Кәсіпорынның қаржы ресурстары туралы жалпы түсінік

Қаржыларды пайдалану  процесі өзімен бірге кәсіпорын  экономикасын жалпы басқаруының  негізігі бөлігін құрайды және ол келесі кезеңдер арқылы жүреді:

- талдау;

- жоспарлау;

- орындау, түзету;

- бақылау.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

II.Бөлім. Кәсіпорынның қаржы ресурстарын қалыптастыру және оларды     пайдалануды  талдау

(«Барлау Өндіру  «ҚазМұнайГаз» АҚ мысалында)

 

2.1 Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық  қызметін талдау

 

«Барлау Өндіру «ҚазМұнайГаз»  Акционерлік қоғамы көмірсутектері шикізатын барлау, өңдеу, өндіру, қайта  өңдеу және экспорттаумен айналысады. Мұнай газ объектілердің негізгі  қызметі Батыс Қазақстанның Каспий маңындағы және Маңғыстау бассейндерінде жүргізіледі. Компания-ның тікелей  негізгі акционері мемлекеттің  мүдделерін Қазақстанның мұнай газ  өнеркәсібінде ұсынатын және 2009 жылы желтоқсанның 31 күні жағдайы бойынша Компанияның айналыстағы 56,77% акциясын иеленетін «Ұлттық Компания «ҚазМұнайГаз» АҚ (ҚМГ ҰК) болып табылады. 2009 жылдың маусым айынан «Самрұқ» мемлекеттік активтерді басқару бойынша Қазақстандық холдинг» АҚ «Ұлттық Компания «ҚазМұнайГаз» АҚ-ның 100% акциясын иеленеді. Өз кезегіне, «Самрұқ» мемлекеттік активтерді басқару бойынша Қазақстандық холдинг» АҚ-ның 100% акциясы Қазақстан Республиксы Үкіметінің меншігі болып табылады.

Компания өз қызметін «ӨзенМұнайГаз» (ӨМГ) және «ЭмбаМұнайГаз» (ЭМГ) өндірістік бөлімдері арқылы іске асырады. Компания 44 мұнай және газ кенішін өндіреді, оның ішінде «ӨзенМұнайГаз» өндірістік бөлімінде – 7, «ЭмбаМұнайГаз» өндірістік бөлімінде – 37.

«Барлау Өндіру «ҚазМұнайГаз»  акционерлік қоғамының негізгі  қызметін бейнелейтін техникалық-экономикалық көрсеткіштеріне талдау жүргізу  үшін 2 кесте құрылады.

 

Кесте 2.«Барлау Өндіру «ҚазМұнайГаз» акционерлік қоғамының негізгі қызметін 

                           бейнелейтін техникалық экономикалық көрсеткіштер

 

31 желтоқсан	2010	2011	2012
Өндіру (мың тонна)	13 285*	12 341*	12 191*
Экспорт (мың тонна)	6 860	5 758	6 078
Кірістер (млрд. теңге)	609,24	721,19	797,17
Операциялық пайда (млрд. теңге)	186,75	164,01	226,51
Жыл ішіндегі таза пайда (млрд. теңге)	234,50	208,93	160,82
Күрделі шығындар (млрд. теңге)	(86,68)	(104,98)	(108,11)

 

*2007 жылдың тиісінше сәуір  және желтоқсан айларында осы  активтерді сатып алған кезеңнен  бері ҚГМ (50%) және ҚБМ (50 %) өндіруін  қосқанда

 

 a) Өндіру

АО ҚМГ БӨ компаниясы негізгі  құрамы АО ӨзенМұнайГаз (ӨМГ) және ЕмбаМұнайГаз (ЕМГ) активтерінен тұрады. ӨМГ-нің үлесіне, ӨМГ және ЕМГ- нің мұнай қорларының 74% (2011 аяғындағы мәлімет бойынша) тиеді және 2012-ші жылдың ӨМГ және ЕМГ мұнай өндіру көлемінің 64% тиді. Казіргі уақытта ӨМГ және ЕМГ-нің  негізгі кеніштерінде тұрақты деңгейге мұнай өндіріліп келеді. Мұнай  өндіруді арттыру технологиясы қолданылады.

ҚМГ БӨ Қазақстанның батысында 41 кен орнын игереді (2007-2010 жылдары  сатып алынғандарды есепке алмағанда). Компанияның маңызды міндеттерінің  бірі мұнай өндірудің неғұрлым тиімді әдістері мен жаңа технологияларды  пайдалана отырып негізгі кен  орындарында өндіріс деңгейін ұстап  тұру болып табылады.

1990-шы жылдардың бас  кезі мен ортасындағы экономикалық  қиындықтар мен қаржыландырудың  жеткіліксіздігі ҚМГ БӨ кен  орындарында өндіру көлемдерінің  едәуір бәсеңдеуіне әкеп соқтырды. Алайда, 90-шы жылдардың соңына  қарай Компания бастапқыда өндірістің  құлдырауын тоқтатты, ал одан  кейін өндірудің айтарлықтай  өсуін қамтамасыз етті. 1998-2006 жылдар  аралығында мұнай өндіру көлемі 80%-ға артты. Мұнай өндірудің  артуы жаңа ұңғымаларды бұрғылаумен,  тұрып қалған ұңғымаларды іске  қосумен және олардың өнімділігін  арттырумен қамтамасыз етілді. Жүргізілген  ұңғымаларды жөндеу және қабаттарды  сумен сөгу сияқты қазіргі  заманғы технологияларды қолдану  маңызды рөл атқарды. Нәтижесінде  Компания барлық кен орындарында  ол таяудағы жылдары ұстап  тұруға ниеттеніп отырған өндірудің  барынша жоғары деңгейіне шықты.

Диаграмма 1. Шикі мұнайдың өндірісі, миллион тоннада

БӨ ҚМГ-БарлауӨндіру ҚазМұнайГаз     CCEL-Қаражанбасмұнай

ҚГМ-ҚазГерМұнай                                    ПҚ- ПетроҚазақстан Инк

 

 

  ә )Тасымалдау және сату

Қазақстан бар жағынан  дерлік құрылықпен қоршалған, сондықтан  да экспорттың өсіп келе жатқан көлемі жағдайында көліктік инфрақұрылымдарды  жетілдіру мәселесі маңызды болып  қалады. Соңғы жылдары бұл саладағы қызмет айтарлықтай жанданып келеді.

Бас Компаниямен тығыз  қарым-қатынас ҚМГ БӨ-ге құбыр  желісі инфрақұрылымына сенімді  қол жеткізуді қамтамасыз етеді. ӨАС және КҚК мұнай желілері Компания үшін негізгі экспорттық бағыттар болып  табылады. ҚМГ БӨ Атырау МӨЗ-ге ірі  өнім беруші болып табылады. Қазгермұнай  Қазақстан-Қытай құбыр желісі бойынша  мұнай береді.

Ұзақтығы 1 500 км болатын Өзен-Атырау-Самара құбыр желісі (ӨАС) Компания экспортының  басым бөлігін қамтамасыз етеді. Қара теңіздің Новороссийск портына  дейін созылып жатқан ұзақтығы 1 500 км Каспий Құбыр желісі Консорциумы  мұнай құбыры ҚМГ БӨ мұнайын жеткізудің неғұрлым пайдалы бағыты. Сондықтан  да ҚМГ БӨ ол арқылы мұнай беру үлесін арттыра түсуге ұмтылып отыр.

2005 жылдың желтоқсанында  Қазақстан мен Қытайдың арасында  ұзындығы 1 000 км. Атасу-Алашаңқай құбыр  желісі іске қосылды. Құбыр  желісінің өткізу қабілеті жылына 10 миллион тоннаны (тәулігіне  202 мың баррелді) құрайды және  таяудағы болашақта екі есеге  арттырылуы мүмкін.

2006 жылдың шілдесінде  Каспий және Жерорта теңізін  тікелей жалғастыратын, өткізу  қабілеті жылына 50 млн. тонна (тәулігіне  1 млн. баррель) тұңғыш құбыр  желісі пайдалануға берілді. Баку-Тбилиси-Джейхан  құбыр желісі Әзірбайжандағы  Бакуден Түріктің Джейхан айлағына  дейін барады. Бұл Қазақстанда  өндірілетін мұнай үшін транзиттік  мүмкіндіктерді кеңейте түсетін  тағы бір бағыт.

Келтірілген мысалдар көрші  елдерге тәуелділікке қарамастан Қазақстан  мұнайдың экспорттық рыноктарына кіруді диверсификациялауға және ұдайы  үдете түсуге ұмтылып отырғанын  көрсетеді. Бұл ретте КМГ БӨ-нің  өзінің бас компаниясымен қарым-қатынасы Компанияға ҚМГ ҰК-ге тиесілі көлік  инфрақұрылымдарына кепілдікті қол  жетімділігі болуға мүмкіндік береді.

2012 жылы ҚМГ БӨ, ОМГ  және ЭМГ активтерінде өндірілген  бүкіл мұнай өнімнің 78 %-ын экспортқа  шығарды. Осы кезең ішінде, Компанияның  толык (ОМГ және ЭМГ активтерінен) мұнай сату көлемінің 33% КҚК  құбыр аркылы және 46% ӨАС құбыр  аркылы сатылды.

Болашақта Компания қолданыстағы көліктік бағыттарды пайдалануды оңтайландыра түсуді, ішкі рынокқа берудің экономикалық тиімділігін арттыруды жоспарлап  отыр.

 

2.2 Қаржы ресурстарды пайдалану  көрсеткіштерін талдау

 

Баланс активтерінің құрамы мен құрылымының динамикасын  талдау – кәсіпорынның барлық мүліктерінің және оның жекелеген түрлерінің абсолютті  және салыстырмалы арту немесе кему мөлшерін белгілеуге мүмкіндік береді.

       Қаржылық  есептің маңызды элементі болып  саналатын активтерді, талдау барысында,  осы активтердің нақты қолда  бары зерттеледі. Активтердің жалпы  құрылымын және оның жеке топтарын  талдау, олардың рационалды таратылуын  талқылауға мүмкіндік береді.

       Активтердің өсуі (артуы) кәсіпорынның болашақтағы дамуын көрсететін болғандықтан, ол осы кәсіпорын жұмысының оң нәтижесін сипаттайды.

Баланс мәліметтері бойынша  активтердің құрамы мен олардың  құрылымына талдау жасау үшін келесі 3-інші аналитикалық кесте құрылады.

           Кесте мәліметтерінен активтердің нақты құнын көрсететін баланс валютасының есепті 2012 жылы өткен 2011 жылмен салыстырғанда 298553681 мың теңгеге немесе 40,62%-ға артатындығын көруге болады. Бұл кәсіпорынның әрі қарай дамуын көрсететіндіктен, оның жұмысының оң нәтижесін сипаттайды.

 

Кесте 3.«Барлау Өндіру «ҚазМұнайГаз» АҚ-ның активтер құрамы мен құрылымы

 

Көрсеткіштер	2010 жыл		2011 жыл		2012 жыл
	мың теңге	% үлесі	мың теңге	% үлесі	мың теңге	% үлесі
1	2	3	4	5	6	7
Активтер	380753624	100	436383708	100	734937389	100
1. Ұзақ мерзімді  активтер	289919370	76,14	305760353	70,07	376823544	51,27
1.1 Негізгі құралдар	257958200	67,75	243131834	55,72	259333372	35,28
1.2 Қаржылық активтер	8198366	2,15	53963138	12,3	102841401	14,0
1.3 Материалды емес активтер	-	-	1340657	0,31	7921252	1,08
1.4 Ассоцияциялан-ған компанияларға  инвестициялар	-	-	4516696	1,03	2884207	0,39
1.5. Басқа активтер	23762804	6,24	2808028	0,64	3843312	0,52
2. Ағымдағы активтер	90834254	23,86	130623355	29.93	358113845	48,73
2.1. Тауарлы-материалды запастар	20848151	5,48	15409658	3,53	15131619	2,06
2.2. Салықтар бойынша алдын-ала  төлем және өтеуге ҚҚС	4484643	1,18	22121101	5,07	11690358	1,59
2.3. Берілген аванстар  және алдыңғы кезеңдердегі шығыстар	5027135	1,32	6993525	1,6	4952828	0,67
2.4. Саудалық және басқа  дебиторлық қарыз	19826746	5,21	45918226	10,52	37356601	5,08
2.5. Басқа қаржылық активтер	26520000	6,96	19993257	4,58	226523024	30,82
2.6. Ақша және оның эквиваленттері	14127579	3,71	20187588	4,63	62459415	8,51

Ескертпе – 2010-2012 жылдар аралығында «Барлау Өндіру ҚазМұнайГаз» АҚ қаржылық есептемесінен алынды.

       3 кесте деректері бойынша кәсіпорынның жалпы қаржылар көлемі есепті 2012 жылы өткен 2011 жылмен салыстырғанда 298553681 мың теңгеге, ал 2010 жылмен салыстырғанда 354183765 мың теңгеге өскен. Оның ішінде ұзақ мерзімді активтер көлемі 2010 жылы 289919370 мың теңгеден 2012 жылы  376823544 мың теңгеге дейін өскен. Ұзақ мерзімді активтердің өсуіне қаржылық активтердің 8198366 мың теңгеден  2010 жылы 102841401 мың теңгеге дейін өсуіне ықпал еткен. Ағымдық активтер көлемі талданып отырған 3 жылда 267279591 мың теңгеге өскен.

Сонымен кәсіпорынның актив  балансында талданушы мерзім аяғына қарай ұзақ мерзімді активтер үлесі  төмендеп, ағымдық активтер үлесі  өскенін көреміз.

         Кесте деректері бойынша ағымдық активтердің құны 90834254 мың теңгеден 2010 жылы 358113845 мың теңгеге дейін 2011 жылы қатты өсті. Оның ішінде тауарлы-материалдық қорлар құны 3 жылда 5716532 мың теңгеге төмендеген, ал өткен жылмен салыстырғанда 278039 мың теңгеге азайған. Аяқталмаған өндіріс соңғы үш жыл бойы орын алмаған. Ақшалай қаражат көлемі 14127579 мың теңгеден 2010 жылы 62459415 мың теңгеге дейін өсті, өткен 2011 жылмен салыстырғанда бұл көрсеткіш 42271827 мың теңгеге өсті. Дебиторлық қарыз көлемі есепті жылы қалған жылдарға қарағанда қатты өскен. Сонымен қорыта келе ең мобильді активтер яғни ақша қаражаттары есепті жылы өткен жылмен салыстырғанда қатты өскенін көреміз. Ағымдық активтердің ең мобильді бөлігін, олардың құнына қатынасы арқылы анықталатын айналым қаражаттарының мобильдік коэффициентін келесідей анықтаймыз:

 

,                                                      (1)

 

мұндағы, Кмоб – мобильділік  коэффициенті;

А_аа – Ақша қаражаттары мен олардың эквиваленттері;

АА – ағымдағы активтер.

Бұл коэффициент, ағымдағы міндеттемелерді  өтеуге бағытталатын қаражаттардың  жалпы саласындағы төлеуге дайын  қаражаттардың үлесін көрсетеді.

 

2010 жылы: = 0,15бірлік;

2011 жылы: = 0,15бірлік;

2012 жылы: = 0,17бірлік.

 

Ең мобильді қаражаттар саласының  артуы және мобильдік коэффициенттің өткен екі жылмен салыстырғанда 0,2 бірлікке өсуі кәсіпорынның төлемқабілеттілігінің  жоғарылауын көрсетеді.

Есепті жылы дебиторлық борыш  қатты өскен. 2012 жылы оның көлемі 2010 жылмен салыстырғанда есепті жылы 1,9 есе өссе, ағымдық активтер құрамындағы үлесі 5,08% есепті жылы құраған.

4-інші кесте деректері бойынша кәсіпорынның жалпы капиталы талданулы мерзім ішінде 168733696 мың теңгеден 2010 жылы 525757815 мың теңгеге дейін 2012 жылы өскен, яғни 357024119 мың теңгеге өскен, ал алдыңғы жылмен салыстырғанда 352025252 теңгеге өскен. Жалпы капитал құрамында жарғылық капитал шамасы 2010 жылы 11761130 мың теңгеден 2012 жылы 259276481 мың теңгеге дейін өсті. Ұзақ мерзімді қарыздар шамасы 2010 жылы 50758435 мың теңге болса, 2012 жылы 37972387 мың теңге құрады және бұл көрсеткіш ұзақ мерзімді міндеттемелер құрамындағы үлесі 13,33%-дан 5,16%-ға төмендеген. Ұзақ мерзімді резервтер 3350083 мыңға сәл өскен, бірақ ұзақ мерзімді құрамындағы үлесі 12,82%-дан 7,09%-ға дейін төмендеді. Бөлінбеген табыс жыл сайын өсіп отырған. Міндеттемелер құрамында ұзақ мерзімді міндеттемелер 2010 жылмен салыстырғанда 2012 жылы 17206078 мың теңгеге төмендеп, 100843962 болған. Ағымдық міндеттемелер 2 жылда 14365724 мың теңгеге артып, 108335612 мың теңгені құрады.