ОҚО еңбек ресурстары

Қаратау - орта биікті жотасы, оның ең биік шыңы Бессаз (Мыңжылқы) шыңы – 2176 м. Негізінен ол кембрий алды және палеозойдың дислокацияланған қабаттарынан құрылған, ал оның тау алды мезозой, палеоген және неоген жастағы горизантыльдық орналасатын шөгінділерінен қалыптасқан. Қарату 5 – 6 балдық сейсмикалық зонада орналасқан. Қазіргі тектоникалық қозғалыстар өте белсенді, мұндай белсенділік, +12 мм/жылына,  Шоқпақ асуда, (перевал Чокпак) қайта геодезиялық нивелировка арқылы байқалды (Финько, 1965). Қаратау жотасы басым жерінде ассиметриялық болып келеді. Оңтүстік тау алдының үстіртті беті солтүстікке қарай жазық қырқаға айналады. Су айырық беті бор және эоцен трансгрессиялар кезінде жемірілген денудациялық жазықтық болып келеді. Қаратаудың оңтүстік жайпақ беткейдің әктасты-доломитты қабаттар дамыған учаскелердегі көтерілген жазық бетте өзендер мен жылғалардың кесіліп ойылған көлденең аңғарлары, тік беткейлі каньон тәріздес болып келеді. Жоғарыдан қарағанда осы каньондардың кейбір кесінділері тура және кескін бұрылыстар сипатты.

Облыстың оңтүстік-шығысында  Батыс Тянь-Шань тауларының тізбектері орналасқан. Ең биік Сай жоталар  гранитті және гранодиоритті герцин интрузияларымен тесіп шыққан палеозой шөгінді қабаттардан құрылған. Өгем жотасының кейбір жазық суайырық беттері әктастардан құрылған, ол жерде карст шұңқырлары көп кезедеседі. Қазығұрт таулары осындый тұзіліске  және жер бедеріне ие.

          Геологиясы мен кен байлықтары. Облыс жерінің көпшілік бөлігі Тұран плитасының құрамына кіреді. Геологиялық құрылымы негізінен кембрийлік, девондық, тас көмірлік жыныстардан (тақтатас, құмтас, әктас), таулы бөлігі төменгі палеозойлық жыныстардан (құмтас, гранит, конгломерат, жоталар аралығындағы ойыстар девонның қызыл түсті шөгінділеріне толған) түзілген. Жер қойнауынан полиметалл, қоңыр көмір, темір, уран кентастары, фосфорит, вермикулит, тальк, барит, гипс, отқа төзімді саз, әктас, гранит, мәрмәр, кварц, т.б. кен байлықтары барланған. Қаратауда Ащысай, Мырғалымсай, Байжансай қорғасын-мырыш кеніштері 20 ғасырдың 40- 40-жылдарынан жұмыс істейді. Республикада уран кентастарының қоры жағынан бірінші орын, фосфорит және темір кентасының қоры жағынан үшінші орын алады (Сурет 1.1).

Сурет 1.1 Оңтүстік Қазақстан облысының физикалық картасы

1.2 Климат жағдайы және агроклиматтық ресурстары

Оңтүстік Қазақстан облысы қоңыржай белдеуінің оңтүстік бөлігінде  орналасқан. Облыстың жазықтықты аудандарының климат жағдайының ерекшелігі кескін континенттігі. Л.Н. Бабушкиннің климаттық  аудандастыруы бойынша (Бабушкин, 1983) облыстың территориясы үш климаттық  провинцияда орналасқан. Облыстың солтүстігі Орталық Қазақстан провинцияның Бетпақдала округінде орналасқан. А.А. Пузырева бойынша (Пузырева, 1975) облыстың бұл бөлігі Балхаш-Арал облысының  Орталық Қазақстан ауданында  орналасқан. Облыстың солтүстік ауданының  климаттық шекаралары авторларда бір-біріне сәйкес келеді. Бұл аудан ауа температурасының үлкен жылдық ауытқуымен сипатталады, 38º шамасында (қаңтар -  -10,7ºС, шілде - +27ºС), мұндай ауытқу климаттың кескін континенттігіне байланысты [Кесте 1.1].

Шу өзенінен оңтүстік қарай  Қаратаудың солтүстік-шығыс тау  алдына дейін территория Л.Н. Бабушкин Жоңғар-Тянь-Шань провинцияның жазықтық провинция тармағының жеке Мойынқұм округі деп бөледі. Ал, А.А. Пузырева оны Балхаш-Арал облысының Мойынқұм климаттық ауданы деп есептейді. Мойынқұмның климат жағдайы жоғарыда көрсетілген Бетпақдаланың климаты  сияқты өте континенттік болып келеді. Бірақ жауын-шашын мөлшері салыстырмалы көбірек болуына байланысты (200 мм аса) бүл аудан флора мен фауна байлау болып табылады.

Кесте 1.1

Ауаның орта айлық және жылдық температурасы (ºС)

Қаратау жотасын Л.Н. Бабушкин Тұран провинциясының тау алды-таулы  провинция тармағының жеке климаттық  округ деп есептейді. Ал, А.А. Пузырева Қаратауды Батыс Тянь-Шань және Шығыс  Тянь-Шань климаттар облыстарына  бөледі. Жотаның солтүстік-шығыс  беткейі Солтүстік-Тянь-Шань климаттық  облысының Шығыс-Қаратау климаттық  ауданды, ал оңтүстік-батыс беткейі  Батыс-Тянь-Шань климаттық облысының  Батыс-Қаратау климаттық ауданды  қалыптастырады. Қаратау таулы климатпен  сипатталады, оның негізгі ерекшелігі жауын-шашын мөлшерінің 400 мм дейін көбеюі [Кесте 1.2].

Кесте 1.2

Жауын-шашынның орташа айлық және орташа жылдық мөлшері (мм).

Жауын-шашын режимінің  басты ерекшелігі қар жамылғысының салыстырмалы үлкен қалыңдығы 30 см дейін, ал ұзақтылығы 80 күнге дейін. Мұндай су қамтамасыз ету жағдайы суғарылмайтын егістікке жағымды болып табылады, негізінен суыққа бейімделген ауыл шаруашылық дақылдарғы, әсіресе, астық түқымдастықтарға. Жеткілікті ылғалдану әртүрлі шөптесін таулы дала дамуына жағдай түғызады, яғни таулы жайылым ретінде пайдаланылады.

Қаратаудың оңтүстік-батыс  беткейінің термикалық режимі ауыл шаруашылыққа өте жағымды, бірақ егіншілік  үшін жер бедері пішіні қолайсыз.

Облыстың оңтүстіктегі жазықтары  А.А.Пузырева бойынша Қызылқұм-Қаратау  маңы климаттық облысында орналасқан. Автор бұл территорияны екі климаттық  ауданға бөледі, Сырдарияның сол  жағысындағы жазықтықты қамтитын Шығыс-Қызылқұм климат ауданы және Сырдариядан тау  алды жазықтарға дейін Сырдария маңы климат ауданы. Оңтүстікте Келес өзенінің төменгі ағысы жеке климат ауданға  ажыратылады.

Бұл аймақ белсенді температуралардың  жоғары мөлшерімен сипатталады. Мысалы, 4400º (+10º жоғары ауа температуралардың  жиынтығы) изосызығы оңтүстік-шығыста  Қазығұрт жотасының оңтүстік беткейімен, кейін солтүстік бағытта жалғасады, шамамен Төрткүл жанында батысқа  бұрылады. Сондықтан, облыстың оңтүстік-батысы жылу сүйгіш ауыл шаруашылық дақылдар (жұзім, темекі, мақта т.б.) өсіретін зонада орналасқан. Термикалық жағадйы  жақсы болғанымен, жауын-шашын мөлшерінің аздығы жер ресурстардың сапасы төмен  болуына алып келеді, мысалы, Байырқұмда – 232 мм, Шардара – 242 мм, Мақтаарал – 311 мм. Одан қалса жауын-шашынның максимумы қысқы маусымда болады.

Облыстың тау алды жазықтары  Батыс Тянь-Шань климат облысында  орналасқан. Бұл аудан агроклимат жағынан өте қолайлы, бірақ жер  бедері пішіні егістік дамуына кедергі  болып келеді. Жауын-шашын мөлшері  400 мм ден 800 мм дейін. Жазғы маусым қатты ыстық емес (Шымкент - +26,2ºС), ал қысы жылы (Шымкент - -2,4ºС).

Агроландшафттар қалыптасуында  агроклиматтық ресурстар өте  маңызды роль атқарады. Оның негізгі  себебі ауыл шаруашылық ландшафттарды  жасау  үшін термикалық ресурстарды, ылғалмен қамтамасыздандыруы, олардың  режимін есепке алу қажет. Сондықтан, осы мәселелерді қарастыруда  агроклиматтық аудандастыруға негізденеміз.

Онтүстік Қазақстан облысының  физикалық-географиялық жағдайындағы үлкен айырмашылықтар агроклиматтық  жағдайдың біркелкі болмауының себебі болып келеді.

Агроклиматтық аудандастыру негізінде - өсіп-өну (вегетациялық) кезеңдегі  ылғалмен және жылумен қамтамасыз ету  көрсеткіштері ретінде Селяниновтың гидротермикалық коэффициенті (ГТК) қолданылады [17]. Бұл коэффициент, температурасы + 10ºС жоғары кезеңдегі жауын-шашынның жиынтығы, осы кезендегі 10 (он) есе  кішірейтілген температуралар жиынтығына бөлінген көрсеткішке тең.

Ылғалдану жағдайы бойынша  облыстың территориясы үш зонаға бөлінген: өте құрғақ (ГТК=0,1 – 0,3), 1000 м биіктік дейін тау алды құрғақ (0,3 - 0,5) және таулы 1000 м жоғары (ГТК >0,5). Өте құрғақ зона жылумен қамтамасыз ету бойынша екі ауданға бөлінеді: өте құрғақ ыстық 10ºС жоғары температуралардың жиынтығы 3300 - 3900ºС және өте құрағақ өте ыстық температуралардың жиынтығы 4000 – 4600ºС тең. Құрғақ тау алды зонада температуралар жиынтығы 3300 – 4400º, ал, таулы зонада 3300º және одан да төмен. Нәтижеде, Оңтүстік Қазақстан облысы территориясында төрт агроклиматтық аудан ажыратылады (17).

Бірінші аудан. Ыстық құрғақ агроклиматтық аудан Бетпақдаланы, Мойынқұмды, Шу өзені аңғарын қамтиды. Агроклиматтық ауданға әкімшілік  тарапынан Созақ ауданының жазықтық бөлігі сәйкес келеді. Климаттық ауданның климаты кескін континентті, ыстық  құрғақ жаз, суық қар аз жауатын қыспен сипатталады. Аязсыз маусым орта есеппен  сәуір айының екінші жартысында орнатылады, 5 – 6 айға созылады. Жауын-шашын мөлшері  өте аз. Температуралар 10ºС жоғары кезеңінде  жауын-шашын мөлшері 45 – 125 мм аралығында, максимумы наурыз – мамыр маусымға келеді. Қыста болатын қар жамылғысының қалыңдығы 10 – 25 см, 2 – 3 айға созылады. Ылғалдың тапшылығы егін шаруашылығын дамытуға мұмкіндік бермейді, сондықтан, бұл ауданның жер ресурстарын жайылым ретінде пайдалануға болады.

Екінші аудан, өте құрғақ және өте ыстық Сырдария өзені  бойын қамтиды, батыста Қызықұм, шығыста Қаратау мен Өгем жотасының  тау алды етегіне дейін. Қиыр оңтүстікте бұл ауданға Мырзашөл жатады. Бұл  агроклиматтық ауданғы төмендегі  әкімшілік аудандар кіреді: Мақтаарал, Шардара, Отырар аудандары, Сайрам және Қазығұрт аудандарының батыс бөліктері, Байдібек ауданының батыс және оңтүстік-батыс  бөліктері, Түркістан мен Сарыағаш аудандарының оңтүстік бөліктері.

Бұл ауданда 10ºС жоғары температуралар жиынтығы 4000 – 4600ºС құрайды, ГТК=0,1 – 0,3; Қаратау жотасы, ауданға қарай  суық солтүстік ауаны өткізбейді. Көктемгі үсік сәуір айының басында  тоқтайды, ал бірінші күзгі үсік қазан айының бірінші жартысында пайда болады. 10ºС жоғары температуралар кезеңіндегі жауын-шашынның мөлшері  40 мм – 150 мм дейін. Әсіресе, батыс бөлігі өте құрғақ (Қызылқұмда орташа жылдық жауын-шашын мөлщері 100 – 170 мм. Қыста қар жамылғысы түрақты болмайды және қалың қабат болып жатпайды. Оңтүстік бөлігінде тұрақты қар жамылғысы қалыптаспайды. Ауыл шаруашылығы басым суғармалы, құмды аудандары жайылым ретінде пайдаланады. Ауданның оңтүстік бөлігінің топырағы мақта, жүзім т.б. жылу сүйгіш дақылдар егуге қолайлы.

Үшінші аудан, қүрғақ тау  алды зонасы, Созақ, Түркістан, Байдібек, Түлкібас, Сайрам, Төлебі, Қазығұрт және Сарыағаш әкімшілік аудандарының тау  алды бөліктерін қамтиды. +10ºС жоғары температуралар жиынтығы 3300º - 4400º аралығында, ГТК=0,3 – 0,5. Аязсыз кезеңінің үзақтылығы 167 – 204 күнге дейін созылады. Бұл  ауданның климатына теңіз деңгейінен биіктігі, жер бедері және беткейдің  экспозициясының үлкен ықпалы бар. Жауын-шашынның жылдық мөлшері 500 –  600 мм шамасында. Температурасы + 10ºС жоғары болатын кезең бойы жауын-шашынның мөлшері 90 – 250 мм. Түрақты қар жамылғысы желтоқсан айының екінші декадасында орнатылады, 2 – 2,5 айға созылады. Ауданның агрошаруашылық маңызы суғарылмайтын жер ресурстарының көп болуы.