесторлардың қаражатын қабылдап, оны қаржы құралдарына құю мақсатында жинақтайтын компания. Қызметінің осындай тәсімінің арқасында институционалдық инвесторлар ірі инвесторлардың қатарына жатады, бұл оларға қаражатын барынша табысты әрі тартымды жобаларға құюына мүмкіндік береді. Шағын капиталды тек бір компанияның акцияларын иелену үшін немесе аз ғана компаниялардың бағалы қағаздарына шоғырландыру үшін ғана пайдалануға болатындықтан, мұндай инвестициялар жоғары тәуекелдікпен қатар жүреді. Сонымен қатар акциялардың шағын пакеттерін сатып алған кезде транзакциялық шығындардың үлесі артады. Осыған байланысты инвесторлардың көпшілігі акцияларды тиісті қаржы институттары арқылы иеленгенді артық көреді. Бұл үлеспұлдық инвестициялық қорлар, зейнетақы қорлары немесе сақтандыру компаниялары болуы мүмкін. Институционалдық инвесторлар түрлі компаниялардың акционерлеріне айналғаннан кейін өзінше бір институционалдық акционерлер болып табылады. Әдетте мұндай институционалдық акционерлер селқос рөл атқарып, басқа акцияларды иеленушілермен бірдей дәл сондай құқықтарды иеленсе де, өздері акционерлері болып табылатын компанияларда басқарушылық шешімдер қабылдауға қатысудан қалыс қалады. Олардың қызметінің мәні сол, - өздерінің салымшыларының орасан зор қаражатын жинап алып, мұндай компаниялар акциялары аса жоғары бағаланатын және үлкен табыс әкелетін көптеген ұлтаралық компаниялардың ірі пакеттерін сатып алып, сол табысты барлық салымшыларға бөле алады. Институционалдық инвесторлардың мысалы ретінде жинақтаушы зейнетақы қорларын, үлеспұлдық инвестициялық қорларды және т.б. келтіруге болады. Институционалдық инвестор — Қазақстан Республикасы заңнамасына сәйкес, инвестицияларды жүзеге асыру мақсатында қаражат тартатын заңдық тұлға.