Жергілікті басқарудың әлемдік тәжірибелері

1. Иемдену, пайдалану және осы меншікті басқаруда олардың тәуелсіздігіне кепілдік беру, жергілікті өзін-өзі басқару органдары муниципалдық меншікке байланысты төмендегі өкілеттіліктерге ие:

-Миниципалдық меншік құрамына кіретін мүлікке қатысты меншік иесінің құқығы бар (жергілікті бюджетті қаржыландыру, бюджеттен тыс қорлар, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының меншігі, жер және табиғи ресурстар, кәсіпорын мен ұйымдар, тұрғын үй қоры, білім беру, денсаулық сақтау, мәдени, спорт және т.б. мекемелер);

-Муниципалдық меншік объектілерін уақытша немесе біржола пайдалануға жеке және заңды тұлғаға пайдалануға беруге, жалға беруге келісімшарттар жасауға, келісімшарттарда пайдалану шарттарын анықтауға құқылы;

-Жергілікті өзін-өзі басқару  органдарының өкілеттіліктері муниципалдық  меншікті жекешелендіру шарттарымен  ретін анықтай алады;

-Сыртқы экономикалық  іс-әрекетті жүзеге асыруға құқылы.

-Әлемдік тәжірбиесі көрсеткендей  жергілікті өзін-өзі басқару органдарының  қаржы саласындағы маңызды өкілеттілігі, бюджетті қалыптастыру болып  табылады.

  Жергілікті өзін-өзі  басқару органдарының өкілеттіліктері  жергілікті бюджетті бекітіп,  оның орындалуын қадағалайды.Салық  салу мен жинаудың жалпы принциптері  Қазақстан Республикасының конститутциясына  сәйкес негізделеді. Жергілікті  өзін-өзі басқару органдары банктерден  қысқа мерзімді несиелер алуға  немесе беруге құқылы.

  Жұмыс пен қамту саласында көптеген өкілеттіктерге ие. «ҚР жұмыспен қамтамасыз ету» заңына сәйкес мемлекет азаматтарын жұмыс пен қамту саласында төмендегілерге кепілдік береді: кез-келген формадан сақтау және мамандық, жұмысқа тұруда барлығына бірдей мүмкіндіктерді қамтамасыз етуге, жұмыссыздықтың және әлеуметтік қорғауға және жұмысты таңдауға араласуға кепілдік береді.

                             

     

2.2 Еуропалық өзін-өзі  басқару құрылымы мен тәжірибелері

 

   Шетелдерде жергілікті  өзін-өзі басқарудың бірнеше моделі  қолданылады. Бұл муниципалдық  заңның даму бағытына тікелей  байланысты анықталады. Жергілікті басқарудың ағылшын-саксон жүйесі Ұлыбританияда, АҚШ-та, Канадада, Австралияда, Жаңа Зеландияда, Үндістанда қолданылады¹. Осы елдерде жергілікті органдар заң берген өкілеттіктердің ауқымында дербес құрылым ретінде жұмыс істейді. Жергілікті органдар жоғары тұрған мемлекеттік органдарға тікелей бағынбайды, сол сияқты жергілікті уәкілетті Үкімет те жоқ. Жергілікті өкілдікті органдар мен бірқатар лауазымды адамдарды тиісті әкімшілік-аумақтық бірліктеріндегі халық тікелей сайлайды. Бірақ жергілікті басқару органдары орталық органдардан үзілді-кесілді оқшау емес: Үкімет жергілікті басқару органдарына тікелей немесе жанама бақылау жүргізеді, бақылау Министрлік және сот органдары арқылы жасалады.

    Ұлыбританния  жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің  англосаксондық моделін қолданады.  Бұл моделдің ерекшелігі –  мемлекеттің лауазымды тұлғалары  жергілікті өзін-өзі басқару органдарын  әрдайым қадағалап отырады. әртүрлі  саладағы муниципалдық құрылым  қызметін бегілі бір министрліктер  бақылап отырады. Мемлекет жергілікті  жерде арнайы бағдарламаларды  орындау үшін қаржылық нарық  арқылы әсер етеді. Оларға: субвенция,  дотация тағы басқалары жатады.

    Ұлыбританияда  жергілікті атқарушы органдарды  сайлау үдерісін жергілікті басқару  туралы 1972 жылғы Акт реттейді. Ұлыбританияда  муниципалды органдар сайлауларына 18 жасқа жеткен британ тәжінің  барлық азаматтары қатыса алады.  Жергілікті өкілдікті және атқарушы  органдарға жасы 21-ден төмен емес  адамдар сайлана алады, олар  осы муниципалитеттің аумағында  тұруға, осы аумақта жұмыс істеуге  немесе сол аумақта жері, кәсіпорны,  үйі (пәтері) болуға немесе соларды  жалдауға тиіс. Ұлыбританияның муниципалды,  сонымен қатар атқарушы органдарына  дін қызметкерлері, пэрлер, әскери  қызметшілер, азаматтық қызметшілер,  есі дұрыс еместер сайланбайды. 

     Жергілікті басқарудың континенталды (француз) үлгісі континенталды Еуропаның көптеген елдерінде (Францияда, Швейцарияда, Испанияда, Португалияда, Италияда, Бельгияда, Нидерландыда, Люксембургте, Грекияда, Финляндияда, Албанияда, Польшада, Ресейде, Молдовада, Украинада), француз тілдес және өзге де африкалық мемлекеттерде (Мароккода, Алжирде, Мавританияда, Малиде, Египетте, Нигерияда), бірқатар азиялық елдерде (Қырғызстанда, Лаоста), Латын Америкасындағы мемлекеттерде (Бразилияда, Венесуэлада, Колумбияда, Эквадорда, Перуде, Гайанада, Уругвайда, Парагвайда), бірқатар Таяу Шығыс мемлекеттерінде (Ливанда, Израильде)¹ қолданылады. Осы үлгінің ерекшелігі мынада, мұнда орталықтың жергілікті жерлерді тікелей мемлекеттік басқаруы жергілікті өзін-өзі басқарумен тамаша үйлесім табады, оны орталық үкімет бақылайды. Бұл жүйеде төменгі тұрған билік буындарының жоғары тұрғандарына бағыныштылық қағидаты үстемдік құрады; тағайындау қағидаты жергілікті атқарушы органдардың сайланбалылығы қағидатынан басым болады.                              

   Франциядағы жергілікті  басқарудың негізгі буынына, мысал  үшін, коммуналар жатады (елде 36 мыңдай  коммуна бар), әр коммунаның өзінің  өкілдікті органы – Кеңесі мен Кеңес депутаттарының қатарынан сайланатын мэрі болады. Тұрақты негізде жұмыс істейтін мэр және муниципалды Кеңестің депутаттары муниципалитет құрады. Мэр мемлекеттік қызметкер және сонымен қатар жергілікті өзін-өзі басқару органының басшысы болып саналады. Мэрдің қызметі муниципалды Кеңестің бақылауымен және республика комиссарының әкімшілік бақылауымен жүзеге асырылады. Республика комиссары сондай-ақ коммуна қабылдайтын шешімдердің заңдылығын қадағалайды және қажет болған жағдайда оларды бұзу үшін сотқа жүгінеді. Францияда жергілікті басқару орталықтандырудың жоғары дәрежесімен ерекшеленеді және бұл ең алдымен орталық биліктің жергілікті органдарға қатаң әкімшілік бақылау жүргізуінен көрінеді. Үкіметтің арнайы уәкілі бар, оның негізгі міндеті жергілікті органдарға бақылау жасау болып табылады. Француз Республикасының 1958 жылғы 4 қазандағы Конституциясы коммуналар мен департаменттерді жергілікті ұжымдарға (аумақтық бірліктерге) жатқызады, оларды өкілдікті органдар құқықтарындағы сайланбалы кеңестер басқарады. Атқарушы органдардың функцияларын Үкімет тағайындаған департамент өкілдері орындайды, оларға жергілікті орындарда ұлттық мүдделерді сақтау, әкімшілік бақылауды жүзеге асыру және заңдарды сақтау міндеті жүктеледі (Француз Республикасы Конституциясының 72-бабы)². Аймақтағы басқару органына Республика префекті (1982-1988 жж. республика Комиссары аталған)³ жатады, ол Үкіметтің декретімен тағайындалады және халықпен байланыста Үкімет пен оның мүшелерінің атынан әрекет жүргізеді. Оның құзырына қаржы, қауіпсіздік, білім, мәдениет, туризм, әлеуметтік көмек, экономикалық даму және жоспарлау кіреді, осы міндеттермен оған бағынышты ведомстволық құрылымдар айналысады. Департаменттегі префекттің де мәртебесі дәл осындай. Келесі төмен тұрған басқару органы – супрефект (немесе подпрефект), ол департамент пен коммуна арасындағы аралық әкімшілік-аумақтық бірлік болып табылатын округтың аумағында әкімші ретінде әрекет жасайды (Француз Республикасы Конституциясының 13, 72-баптары)⁴.

  АҚШ штаттарының басым  көпшілік аумағы графтыққа бөлінеді (олардың ұзын саны 3 мың). Соларда  тұратын халық графтық кеңесінің  мүшелерін де, сондай-ақ көптеген  лауазымды адамдарды (қызметкерлерді) да сайлайды. Графтық кеңесі алқалы да, жеке-дара да атқарушы органды құрмайды. Қалалар графтықтан бөлінген және олардың өздерінің жергілікті басқару органдары бар. Көптеген қалаларда «басқарушы – кеңес» жүйесі қолданылады. Халық әдетте саны 6-7 адамнан тұратын (ірі қалаларда – көбірек) қала кеңесін; қала кеңесі өз кезегінде мэрді сайлайды. Бір қызығы, мэр тек кеңесте ғана төрағалық етуге уәкілетті, және оның атқарушы, басқарушы қызметпен айналысуына болмайды. Бұл қызмет келісім-шарт бойынша жалданатын шенеуніктік-менеджерлік саладағы маманның иығына жүктеледі. Тағы бір айта кетерлік жәйт, таундарда (шағын қалалар) және тауншиптарда (поселкелерде) тұрғындардың жиналыстары өтеді, жиналыстарда 3-5 адам құрамындағы атқарушы комитеттер сайланады.  

   Нидерланды Корольдігінің  1983 жылғы 11 ақпандағы Конституциясы  жергілікті әкімшілік-аумақтық бірліктеріне  провинциялар мен муниципалитеттерді  жатқызады. Осы жергілікті құрылымдардың  өкілдікті органдары – провинциялар  мен муниципалитеттер кеңестері.  Провинцияларда атқарушы функцияларды провинцияның атқарушы органдары және Корольдің уәкілдері жүзеге асырады, ал муниципалитеттердің істерін атқарушылық жүргізу муниципалды органдар мен бургомистрлердің басқаруына беріледі (Конституцияның 125-бабы)⁵. Әрбір муниципалды Кеңес өз мүшелерінің қатарынан олдермендерді (старейшиналарды) тағайындайды, олар бургомистрмен бірге муниципалитет істерінің күнделікті басқаруын жүргізеді, муниципалды кеңестің және жоғары тұрған мемлекеттік органдардың шешімдерін іске асырады. Нидерланды Корольдігінің 131-бабында айтылғандай, «Корольдің уәкілдері мен бургомистрлер Корольдің Жарлығымен» тағайындалады. XVIII ғасырда жергілікті басқаруға дербес мәртебе қысқа мерзімге берілді. Соңғы 40 жылдың ішінде атқарушы билік күшейтілді және бұл мынадай нәтижеге жеткізді, жергілікті биліктер қазіргі кезде орталық үкіметтің жергілікті орындардағы қызметі ретінде жұмыс істейді.

   Германиядағы жергілікті басқаруды жергілікті басқарудың жеке үлгісіне жатқызуға болады, ол ағылшын-саксондық, сондай-ақ жергілікті басқарудың континенталды үлгілерінің ерекшеліктерін қатар ұштастырады. ГФР-дың 1949 жылғы негізгі Заңы 28-бапта былай белгілейді, округтарда, жер қауымдарында жаппай, тікелей, еркін, тең және жасырын сайлаулар арқылы құрылған халықтың өкілдігі болуы тиіс. Мұндағы жерлер округтарға, округтар – аудандар мен аудандық мәртебесі бар қалаларға (630-ға жуық), аудандар қауымдарға бөлінеді: жергілікті басқарудың қаралып отырған үлгісі осы үлгінің бірқатар түрлеріне бөлінеді. солтүстікгермандық, оңтүстікгермандық, бургомистрлік және магистралдық. Солтүстікгермандық үлгі (мәселен, Төменгі Саксония) жергілікті басқарудың ағылшын-саксон үлгісіне ұқсас. Коммунаның халық сайлайтын өкілдікті органы атқарушы комитет құрады, оның функциясына атқарушы қызмет емес, ал небәрі өкілдікті органның шешімдерін дайындау ғана жатады. Оңтүстікгермандық үлгі (мәселен, Бавария) халықтың өкілдікті органды да, сондай-ақ атқарушы орган – бургомистрді де сайлауын ұйғарады, ол лауазымы бойынша үкіметтіктер корпорациясы – федерация субъектінің құрамына кіреді. Бургомистрлік үлгі (Пфальц, Саар жерлері) бойынша халық сайлаған өкілдікті орган бургомистрді сайлайды, ол өкілдікті де, атқарушы да органның басшысы болады. Осы үлгі аудан және қала деңгейіндегі әкімдерді сайлаудың қазақстандық үлгісімен біршама ұқсас, мұндағы айырмашылық мынада, әкім тек атқарушы билікті ғана жүзеге асырса, ал жергілікті биліктің өкілдікті органы – мәслихатты басқа адам – мәслихат Төрағасы басқарады. Магистралды үлгінің (Гессен жері, Гамбург қала-жері) ерекшелігі мынада, өкілдікті жергілікті органды халық, ал алқалы атқарушы орган – бургомистрден және құрметті мүшелерден құралатын магистратты, комуннаның, қауымдық кеңестің өкілдікті органы сайлайды. Германияда мемлекет жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметіне қадағалау жүргізеді; ең жоғары қадағалау инстанциясы ішкі істер Министрлігі болып табылады. Бірқатар өзге елдердің жергілікті басқаруында (Австрияда, Жапонияда, Мексикада) жергілікті басқарудың германдық үлгісімен ұқсастық бар, оған ағылшын-саксон және континенталды үлгілердің ерекшеліктері де тән.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

Президент биылғы Жолдауында жергілікті өзін өзі басқаруды жетілдіріп, барша жергілікті даму мәселелерін  шешуге азаматтардың қатысуын кеңейту  аса маңызды екендігін ерекше айтып кетті. Биылғы 1 шілдеге дейін  Үкімет Жергілікті өзін-өзі басқаруды  дамыту тұжырымдамасы жобасын жасауы тиіс болатын.

Елімізде жергілікті жерлердегі мәселелерді шешу мәслихаттарға жүктелген. Сол сияқты ауыл әкімі де мемлекеттік міндеттерімен қоса, жергілікті өзін өзі басқарудың мәселелерін шешуге атсалысатын болады деп қарастырылған. Бірақ жергілікті тұрғындар сол басқару тетігінен сырт қалғандай. Елбасы халыққа арнаған биылғы Жолдауында осыны меңзегені анық. Олай болса, жергілікті тұрғындардың өз мәселелерін өздері шешуге ықпал ете алатын тетіктер қайсы және де жергілікті өзін өзі басқарудың астарында нендей мүмкіндіктер бар деген сұрақтарға жауап іздеп көрейік.

Ең бастысы – қазақстандықтар жергілікті өзін өзі басқару органын құруға деген құқықтарын толық пайдалана алмай отыр. Аудандық немесе облыстық мәслихаттар нақты бір аумақта тұратын тұрғындардың мәселесін сол жерлерге барып шешіп береді дегенге сену қиын. Ал ауылдық жерлерде өздері құрып алуға болатын кішігірім мәслихаттары болса кане. Мәслихаттардың ауылдық жерлердегі нақты немен айналысары, міндеттері мен мақсаттары заңдық тұрғыдан әлі де шикі күйінде қалып отыр. Олай болса, ауыл тұрғындарының тағдыры ауыл әкімінің қолында. Егер адал әкім келіп жатса жақсы, ал басқаша болса қайтеді.

Қазіргі кезде кейбір ауыл тұрғындарының жер үлестерін, ұжымшар мүлкін талан-таражға салып кетті деген әңгімелері жиі естіле бастады. Мұның барлығы да сол жергілікті жерлерде ұйымдастыру жұмыстары мен қадағалаудың өз деңгейінде емес екенін көрсетсе керек. Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі Гүлшара Әбдіқалықованың мәліметіне қарағанда, ауылдық жерлерді абаттандыру, инфрақұрылымды жаңғырту, жөндеу жұмыстарына қосымша 10 миллиард теңге бөлінетін болады. Осы ретте ауыл тұрғындарымен қатар, шағын қалаларда тұрып жатқан азаматтарға да несие алуға мүмкіндік жасалатын көрінеді.

Жалпы «Еңбекпен қамту» бағдарламасы бойынша өңірлерге қосымша 100 миллиард теңге қажет екені белгілі болып отыр. Осыншама қомақты қаржының тиімді жұмсалуын, яғни мақсатты бағытталуын қадағалайтын, оған қоғамдық бақылау орната алатын орган болса, ол жергілікті өзін өзі басқару екеніне ешкімнің күмәні бола қоймас.

Жергілікті өзін өзі басқару  – нақты бір аумақтағы барлық тұрғындардың мүддесінен туындайтын, муниципалдық меншікті басқару және де өзге де жергілікті маңызы бар мәселелерді тұрғындардың өздерінің шешуі, ұжымдасу жүйесі және азаматтардың іс-әрекеттері деп көрсетілген анықтамалықта. Еуропа хартиясында жергілікті өзін өзі басқару – бұл жергілікті тұрғындардың мүддесіне сай өздеріне жауапкершілік алып, заң шеңберінде әрекет ететін құқық және мемлекеттік істердің басым бөлігін реттейтін өзін өзі басқару органының нақты мүмкіндігі делінген. Олай болса жергілікті жерлердің мәселелерін шешуде көптеген мүмкіндіктер бар деген сөз.

Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспарында жалпы саяси жүйені одан әрі жаңғырту басымдылығы, оның ішінде Қазақстанда жергілікті өзін-өзі  басқаруды дамыту анықталған: Саяси  жүйені жаңғырту үдерістері жалғасатын болады. 2020 жылға қарай Қазақстанда  өкілдік биліктің мәні арта түседі, Қазақстанда таңдаулы халықаралық  стандарттарға сәйкес келетін жергілікті өзін-өзі басқару және азаматтық  қоғамның тиімді институттары құрылады.

Осылайша, Қазақстанның 2020 жылға  дейінгі Стратегиялық дамуының ережелеріне  сәйкес тұжырымдаманың мақсаты –  Қазақстанда жергілікті өзін-өзі  басқару жүйесін одан әрі дамытудың  негізгі тұжырымдамалық бағыттарын айқындау болып табылады.

Бұл мақсатқа жету үшін жоғарыда аталған басты проблемаларды  ескере отырып келесі мәселелерді шешу қарастырылған:

1) ауылдар (селолар), кенттер,  аудандық маңызы бар қалалар  деңгейлерінде жергілікті қоғамдастық  жиналыстар (жиындар) арқылы жергілікті  мәндегі мәселелерді шешудегі  басқару шешімдерін қабылдаған  кезде халықтың қатысуын ынталандыру,  мүдделілік пен жауапкершілік  арқылы халықтың рөлін арттыру;

2) қалалар деңгейінде жергілікті  халықты толғандыратын ең маңызды  проблемаларды шешу үшін халықтың  өзі жергілікті өзін-өзі басқару  үдерісіне қаланың белсенді халқының  бөлігін тарту тетігін енгізу;

3) ауылдың, кенттің, аудандық  маңызы бар қаланың әкімдерін  тағайындау немесе сайлау барысында  мәслихаттардың рөлін кезең-кезеңмен  күшейту;

4) жергілікті маңызы бар  мәселелерді шешу кезінде басқарудың  ауылдық деңгейінің қаржы және  экономикалық дербестігін кеңейту.

Бүгінгі таңда мемлекеттік  өкілеттікті жүзеге асыруда жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қатысуы  қажет. Бұл көптеген мәселелердің жергілікті жерлерде шешудің анағұрлыморындылығыментүсіндіріледі. Өз кезегінде жергілікті өзін-өзі  басқару органдары мен мемлекеттік  билік органдары арасындағы қатынастар осындай басқаруды орталықсыздандыруға  әкеледі және бұл органдардың  өңірлік міндеттерді шешуге бірлесе  қатысуын қамтамасыз етеді.

Жергілікті өзін-өзі басқару  органдарының мәнін айқындаудың  маңызды көрсеткіші олардың қызметінде халықтың тікелей қатысуы факторы  болып табылады.

Жергілікті өзін-өзі басқарудың дербестігі мен халықтың тыныс-тіршілігін тиімді қамтамасыз ету үшін жергілікті өзін-өзі басқару органдарына  біртіндеп материалдық-қаржылық ресурстарына біртіндеп құқық берілетін болады.