Жергілікті басқарудың әлемдік тәжірибелері

Жоғарыда қарастырылған модельдерден принципиалды ерекшелігі жергілікті жерлерде билікті ұйымдастырудың кеңестік моделі бар. Осы модель «социолизмнің әлемдік  жүйесі» елдерінде, сондай-ақ социалистік  нысандағы дамушы мемлекеттердің бірқатарына  жақында кең таралған. Қазір ол кеңес бағытын сақтаған (Қытай, Куба, СКДР), сондай-ақ бұрынғы Кеңес одағы  республикаларынан құралған елдерде (Беларусь, Өзбекстан) орын алған.

Осы модельдің негізгі белгілері  мыналар болып табылады: төменнен жоғарыға дейін өкілетті органдардың  бірыңғай билігі, өкілетті және атқарушы органдар жүйесінің қатаң орталықтандырылуы, оның барлық буындарының иерархиялық бағыныштылығы, муниципалды жеке меншіктің, жергілікті бюджеттің болмауы.

Орталық және Шығыс Еуропа елдерінде  жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін  мемлекеттік басқаруды және қалыптастыруды орталықсыздандыру тәжірибесі болып  табылады, себебі постсоциалистік кеңістіктегі барлық елдерде жергілікті өзін-өзі  басқарудың негізі болған жергілікті кеңестердің бұрынғы жүйесін  реформалауға тура келді.

Аумақтық басқаруы ескі тарих пен  жалғаспалы дәстүрге ие Польша тәжірибесі бұл мәселеде Қазақстан үшін көрсеткіш  болып табылады.

Қазіргі таңда Польшаның аумақтық бөлінуінде үш деңгейдегі басқару қолданылады: гмина (кенттер/ауылдар), повят (аудан), воеводство (облыс). Бұл аумақтық бөлініс  белгілі дәрежеде Қазақстанда қолданылатын әкімшілік-аумақтық құрылымына ұқсас.

Воеводство – Польшаның ең ірі  аумақтық бірлігі; повят – аумақтық бірліктің екінші сатысы; оның құрамына бірнеше аумақтық гминалар кіреді; гмина – негізгі аумақтық бірлік.

Жергілікті өзін-өзі басқарудың экономикалық негізіне қатысты Польшада тиісті жергілікті және өңірлік өзін-өзі  басқару аумақтық органдарының табыс  көзінің құрылымын анықтайтын аумақтық өзін-өзі басқару органының табыстары  туралы заң қолданылады.

Өзін-өзі басқарудың әрбір деңгейі  жалпы дотация (субвенция) немесе нысаналы дотация түрінде мемлекеттік  бюджеттен қаржы қаражатын тікелей  алады.

Аталған табыс көздерінен басқа  жергілікті өзін-өзі басқару органдары  табысы жеке заң көздерінен, мысалы, өздері иелік ететін активтерден  ала алады. Негізінен жер және тұрғын үй ресурстарымен жақсы қамтамасыз етілген гминаларға қатысты. Олардың аумақтарында әдетте белсенді коммерциялық қызмет жүргізіледі.

Жалпы сарапшылардың бағалауы бойынша Польшаның барлық билік деңгейлерінде әкімшілік реформаның нәтижелері оң бағаланады. Воеводстволар санын 49-дан 16-ға дейін қысқарту ірі өңірлерді құруға мүмкіндік берді, олардың көбі өз жеткіліктілігіне жақындауда. Аумақтарды әлеуметтік-экономикалық, мәдениет және ғылыми әлеуеттер бойынша теңдестіруге тырысты, оларға анағұрлым бірқалыпты дербес дамуға мүмкіндік берді. Бұл басқарушылықты арттырды, бизнес дамуының жолында болатын тосқауылдарды және шенеуніктердің санын қысқартты. Воеводстволар өңірлік саясатты өткізуде, халықаралық байланыстарды реттеуде үлкен дербестікке ие болды.

Жалпы, жергілікті өзін-өзі басқаруды дамытудың Қазақстанда қолданысқа келетін шетелдік оң тәжірибелерден мынада қорытындылар жасауға болады:

1. Жергілікті өзін-өзі басқаруды дамытудың табысы Польшадағы гмина деңгейінде Орталық және Шығыс Европаның басқа елдерімен салыстырғанда жергілікті өзін-өзі басқарудың базалық деңгейі қалыптастырылған әкімшілік-аумақтық бірліктердің көлемінің үлкендігімен негізделген.

Бұл Польшада осы деңгейде дербес бюджетпен толыққандыөзін-өзі басқаруды құру үшін қажетті әлеуетті қамтамасыз етуге мүмкіндік берді.

Осыны ескере отырып Қазақстанда әлеуетті арттыру мақсатында төменгі басқару деңгейінде толыққанды жергілікті өзін-өзі басқаруды қалыптастыру үшін селолық округтер деңгейінде әкімшілік-аумақтық бірліктерді ірілендіру мәселесін шешу қажет.

2. Елді мекендердің маңыздылығы мен санының әртүрлі ерекшелігін негізге ала отырып жергілікті өзін-өзі басқарудың ұтымды құрылымы қамтамасыз етілген.

Варшава, Польшаның астанасы ретінде ерекше құқықтық мәртебеге ие (мәртебесі мен жасалатын функциялары арнайы заңмен айқындалған). Варшава 18 дзельницке (ауданға) бөлінетін 1 гминадан тұратын повят болып табылады. Бүгін Варшава – бұл ең ірі Мазовецкий ең ірі воеводствоның орталығы болып саналады.

Қалалардағы аудандар, кварталдар және шағынаудандар деңгейлерінде жергілікті өзін-өзі басқару органдары жоқ, бірақ ретінде гминаға оларда заңды тұлғаны және дербес бюджетті құрмай қосалқы құрылымдарды құруға құқығы заңнамалы тіркелген.

Село-қалалық түрі гминаларда қосалқы құрылымдар гмина аумағында орналасқан қалаларда құрылуы мүмкін.

Сондай-ақ, гмина құрамына кіретін селоларда да өзін-өзі басқару органдары жоқ, бірақ, онда сондай-ақ қосалқы бірліктер бар (заңды тұлғаны және дербес бюджетті құрмай).

Қазақстанда, жалпы, ірі қалаларда  Польшаға ұқсас басқару құрылымы қалыптастырылған: Астана, Алматы, Қарағанды, Шымкент қалаларында аудандар, басқа  облыстық маңызы бар қалаларда –  орталықсыздандырылған басқару  құрылған. Польша тәжірибесін ескере отырып қалалардағы аудандар деңгейінде дербес бюджетпен басқару органдарын қалыптастыру орынсыз.

Сонымен бірге, ірі қалаларда қалалар  мәслихаттарына қала әкімдігінің тұрғындармен өзара іс-қимылы үшін тұрғын үй-коммуналдық, санитарлық жағдай, қоғамдық тәртіпті қорғау және т. б. салалардағы мәселелер  бойынша қоғамдық құрылымдарды құру құқығын бекіту мүмкін.

Польшада елдің үш деңгейлі аумақтық бөліну қажеттілігі жөнінде және повяттарды тарата отырып гминаларды күшейтумен екі деңгейлі құрылымға  көшу мүмкіндігі бойынша пікірталас жалғасуда.

Жалпы, жергілікті өзін-өзі басқару  жүйесінің жұмыс істеуінің шетелдік тәжірибесі осы саланың тиімді дамуының өте көрнекі мысалдарына толы. Қазақстанның алдына жергілікті өзін-өзі  басқару жүйесін одан әрі жетілдіру  жөнінде қойылған міндеттер, осы  тәжірибені шығармашылық түрде пайдалану  маңызды. Қандай да бір мемлекеттің  жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің  көшірмесін жасап қоймай, шетелдік тәжірибеге кешенді талдау өткізу және Қазақстан үшін ең қолайлы, келешекте  еліміздің ұлттық, аумақтық және саяси  ерекшеліктерді ескере отырып, отандық  жергілікті өзін-өзі басқару жүйесіне енгізілетін компоненттерді таңдау қажет.

Қазақстанда жергілікті өзін-өзі басқаруды  дамытудың осы кезеңінде тиімді жұмыс істейтін, Қазақстанға барынша  қолайлы жергілікті өзін-өзі басқару  органдары қызметін ұйымдық, қаржылық, кадрлық қамтамасыз ету жүйелерін, сондай-ақ мемлекеттік билік органдарымен өзара әрекет ету тетігін қалыптастыру қажет екенін атап өтеміз. Шетелдік оң зерделенген тәжірибені ескере отырып, елдің мемлекеттік құрылымын, өңірлік  ерекшеліктерін (үлкен аумақ, халықтың төмен тығыздығы, халық жинақы тұратын  топтар арасында елеулі арақашықтық), рулық, ауылдық өзін-өзі басқару  саласында жинақталған құнды  отандық тарихтың өткен тәжірибесі, жергілікті дәстүрлер мен мәдениетті, экономикалық және басқа жағдайларды  есепке ала отырып Қазақстанның өзін-өзі  басқаруды жетілдіру саясаты  әзірленеді.

Жергілікті өзін-өзі басқару  жүйесін реформалау және дамытуды нақты  төменгі деңгейлерден – селолық  округ, село (ауыл) және қаладағы ауданнан басталған болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 Жергілікті басқарудың әлемдік  тәжірибелері

2.1 Шығыс азиялық басқару құрылымы

 

   Әрбір саланың ғылыми дамуы әрдайым өзгеріп отыруы үздіксіз процесс, ол қазіргі мен болашақтың өткен тарихпен өте тығыз байланысты екенін еске түсіреді. Жергілікті өзін-өзі басқаруныңда өз тарихы бар. Көптеген оқулықтарда  жергілікті өзін-өзі басқару XVIII ғасырда пайда болды деген деректер кездеседі. Бірақ оның даму тарихы өте тереңде жатыр, сондықтан оған тоқталып кетсек. Жергілікті өзін-өзі басқару XVI ғасырда пайда бола бастады.

   1555 жылы IV Иванның  жарлығымен жергілікті органдар  ұйымдастыру, құру басталды. Жергілікті  органдар биліктің қадағалауымен  өз қызметтерін атқарды. Бұл  орган қызметіне жергілікті жер  старосталары, жер иелері жіне  осындаңы жақсы деген адамдар  тартылды. Олардың билігі жергілікті  жердегі барлық қызметті жүзеге  асырды: полициялық, қаржылық, экономикалық  және соттық билікті атқарды  .

   XVII ғасырда жергілікті  өзін-өзі басқару бюрократизацияға  ұшырады: жергілікті билікке бұйрықтық  жүйе орнатылды. Оны әскерилер  атқарды, бірақ олар жергілікті  жердің пайда тауып отырған  саласын басқаруды өздеріне қалдырды.

   I Петр кезінде  жергілікті органдарға қаржылық  және экономикалық қызметті атқаруға  берілді, ал әскерилерге полициялық  қызметті басқаруды қалдырды. 1699 жылы Мәскеуде бурмистрлік палата  құрылды, ол органдардың сайлауы  арқылы жүзеге асырылды. I Петр  басқарған кезеңде жүргізіген  реформалар мемлекеттің жергілікті  өзін-өзі басқаруға араласуына  негізделді , бірақ бұл реформалар  жергілікті басқару органдарына  белгілі бір тәуелсіздік берді.

  Революцияға дейін  әкімшілік бөлумен жергілікті  басқарудың ең жоғарғы билігі  губерния болды, ол XVIII ғасырда  бекітілді. Губерниялар округ  пен уездерге бөлінді. Әкімшілік-территориялық  бөлудің ең төменгі бірлігі  болыстар болды. Осылардың барлығы  муниципалдық құрылым болып есептелді. 1929-1930 жылдары губерниялар жойылды  .

  Ұлыбританияда жергілікті  өзін-өзі басқару жүйесінің англосаксондық  моделі қолданнылады, ол XVIII ғасырдың  басында құрастырылған. Бұл моделдің  ерекшелігі, үкіметтің лауазымды  тұлғалары жергілікті өзін-өзі  басқару органдарын әрдайым қадағалап  отырады .    

  Франция. Жергілікті  өзін-өзі басқаруды ұйымдастыру  негізгі принциптері Францияда  XVII ғасырдың аяғы мен XIX басында  енгізілді. Ол англосаксондық  моделге сүйене отырып құрастырылған.  Францияның жергілікті өзін-өзі  басқару негізгі атқарушы органдары  болып коммунналар есетеледі  .   Конститутцияға сәйкес әр муниципалдық құрылым жарғы қабылдауы  керек. Жарғыны муниципалдық құрылым өзі жасайды. Жарғы қабылданып, жарияланған соң ғана өз күшіне енеді:

- Муниципалдық құрылымның  атауы, құрамы, территорияның шекаралары, символдары.

-Муниципалдық құрылым  шешетін жергілікті деңгейдегі  мәселелер.

-Жергілікті деңгейдегі мәселелерді шешуге халықтың тікелей араласуының кепілдіктері, реті, формалары болады.

-Жергілікті өзін-өзі басқару  органдарының құрылымы .

-Жергілікті өзін-өзі басқару  органдарының өкілеттіліктері және  оның мерзімдері.

-Жергілікті өзін-өзі басқару  органдарының нормативті-құқықтық  актілерінің 
түрлері, оларды қабылдау реті және күшіне енуі.

-Жергілікті өзін-өзі басқару  органдарының жауапкершіліктерінің  түрлері және негіздері .

-Муниципалдық қызметті ұйымдастыру реті мен жағдайы .

-Жергілікті өзін-өзі басқаруды  жүзеге асырудың экономикалық  және қаржылық негіздері, муниципалдық  меншікті пайдаланудың, иемденудің  жалпы реті .

-Жергілікті өзін-өзі басқаруды  ұйымдастыру мәселелері .

Муниципалдық құрылымның жарғысы қаланың немесе ауылдың  өмірінің негізгі заңы болып табылады. Муниципалдық құрылымдар өз қызметтерін  үйлестіру үшін одақ түрінде бірлестіктер құруға құқылы. Жергілікті өзін-өзі  басқару өкілеттіліктері жергілікті деңгейдегі мэселелерді өз еркімен  шешудің шекараларын көрсетеді, жергілікті өзін-өзі басқаруды жүзеге асырудағы сол органдардың міндеттері мен құқықтарын анықтайды. Жергілікті өзін-өзі басқару өкілеттіліктерін анықтауға құқықтық нормалармен  Қазақстан Республикасының конститутциясы негіз болады.

Қазақстан Республикасының  конститутциясында жергілікті өзін-өзі  басқару органдарына төмендегі  әрекеттерді жүзеге асыруға құқық  беремін делінеді:

1.Муниципалдық   құрылым   жарғысында   қарастырылған   муниципалдық 
құрылымның қарамағына қатысты міндетті ережелерді қабылдауға;

2.Муниципалдық құрылымның  даму бағдарламасын, жоспарын  қабылдауға, 
олардың орындалғаны жөнінде есепті бекітуге;

3.Жергілікті салымдармен  салықтарды белгілеуге;

4.Муниципалдық меншікті  басқаруға;

5.Муниципалдық құрылымның  жарғысында қарастырған жергілікті  өзін-өзі 
басқару органдарының қызметін бақылауға.

Мунципалдық қызмет - жергілікті өзін-өзі басқару тәуелді, тәуелсіз институттар жергілікті өзін-өзі басқару органдары жергілікті бюджеттен қаржыландырады.Муниципалдық қызметтің негізгі міндеттері:

1.Муниципалдық   құрылым   территориясындағы   азаматтардың   еркіндігінқамтамасыз ету;

2.Жергілікті деңгейдегі мәселелерді халықтың өз еркімен шешуін қамтамасыз ету;

3.Жергілікті өзін-өзі  басқару органдарының өкілеттіліктері  шегінде шешімдерді дайындауды, қабылдауды, орындауды және бақылауды қамтамасыз ету;

4.Муниципалдық құрылымның  құқығын, заңды мүдделерін қорғау. 
   Заңға сәйкес жергілікті өзін-өзі басқару органдары муниципалдық кұрылым халқы алдында, мемлекет алдында, жергілікті жэне заңды тұлғалар алдында жауапты. Қазақстан Республикасының конститутциясы жергілікті өзін-өзі басқару органдарына меншік иесінің барлық құқықтарын бекітеді: