Кәсіпорынның қаржы ресурстары туралы жалпы түсінік

Кіріспе

    Курстық жұмыстың жалпы сипаттамасы: Нарықтық экономика жағдайында қаржы ресурстарын пайдалану ерекшеліктерін талдау мәселесі кәсіпорын үшін әрқашан өзекті мәселе, сондықтан ұсынылып отырған курстық жұмыс тақырыбы осы мәселені зерттеуге арналады және жұмыста қаржы ресурстарын пайдалануды ұйымдастырудың қазіргі іс жүзіндегі барысы жан-жақты ғылыми жолмен зерттелініп, оның ерекшеліктерімен жетіспеушіліктері айқындалады..

  Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев 2009 жылдың 28 ақпанында өткен Парламент палаталарының бірлескен отырысындағы «Жаңа Әлемдегі Жаңа Қазақстан» атты Қазақстан халқына дәстүрлі Жолдауында: «Біз әділ бәсекелестік орта қалыптастыру мен экономикалық ойыншылардың бәріне бірдей жағдай туғызу жөніндегі жұмысты тиянақтауға тиістіміз.»– деп айтқандай, нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі мен жай-күйін орнықтылығының негізі оның өзінің қаржы ресурстарын тиімді қалыптас-тыра білуінде және орынды пайдалана білуінде болып табылады. Яғни ақша қаражатын еркін орын алмастыра отырып қолданып, тиімді пайдалану жолымен өнімді өндіру мен өткізудің үздіксіз процесін қамтамасыз ете алатындай етіп өзінің қаржы ресурстарын үйлесімді басқаруды білдіреді. Сондықтанда нарықтық экономика жағдайында қаржы ресурстарын пайдалану ерекшеліктерін талдау мәселесі кәсіпорын үшін әрқашан өзекті мәселе, және ұсынылып отырған курстық жұмыс тақырыбы осы мәселені зерттеуге арналады. Әлемдегі көптеген экономист ғалым-дардың еңбектерінде қаржы тақырыбы, оның маңыздылығы, қоғамның дамуындағы рөлі, экономикадағы алатын орыны кең және терең зерттелген. Сонымен бірге тәжірибеде теориялық жағынан қамтылған және Батыс елде-рдің үлкен тәжірибесіне негіз болған ғылыми зерттеулер жарияланып жүр.  Осы жоғары келтірілген мәселелер зерттелетін тақырыптың таңдалуына, мақсатына және қарастырылатын мәселелер шеңберіне негіз болып отыр. Әлемдік экономика ғылымының классиктерінің, Ресей және Қазақстандық ғалым-экономистер мен маман-практиктердің еңбектері, қарастырылып отырған мәселеге байланысты әр түрлі нысандағы есептілік мәліметтері қолданылған. Алға қойылған мақсаттарға жету барысында жылдық, тоқсандық есепті-ліктері және жедел ақпараттары, сонымен бірге осы қарастырылып отырған мәселеге тиесілі шеңберіндегі арнайы материалдарға, жалпы экономикалық әдебиеттерге жүгініп негізделінген.

Курстық жұмыстың мақсаты: жұмыстың мақсаты қаржы ресурстарын пайдалануды ұйымдастырудың теориялық және әдістемелік ережесін анықтап, қаржы ресурстарының мазмұнын, мақсатын және мүдделі міндеттерін ашу үшін әдебиет көздерін зерттеу және мәліметтер мен деректерді, заңнамаларды елеу негізінде, оның қызметінің теориялық сипатын беру, салықтық бақылауды ұйымдастыруды жетілдіруге, тиімділігін арттырудың жолдарына әдістемелік және іс тәжірибелік ұсыныстарын жасау.

Қойылған мақсаттарға  қол жеткізу үшін төмендегідей міндеттер  қойылды:

-кәсіпорынның қаржы ресурстарын  пайдаланудың мәні, түрлері және  қағидаларын, яғни бір сөзбен  айтқанда теориялық негіздерін  зерттеу;

-кәсіпорынның қаржы ресурстарын  пайдалану ерекшеліктерін анықтау;

-кәсіпорынның қаржы-шаруашылық  қызметін «Барлау Өндіру «ҚазМұнайГаз»  АҚ-ның  мысалында талдау;

-қаржы ресурстарын пайдаланудың  көрсеткіштерін талдау;

-кәсіпорынның қаржылық  стратегиясын жасау;.

Курстық жұмыстың объектісі. Кәсіпорында қаржы ресурстарын пайдаланудың негіздеріне сүйене отырып, оны ұйымдастырыу тәртібін жетілдіру қызметін көтеру.

Осыған орай, «Барлау Өндіру «ҚазМұнайГаз» Акционерлік Қоғамында  қаржы ресурстарын пайдалануды  ұйымдастыру және оны жүзеге асырудың ақпараттық базасы зерттеудің объектісіне  алынған.

Курстық жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Бөлімдердің атауы, құрылымы және мазмұны жұмыстың тақырыбына, мақсатына және міндеттеріне сәйкес келеді.

Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі негізделіп, зерттеудің мақсаты, мен  міндеттері, зерттелу дәрежесі, зерттеу  объектісі көрсетіліп қорғауға ұсынылатын қағидалары баяндалды.

Бірінші бөлімде  кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдаланудың мәні,түрлері, қағидалары, кәсіпорынның қаржыландыру көздерінің, меншікті капиталының құрылымы; қаржы ресурстарын пайдалану ерекшеліктері қарастырылады.

Екінші бөлімде «Барлау Өндіру «ҚазМұнайГаз» АҚ-ның қаржы-шаруашылық қызметіне баға беріледі, активтері мен қаржыландыру көздерінің құрамы мен құрылымы зерттеледі, қаржы ресурстарын пайдалану көрсеткіштеріне, өтімділік көрсеткіштеріне жүргізіледі.

Үшінші бөлімде кәсіпорынның қаржы ресурстарын басқару стратегиясын жасау, стратегияның құрамы, түрлері және қаржылық стратегияны құру қадамдары, олардың маңыздылығы талқыланады.

Қорытындыда курстық жұмыстың нәтижесі негізінде әзірленген тұжырымдар мен ұсыныстар беріледі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

       I. Бөлім. Кәсіпорынның қаржы ресурстары туралы жалпы түсінік

1.1. Кәсіпорынның қаржы  ресурстарының мәні, құрамы мен  құрылымы

   Нарықтық экономика жағдайларында кез-келген кәсіпорын үшін өзінің шаруашылық-қаржылық қызметін қажетті қаражаттармен (қаржы ресурстарымен) қамтамасыз ету мәселесі маңызды басқару объектісі болып табылады.

Қаржы ресурстары дегеніміз, жалпы алғанда, – бұл кәсіпорынның қарамағындағы және оның қаржылық міндеттемелерін  орындауға, өндірісті қаржыландыруға бағытталатын ақша қаражаттарының жиынтығы болып табылады. Қаржы ресурстары өндіріс барысын дамытуға, өндірістік емес сала объектілерін қолдауға және дамытуға, сондай-ақ резервтік қорларды қалыптастыруға бағытталады.

Қаржы ресурстары мен капитал  кәсіпорын қаржыларын талдаудың  негізгі объектілері болып табылады. Реттелетін нарық жағдайында қаржыгер үшін нақты объект болып табылатын  және жаңа кірістер алу мақсатында оған әрдайым әсер ете алатын «капитал»  түсінігі көбінесе қолданылады. Капитал  – бұл кәсіпорын айналымға  салған және бұл айналымнан кірістер әкелетін қаржылық ресурстардың бір бөлігі.Мұндай қағида кәсіпорынның қаржы ресурстары мен капиталының арасындағы қағидалы айырмашылық кез келген уақытта қаржы ресурстары кәсіпорынның капиталынан не үлкен, не тең болатынына негізделеді. Мұнда теңдік жағдайында кәсіпорынның қаржылық міндеттемелері жоқ және қолда бар барлық қаржы ресурстары айналымға жіберілген деп есептеледі. Алайда бұл капитал мөлшері қаржы ресурстары мөлшеріне қаншалықты жақындаса, кәсіпорын соншалықты тиімді жұмыс істейтінінбілдірмейді. 
       Қаржы ресурстары мемлекет денгейінде қалыптасатын орталықтандырылған ресурстары және кәсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердің қарамағындағы орталықтандырылмаған ресурстардан тұрады.

Қаржы ресурстарында  негізгі орынды таза табыс (пайда, қосылған құнға салынатын салық, акциздер, кеден төлемдері, қоғамдық мүдделерге төленетін жарналар нысанындағы) және амортизациялық, аударымдар жатады.

Кәсіпорынның барлық қаржылық ресурстары кәсіпорынның қолында бар  болу мерзіміне байланысты қысқа  мерзімді (бір жылға дейін) және ұзақ мерзімді (бір жылдан астам) болып  бөлінеді. Бұл бөліну шартты болып  келеді, ал уақыт кезеңдерінің масштабтары  нақты елдің қаржылық заңнамаларына, қаржылық есептілікті жүргізу ережелеріне  тәуелді болады .

Қаржы ресурстарының қаржы  қорларынан айырмашылығы бар. Қаржы қорлары (қорланым, қосалқы қор) — қаржылық әдіспен қалыптастырылған, белгілі бір қажеттіліктерді қанағаттандыруға пайдаланылатын мақсатты ақша қаражаттары. Біріншіден, қаржы ресурстары деп ақша каражаттарының көздерін, шаруашышық орган ның немесе шаруашылық жүргізуші субъектінің мұндай қаражаттарды жасау мүмкіндіктерін түсінеді.    Екіншіден, каржы ресурстары — бұл қорлардағы, яғни ақша қаражаттарының мақсатты қосалқы қорларындағы «байланысқан» қаражаттар, сондай-ақ әлі мақсатты белгілі бір бағыттылығы жоқ қорлар бойынша қалыптаспаған ақша қаражаттары. Мысалы, ақша қаражаттарының бір бөлігінің алғашқыда қор сипаты болмайды — бұлар шаруашылық органдардың олардың шаруашылық әріптестері тарапынан келісім шарттарды, өзара шарттарды және шаруашылық жүргізудің басқа шарттарын бұзғаны үшін алатын айыппұлдары, өсімдері, тұрақсыздық төлемдері. Мұндай қаражаттардың түсуін күні бұрын есепке алу мүмкін емес.

 

1.2 Қаржы ресурстарын қалыптастыру  көздері және қаржы ресурстарын пайдаланудың ерекшеліктері

     Кесте 1. Кәсіпорынның қаржыландыру көздерінің құрылымы

Қаржыландыру көздері	Сыртқы қаржыландыру	Ішкі қаржыландыру
Меншікті капитал негізінде  қаржыландыру	1. Салымдар және үлестік  қатысу негізінде қаржыландыру	2. Салық салудан кейінгі  табыс негізінде қаржыландыру
Қарыздық капитал негізінде  қаржыландыру	3. Несиелік қаржыландыру (мысалы, қарыздар, ссудалар, банктік  несиелер, жабдықтаушылардың несиелері  негізінде)	4. Сатулардан, резервтік  қорларға аударымдар негізінде  қалыптасатын қарыздық капитал
Меншікті және қарыздық капитал  негізінде аралас қаржыландыру	5. Акцияға ауыстыруға  болатын облигацияларды шығару, опционды қарыздар, табыс алуға  қатысу құқықты ұсыну негізіндегі  қарыздар, артықшылығы бар акцияларды  шығару	6. Резервтердің бөлігін  қамтитын ерекше бағыттар (яғни  уақытша салық салынбайтын аударымдар)

 

    Кәсіпорынның қаржы ресурстарын қалыптастырудың ішкі және сыртқы көздері болады. Ішкі қаржыландыру көздері дегеніміз – бұл кәсіпорын қызметі барысында қалыптасатын меншікті қаражаттардан қалыптасады. Бұлардың қатарына кәсіпкерліктен алынған табыс, амортизациялық аударымдар, кәсіпорынның активтерін сатудан немесе қажетсіз мүлікті, қосалқы бөлшектерді сатудан түскен қаражаттарды жатқызуға болады. Ішкі қаржыландыру көздерімен қатар кәсіпорындар сыртқы қаражат көздерін тартуға да мүмкіндіктері бар. Сыртқы қаржыландыру көздері дегеніміз өндіріске қажетті қаржы ресурстарының сыртқы инвесторлар мен кредиторлар салымдары есебінен қалыптасуын білдіреді. Сыртқы қаражат көздерін тартудың негізгі нысандары – құнды қағаздар эмиссиясы, банктік несиелер тарту, коммерциялық несиелер тарту, қайтарымсыз және демеушілік қаржылық көмектер алу және басқалар болып табылады. Ішкі қаржыландыру көздерінің құрамында табыстың маңызы ерекше. Табыс – меншікті капитал өсімінің бірден-бір көзі. Нарықтық қатынастар жағдайларында акционерлер мен қаржы менеджерлері, кәсіпорын қарамағында қалатын табыс мөлшеріне икемделе отырып, кәсіпорынның даму перспективаларына сәйкес дивидендтік және инвестициялық саясаттар бойынша шешімдер қабылдайды. Нарықтық экономикада табыс — өндірістік активтердің және өндірілетін өнімнің қозғаушы күші болып табылады. 

       Қаржы ресурстарының сыртқы көздеріне тоқталатын болсақ, кәсіпорындар үшін қаражаттар тартудың алуан түрін таңдауға мүмкіндіктері бар. Сыртқы қаражат көздерінің құрылымында құнды қағаздар эмиссиясы кеңінен қолданылады. Құнды қағаздар эмиссиясының мақсаты – қажетті қаражаттарды барынша аз уақыт ішінде тарту болып табылады. Құнды қағаздардың бастапқы және қосымша эмиссиялары болады. Бастапқы эмиссия кәсіпорын құрылар кезде орын алады. Қосымша эмиссия қаржылық қиындықтарға душар болып, қосымша қаражаттарға мұқтаж болған жағдайда жүзеге асырылады. Кәсіпорындар өз қызметін қаржыландыру үшін құнды қағаздардың көптеген түрлерін шығара алады (облигациялар, акциялар, опциондар, фьючерстер,), алайда солардың ішіндегі ең кеңінен қолданылатыны – бұл акциялар мен облигациялар. Акция – бұл оның иегеріне (акционерге) дивиденд түрінде кәсіпорын табысына және жойылар кезінде кәсіпорын мүлкіне құқық беретін құнды қағаз. Акциялар кәсіпорын құрылар кезде шығарылады, сондай-ақ меншікті капиталды ұлғайту туралы шешім қабылданған жағдайда қосымша акциялар шығарылуы мүмкін. Облигация – бұл қарыздық құнды қағаз болып табылады. Қосымша қаражаттар қажет болған жағдайда кәсіпорындар облигациялар шығару арқылы белгілі бір мерзімге және пайыздық төлемдер төлеу негізінде несие беруші тұлғалардың қаражаттарын тарта алады. Кәсіпорындардың ақша қаражаттарына мұқтаждығы банктік несиелер арқылы да қанағаттандырыла алады. Несиелеу кәсіпкерлікті қаржы ресурстарымен қамтамасыз етудің негізгі нысандарының бірі болып табылады. Банктік несие дегеніміз – бұл кәсіпорындарға белгілі бір мерзімге арнайы пайыздық мөлшерлемелер бойынша мақсатты қолдануға банктердің берген қаражаттары болып табылады. Әдетте несиені кепілдендіру нысаны оның құнын анықтайды – несиені кепілдендіруге берілген мүлік неғұрлым сенімді (өтімді) болса, соғұрлым несиенің құны да төмен болады, демек кәсіпорын несие бойынша төмендетілген пайыздық мөлшерлемелерге үміт арта алады. Кәсіпорынның қаржы ресурстарының қалыптастырудың тағы да бір нысаны – коммерциялық несиелер тарту. Коммерциялық несиелеу деп, жалпы алғанда, кәсіпорындардың бір-бірін өзара несиелеуін айтуға болады. Тауарды сатып алу барысында сатып алушы кәсіпорын өндіруші кәсіпорынмен есеп айырысу мерзімін белгілі бір уақытқа кейін қалдырады, өз кезегінде сатушы кәсіпорын көрсеткен қызметі үшін мәмілеге пайыздық үстеме ақы қосуға құқығы бар. Демек, коммерциялық несие – тауар нысанындағы несие болып табылады. Коммерциялық несиені қолданудың бірқатар артықшылықтары бар: тауардың сатылуын жылдамдатады; айналым қаражаттарының айналымдылығын арттыруға септігін тигізеді; банктік несиелермен салыстырғанда қарыз алушы кәсіпорын үшін арзан қаражат көзі болып табылады; кәсіпорындарға бір-біріне қаржылық жәрдем көрсетуге септігін тигізеді. Көптеген шағын кәсіпорындар үшін коммерциялық несиелер қаржыландырудың бірден-бір көзі болып табылады.

 

1.3 Кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдаланудың ерекшеліктері

 

Кәсіпорыннның сәтті қызметі  қаржы ресурстарын тиімді пайдаланусыз мүмкін емес. Қаржы ресурстарын рационалды пайдалануды қажет ететін мақсаттар  төмендегідей:

• кәсіпорынның бәсекелестік жағдайда өмір сүруі;
• банкроттықтан және ірі қаржылық сәтсіздіктен қашу;
• бәсекелестермен күресте көшбасшылық;
• кәсіпорынның нарықтық құнын жоғарылату;
• кәсіпорынның экономикалық потенциал өсімінің қолайлы қарқыны;
• өндіріс пен өткізу көлемдерінің өсімі;
• табысты жоғарылату;
• шығындарды төмендету;
• рентабельді қызметті қамтамасыз ету және т.б.

Кәсіпорын таңдаған мақсатқа жету көбіне кәсіпорынның қаржы ресурстарын  пайдаланудың жетілгендігіне тәуелді  болады.

Шаруашылық жүргізуші  субьектінің қаржы ресурстарын  пайдалану жүйесінің ұйымдастырушылық құрылымы, сонымен қатар оның оның кадрлық құрамы кәсіпорынның мөлшеріне, оның қызметінің түрлеріне байланысты әр түрлі әдістер арқылы құрылуы  мүмкін. Ірі компания үшін қаржылар бойынша вице-президентпен басқарылатын және құрамында бухгалтерия мен  қаржылық бөлімі бар арнайы қызметті бөлген жөн. Шағын кәсіпорындарда қаржылық менеджердің рөлін көбіне бас  бухгалтер атқарады.

Қаржыларды пайдалану  келесі функцияларды атқарады:

• Өндірістік немесе кәсіпорын қаражаттарының айналымын ақшалай ресурстар көздерімен, ақшалай ағымдарын қалыптасуымен қамтамасыз ету. Шаруашылық және қаржылық қызмет процесінде кәсіпорын толық көлемде және теңдестірілген меншікті, тартылған және қарыздық көздермен қамтамасыз етілуі қажет. Қаржыларды пайдалану  процесінде ақшалай ағымдар қалыптасады және кәсіпорынның даму және меншік иесінің табысын арттыру мақсаттарына сәйкес негізгі және айналым капитал құрамында, қаржылық нарықта ақшалай қаражаттарды орналастырудың оптимизациялау және рационализациялау сұрақтары шешіледі.
• Бөлу немесе кәсіпорынның ақшалай ресурстарын пайдалану және бөлу, ақшалай ағымдарының қалыптасу функциясы. Бұл функцияның орындалу процесінде кәсіпорынның капитал немесе мүлкінің құнын, меншік иесінің табысын арттыру немесе оны сақтау үшін қаражаттарды, есептер, төлемдер мен аударымдарды аванстау мен инвестициялау нұсқауларын таңдауда, шаруашылық жүргізуші басқа субъектілермен қатынастарды таңдауда кәсіпорында бар қаржылық ресурстарды пайдаланудың рационализациясы сұрақтары шешіледі.
• Бақылау функциясы. Берілген функцияның мазмұны кәсіпорын ресурстарының айналымын түрлі әдістер мен тәсілдер арқылы нақты бақылау мүмкіндігіне негізделеді. Қаржылық көрсеткіштер мәндерінің өзгерістерін сандық бақылау қаржылық жағдайды, капитал мөлшерін, оның өтімділігі мен төлемқабілеттілігін, сонымен қатар меншік иесінің табыс көлемінің өсімін нақты бағалауға мүмкіндік береді. Инвестициялау және қаржыландыру процестерін пайдалану көмегімен болашаққа қаржы ресурстарын тиімді пайдалану мен оларды сақтау  және түрлі факторларды есепке ала отырып, капитал құны мен оның құрылымын бағалау жүзеге асырылады.