Табиғи газ өндірісінің экологиялық жағдайы және оны шешу жолдары

    Республиканың табиғи газға деген қазіргі таңдағы сүранысы жылына 7-8 млрд. м3. Сонымен, Қазақстан өте ірі мүнай-газ потенциалына иелік етеді, оның ішінде сұйық және газ түріндегі көмірсутектердің барланған қорының биік үлесімен сипатталады. Мұның өзі мұнай мен газды өндіру деңгөйін арттырып қана қоймай, мұнай-газ өндіру өнеркәсібінің шикізат базасын жаңадан ашылған, соның ішінде Каспий теңізінің қазақстандық секторынан табылған жаңа кенорындар есебінен нығайта түсуге де мүмкіндік береді.

Қазақстанның мұнай өнеркәсібі революцияға дейінгі тарихы бар  ежелгі сала. 19-шы ғасырдың аяғында 20-шы ғасырдың бас шенінде Қазақстанға келген орыс және шет ел монополияларының капиталы мұнай өнеркәсібін де қамти бастады. Алайда патша үкіметі Қазақстанды метраполийдің колониялық тіркемесі ретінде қалдыра отырып, оған арзан шикізат көзі және өз рыноғын шығаратын қосалқы аймақ ретінде ғана қарады. Кеңесөкіметі қүрылғаннан кейін, 20-шы жылдардың басында Орал-Ембі ауданының мұнай кәсіпшіліктері мемлекет қарамағына өткізілді.

  Газ өндірісін ұлғайту негізінен  жаңа және негізгі базалық: Қарашығанақ, Теңіз, Жаңажол, Толқын және «ҚазМұнайГаз» ҚК АҚ-қа тиесілі тағы бір қатар кәсіпорындарды, сондай-ақ Каспий қайраңы кен орындарын (Қашаған және т.б.) дамыту жолымен қамтамасыз етіледі.Өндірілетін газ негізінен ілеспе газ болып табылатындығын ескере отырып,  тауарлы газды өндіру және шығару қарқыны мұнай өңдеу қарқынымен және кен орнын игеру бойынша қабылданған технологиялық шешімдермен (мысалы, газды кері айдау) айқындалады.

Болжам  бойынша 2010 жылы  республикадағы газ  өндіру деңгейі шамамен – 37,0 млрд. тек. м,  ал 2014 жылға қарай –  шамамен  55,8 млрд. тек.м  құрайтын болады.

Өз қажеттіліктеріне пайдаланатын газды, сондай-ақ кері айдау  көлемдерін ескергенде,  2009 жылы тауарлы  газды өндіру және шығару балансы  және 2014 жылға дейін күтілетін болжамды көлемдер 3-кестеде көрсетілген.

 

3-кесте

2009 жылы тауарлы газды өндіру  және шығару балансы

және 2014 жылға дейінгі болжам

млрд. тек.м.

№	Көрсеткіш атауы	2009 ж	2010ж	2011ж	2012ж	2013ж	2014ж
1	Шикі мұнай өндіру, барлығы	36,0	37,0	43,6	44,8	53,5	55,8
2	Шикі газды пайдалану,  о.і.	16,3	14,5	16,4	15,9	20,0	22,3
2.1	Өз технологиялық қажеттіліктерге, о.і. газды жандыру	7,5	6,1	6,0	5,5	7,7	7,7
2.2	қабатқа қайта айдау	8,8	8,4	10,4	10,4	12,3	14,6
3	Құрғақ газ өндіру, о.і.	19,7	23,3	27,2	28,9	33,5	33,5
3.1	Жер қойнауын пайдаланушылардың өз технологиялық  қажеттіліктеріне тұтынуы (ГТУ және т.б.)	3,0	3,3	3,6	3,6	4,0	4,0
3.2	таратылатын тауарлы құрғақ газ	15,6	20,0	23,6	25,3	29,5	29,5
3.3	Газды ПХГ айдау	1,1	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0

 

Өндіру  көлемдерінің болжамды өсімі минералдық-шикізаттық базаны уақытылы толықтыруға қатысты  тиісті саясатты қалыптастыруды талап  етеді. Ресурстық база жаңа көмірсутегі  шикізатының кен орындарымен  толықтырылмайды, бүгінгі таңда Республиканың дайын құрылымдарының қоры іс жүзінде таусылды.

Үлкен тереңдіктегі мұнайгаздылықтың ғылыми-негізделген  болжамы және мұнайдың тұз асты кешенге  көшіп-қонуы моделдері жоқ.

Жүргізілген зерттеулер барланған қорлардың  негізгі және көмірсутегі шикізатын  өндіру  өсімін Каспий теңізі айдынында  күткен жөн екенін көрсетті.

Каспий  теңізінің қазақстандық секторын игерудің мемлекеттік бағдарламасын іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспарының II-кезеңіне сәйкес 2005 жылғы желтоқсанда  ҚР Энергетика және минералдық ресурстар  министрлігі Каспий теңізінің қазақстандық секторы шегінде эксклюзивті  емес геофизикалық зерттеулер арқылы мемлекеттік геологиялық зерттеу  жүргізуді ұйымдастырды.

Ілеспе  газ өндірісін ұлғайту перспективаларын ескере отырып, бір мезгілде шағын  мұнай-газ кен орындарын игеру  кезінде газ тазалайтын арнайы қондырғыларды  құрып, жұмыс істеп жатқан газ өңдеу зауыттарын кеңейту талап етіледі.

Теңіз кен  орнының дамуы перспективада  жылына  8 - 10 млрд. тек. м, Қарашығанақ  кен орын бойынша  – өндірілетін  көлемдерге қосымша 10 млрд. тек. м дейін  және Қашаған кен орнының игерілуі кемінде  5 - 6 млрд. тек. м газ өндеуді  талап етеді.

ӨБТК  сәйкес Қарашығанақ кен орнын  игерудің 3-кезеңінде сұйық көмірсутегілерін өндіру және тиісінше газ өндірісі ұлғайтылған кезде Газ жобасын іске асыру қажеттілігі туындайды. Газ жобасы кен орнында жылына     5-тен 10 млрд. тек. метрге дейінгі көлемде шикізат өңдеуге және  тазартылған газды сату нарықтарына жеткізуге арналған газ құбырын салуға бағытталған газ өңдеу зауытын салуды көздейтін, газдың қосымша көлемдерін кәдеге жарату жобасы ретінде көзделеді. Газ жобасын іске асыру үшін ГӨЗ-де шығарылған аз күкіртті газды өңдеу, сондай-ақ  Мердігер мен Газ жобасының демеушілері үшін қолайлы техникалық, коммерциялық және қаржылық жағдай жасау туралы ұзақ мерзімді уағдаластықтарды қамтитын  Мердігер мен Қазақстан Республика-        сының өзара міндеттемелерін орындау қажет.

Қарашығанақ ГӨЗ салу жобасы жөніндегі келіссөздер  жалғасуда, сондай-ақ техникалық-экономикалық негіздемені (ТЭН) түзету бойынша жұмыстар жүргізілуде.

ТЭН нәтижелері бойынша, экономикалық жағынан тиімді және тіршілікке бейімді ГӨЗ салудың  оңтайлы нұсқасы таңдалған жағдайда осы инвестициялық жобаны одан әрі  іске асыру туралы шешім қабылданатын болады. Әрі қарай егжей-тегжейлі жобалау, тиісті келісімдерді алу, жобаның  мемлекеттік сараптамасын жүргізу, ГӨЗ қаржыландыруды және салуды ұйымдастыру  үшін кемінде төрт жыл қажет.

4-кесте

 

Жұмыс істеп жатқан және жаңа ГӨЗ бен  ГКДҚ қуаттарының болжамы 

 

№	Гөз өңдеу зауыттары (ГӨЗ) және ілеспе газды кешенді дайындау  қондырғылары  (ГКДҚ)			Күтілетін енгізу мерзімі	Жылына қуаты
					Жұмыс істеу бағыты:			Жаңалары:
					Газ өңдеу, млн. тек. м	Сұйытылған газ шығару, мың тонна	Газ өңдеу, млн. тек. м		Сұйытылған газ шығару, мың тонна
Газ өңдеу зауыттары
1		ҚазГӨЗ.		-	2 900	110	-		-
2		Теңіз ГӨЗ		-	12 000	1 150	-		-
3		ЖГӨЗ (3-зауыт) II – кезек		2012 ж.	4 000	200	4 000		280
4		Қашаған ГӨЗ	I-кезек	2013 ж.	-	-	3 000		500
5		Боранкөл ГӨЗ			-	-	3 000		140
		ГӨЗ бойынша жиыны			18 900	1 460	10 000		920
Газды кешенді дайындау қондырғылары
1		«Амангелді Газ» ЖШС			700	-		-		-
2		«ҚазГерМұнай» ЖШС			500	90		-		-
5		«Торғай Петролеум» АҚ			150	50
6		Басқа кен орындарына		2012 ж.	-	-		1550		320
Қондырғылар бойынша жиыны					1 350	140		1550		320
ГӨЗ бен ГКДҚ					20 250	1 600		11 550		1 240

 

   Газды кәдеге жарату бағдарламасы шеңберінде республиканың жер қойнауын пайдаланушылары сұйытылған газды кешенді дайындау қондырғысында шығарады. Қазақстанда сұйытылған көмірсутекті газды (СКСГ) үш – Теңіз, Қазақ, Жаңа жол газ өңдеу зауытында, үш – «Петро Қазақстан Ойл Продакс»  ЖШС (ПКОП), «Павлодар мұнай-химия зауыты» АҚ (ПМХЗ),  «Атырау мұнай өңдеу зауыты» (АМӨЗ) мұнай өңдеу зауытында шығарылады.

Мұнай-газ  өңдеу зауыттарының (МГӨЗ) 2009 жылы сұйытылған газ шығару, СКСГ  экспорты мен  ішкі нарыққа жеткізілімдерінің  серпіні  және  2014 жылға дейінгі  болжам 5-кестеде келтірілген:

5-кесте

 

2009 жылы сұйытылған газ өндірісі  және 2014 жылға дейінгі болжам

мың тонна

 

Атауы	2009ж	2010ж	2011ж	2012ж	2013ж	2014ж
ҚР ГӨЗ
Теңізшевройл ГӨЗ	1157,3	1256	1282	1247	1250	1250
Жаңажол ГӨЗ	129,5	150	180	250	300	300
ҚазГӨЗ	92,3	100	100	100	100	100
Қазгермұнай ГКДҚ	55,3	80	100	140	140	140
Торғай-Петролеум ГКДҚ	8,8	50	80	80	80	80
ҚР МӨЗ	365,0	409	404	413	429	538
ПМХЗ	220,0	254	254	263	271	282
ПКОП	137,0	142	142	141	144	147
АМӨЗ	8,0	13	8	9	14	109
Сұйытылған газ өндірісінің барлығы	530	650	670	700	811	900
Сұйытылған газдың ішкі нарыққа жеткізілімдері	520	520	520	550	600	600

 

Жүргізілген зерттеулер бәсекеге қабілетті, қосылған құны жоғары экспорттық мұнай-химия  өнімін шығару бағытында саланы әртараптандыруға  мүмкіндіктердің бар екенін көрсетті. Көмірсутегі шикізатын терең  өңдеу жөніндегі толық технологиялық  циклді жоғары технологиялық өндірістерді дамыту, отандық нарықты базалық  мұнай-химия өнімінен толықтыру, сондай-ақ экспортқа бәсекеге қабілеті бар  қазақстандық өнімді жеткізу  үшін барлық жағдайлар жасалған.

      Газ магистралы жүйесі кеңес газ тасымалдау жүйесі шеңберінде құрылды және табиғи газды Орталық Азиядан Ресейге және Кавказ елдері республикаларына жеткізуге функционалдық бағытталған болып қала бермек, сондықтан Ресей қазақстандық газдың экспорты кезінде негізгі бағыт болып қала береді. Ұзақ мерзімді кезеңде тауар газы өндірісінің көлемін ұлғайып келе жатқанын, сондай-ақ республиканың оңтүстігінің энергиялық тәуелсіздігін шешу қажеттігін  назарға ала отырып, газ тасымалдау қуаттарын әртараптандыру маңызды мәселе болып табылады. 

Болжамды  деректер бойынша көлемі 2014 жылы 122,3 текше метрге дейін ұлғайтылатын Қазақстан арқылы халықаралық газ  транзитін дамытуға жеке назар аудару қажет.

Көмірсутегілерді  ішкі және сыртқы нарықтарға жеткізудің көп векторлық қағидаттарына  сүйене отырып, табиғи газ экспорты және экспорттық бағыттары бойынша  барлық экономикалық тұрғыдан пайдалы  бағыттарды дамытуды жалғастыру қажет. 

Қазіргі сәтте газ экспортының ресейлік бағытына бәсекелесетін баламаның  жоқ екенін және ағымдағы сату Қазақстан  Республикасы мен Ресей Федерациясының шекарасында жүзеге асырылып жатқанын ескере отырып, қазақстандық тарап  уәкілеттік берген ұйым арқылы жеткізуді  жүргізіп әділ нарықтық баға алу бойынша  жұмысты жалғастыру қажет. Бұл ретте  уәкілетті органдармен (“Трансферттік  баға белгілеу туралы” Заңға сәйкес) Қазақстан Республикасы мен Ресей  Федерациясы шекарасында эксперттік бағаны келісу және бекіту үшін нормативтік  құқықтық актілерге қажетті нормаларды енгізу тиісті жұмыс жүргізу.

Ішкі  газбен жабдықтауды дамыту тұрғындардың әлеуметтік жағдайын жақсартуға бағытталған  саланы дамыту басымдықтарының бірі болып қала бермек. Қазіргі уақытта  республикада 30 және одан да көп жыл  бұрын салынған ұзақтығы шамамен 11 мың км. болатын орта және төмен  қысымды газ тарататын желілерінің  басым бөлігі өзінің беріктілік қорын  тауысқан. Таратушы газ құбырларының техникалық жай-күйі негізгі құралдар мен жабдықтың жоғары дәрежелі тозуымен сипатталады. 

“ҚазТрансГаз-Аймақ” АҚ бөлімшелері пайдаланатын газ  тарату желілері бойынша газ құбырларының шамамен 18% авария алдындағы жағдайда. Бұл ретте, болат құбырларды пайдаланудың нормативтік мерзімдері 30 жыл болса, жабдық пен құбырлардың 12%  35 жылдан астам пайдаланылып келеді. Бұдан  басқа, газ құбырларының жылдам тозуы  жер асты құбырлардың 40%-нің ұзақтығы электр-химия қорғағышсыз (2001жылы –70% астам) пайдаланылуынан болып отыр.  Газ реттеу пункттерінің (бұдан әрі - ГРП) жартысына дерлігі және шкафтық газ тарату пункттерінің (бұдан әрі - ШГТП) үштен бір бөлігі жөндеуді немесе алмастыруды қажет етеді.