Табиғи газ өндірісінің экологиялық жағдайы және оны шешу жолдары

 

Жоспар

  I.Кіріспе

II.Негізгі бөлім

     а) Табиғи газ;

     ә) Табиғи газ құрамы;

   б) Табиғи газдар жіктемесі;

     в) Газ өнеркәсібі;

     г) Газ өндірісі;

     д) Қазақстанның мұнай-газ өнеркәсібінің потенциалы;

    е)  Газ құбыры.

III.Қорытынды бөлім

а) Табиғи газ өндірісінің экологиялық проблемалары;

б)Экологиялық проблемаларды  шешу жолдары.

V.Пайдаланылған әдебиеттер.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

    Ел экономикасындағы   газ саласының ролін тұрақты нығайту қажеттілігі салалық бағдарламаны әзірлеуге себеп болды.

   Газ саласы еліміздің және оның жекелеген өңірлерінің дамуына маңызды әлеуметтік-эконикалық әсер келтіреді, шын мәнінде мемлекеттің бүкіл экономикасы үшін алға тартушы күш  болып табылады, экономиканың басқада салаларының дамуына ықпал етеді. Өңір мен бүкіл мемлекет ауқымындағы анағұрлым маңызды әлеуметтік бағдарламалардың іске асуы мұнай-газ кешені кәсіпорындарының жұмысына байланысты.

Мұнай-газ саласының серпінді дамуы Қазақстанның бүкіл экономикасы  үшін өте маңызды. Бүгінгі таңда  мұнай-газ саласы Қазақстан Республикасы экономикасының құрылымында айқындаушы роль атқарады. Статистика органдарының оперативтік деректері бойынша 2009 жылы ІЖӨ-дегі мұнай-газ саласының  үлесі 20,8 %, ал 2008 ресми есеп бойынша  - 21,8% құрады.

2009 жылдан бастап енгізілген  салық жеңілдіктеріне қарамастан, газ саласынан түсімдер мемлекет бюджетінің елеулі көлемін құрады. Атап айтқанда, кірістердегі сала үлесі  2008 жылмен салыстырғанда  1,2  проценттік тармаққа ұлғайып,  1531,2 млрд.теңге немесе 40,5 % құрады. Ұлттық қорға мұнай-газ саласының төлемдері алдындағы жылдағыдай 1371,4 млрд. теңге немесе мемлекеттік кірістердегі  36,3% құрады.

2009 жылы минералдық-шикізатық  кешендегі инвестициялар көлемі 3,2 трлн. теңге (21,4 млрд. $ АҚШ) құрады.Жақын болашақта еліміздің газ секторы серпінді дамитын болады, бұл еліміз үшін өндірістік, әлеуметтік және экологиялық бағыттағы объектілер құрылысын қамтитын, бірыңғай кешенді саланы дамыту жоспарларын жасақтау жолымен барлық мүдделі тараптардың үйлесімді жұмысын талап етеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Табиғи  газ

Табиғи газ — Жер қойнауларында органикалық заттардың анаэробты бөлінуі кезінде пайда болған газдар қоспасы.

Табиғи газ пайдалы қазбалар қатарына жатады. Табиғи газ қабаттарда (жер қойнауларында) орналасқанда газтәрізді күйде - жекелеген шоғырлар (газ кендері) түрінде немесе мұнай-газ кенорындарының беткі бөлігіндегі арнайы газды қабат (шапка) ретінде немесе мұнайда, кей жағдайда суда ерітілген күйде де болады. Қалыпты жағдайда (101,325 кПа және 15 °C) табиғи газ тек газтәрізді күйде болады. Сондай-ақ табиғи газ табиғи газ гидраттары түрінде кристалл күйінде де кездесе береді. Таза табиғи газдың иісі мен түсі болмайды.

    Химиялық құрамы мен физикалық қасиеттері тұрғысынан сан түрлі болып келетін, әртүрлі геологиялық және геохимиялық жағдайларда ұшырасатын газ жатындарының жалпылама атауы. Олар бірнеше түрлерге жіктеледі:

          1.Табиғатта кездесу жағдайына орай: "атмосфера газдары", "литосфера газдары", "гидросфера газдары" және "органикалық әлем газдары" болып төрт түрге;

          2.Көрініс беру пішіндеріне орай: "газогендік газдар", "газтүзілім газдары", "айналым (ауа) газдары" және "аралас газдар" болып төрт түрге;

      3.Химиялық құрамына орай: "көмірсутекті газдар", "көмірқышқыл газдары" және "азот газдары" болып үш түрге;

        4.Жаралу табиғатына (тегіне) орай: "биохимиялық газдар", "литохимиялық газдар", "радиоактивтілік газдары", "ауа газдары" және "ғарыш газдары" болып бес түрге бөлінеді. Бұл газдар, сайып келгенде, әр түрлі агрегаттық жағдайдағы күрделі табиғи жүйелер құрамынан бөлініп дараланған заттар қоспасы (ерітіндісі) болып табылады, олар қалыпты (атмосфералық) жағдайда газ түріңде ұшырасады. Табиғи газдардың сан түрлілігі олар туындайтын табиғи жүйелер сипатымен және олардың газдарды бөліп шығару жағдайларымен анықталады. Өздері туындайтын табиғи жүйелер сипатына орай табиғи газдар "таужыныс газдары", "газгидраттар газы", "мұнай газы", "табиғи су газдары" және "жерасты газдары" болып бірнеше түрлерге бөлінеді. Табиғи жүйелердің газ бөліп шығару жағдайына орай табиғи газдар "өздігінен бөлініп шыққан" газдар және "әдейілеп өндірілген газдар" болып екі топқа жіктеледі.

Табиғи  газ құрамы

Табиғи газдың негізгі  бөлігін метан (CH4) құрайды — 92-ден 98 %-ке дейін. Табиғи газдың құрамына ауырырақ көмірсутектер - метанның гомологтары  кіре алады.Оларға:

1.этан(C2H6),                                                                                                                             2.пропан(C3H8),                                                                                                                        3.бутан (C4H10).

Сондай-ақ басқа да көмірсутек емес заттар да кездесіп жатады:                                               1.сутек(),                                                                                                                     2.күкіртсутек(S),                                                                                                  3.көміртекдиоксиді(С),                                                                                             4.азот(),                                                                                                                          5.гелий (Не).

Табиғи  газдар жіктемесі.

Табиғи газдарды әр түрлі  белгілері тұрғысынан жіктеу. Әдетте хаттамалық, тектік және техникалық(өндірістік) жіктемелер болып үш топқа жіктеледі. Хаттамалық жіктемелер табиғи газдардың  геохимиясын зерттеу мақсатын көздей отырып, оларды ең айшықты өзіндік  белгілері тұрғысынан даралайды. Аталған  белгілердің ең маңыздылары - газдардың  көрініс беру орны, физикалық жағдайы  және құрамы. Алғашқы белгісіне қарай "атмосфера газдарын", "гидросфера газдарын", "литосфера газдарын" және олардың бір-біріне "ауысу  өңірі газдарын" даралауға болады: Газдар дербес болуы (жеке фаза түрінде  дараланган) немесе сорылған күйде  ұшырасуы (таужыныстар мен қойнауқаттық суларда - "суда еріген газдар", мұнайларда - "мұнай газдары") ықтимал. Құрамына карай табиғи газдар "көмірсутекті газдар", "азотты газдар", көмірқышқыл  газдары" және "күкіртсутекті  газдар" болып төрт түрге бөлінеді. Күрделі құрамды газдар сирек  кездеседі, бұлардың құрамындағы басты  құрамбөліктердің мөлшері 50 %-дан аспайды. Көмірсутекті газдар, өз кезегінде, құрғақ, жұтаң және қоңды газдарға жіктеледі.Тектік жіктемелерде газды қоспалар өзінің жаралу тегі тұрғысынан дараланатын болады. Жіктеу белгісі ретіңде газды құрайтын құрамбөлікгердің туындау көзі (органогендік, литогендік, т.с.с.), немесе олардың туындауын қамтамасыз ететін процестер (биогендік, метаморфогендік,т.с.с.),не болмаса солардың екеуі де алынады.Техникалық (өндірістік) жіктемелер табиғи газдарды тауарлық сапасы тұрғысынан, яғни олардың жылу бөлу қабілетіне (жанғыш газдар, төменкалориялы газдар, жанбайтын газдар) және өз құрамындағы пайдалы немесе зиянды газды құрамбөліктердің (гелийлі, күкіртсутекті, т.с.с.) мөлшеріне қарай жіктеуге мүмкіндік береді.

   Табиғи газдың салыстырмалы тығыздығы.Нақтылы температура мен қысым жағдайында белгілі бір көлемді иеленген газ массасы көлемі нақ сондай қалыпты жағдайдағы құрғақ ауа массасынан қаншалықты ауыр немесе жеңіл екендігін көрсететін сандық мөлшер. Табиғи газдың салыстырмалы тығыздығы сол газдың молекулалық массасына тікелей тәуелді бола отырып 0,5-1,2 аралығында өзгереді.

Газ өнеркәсібі

  Газ өнеркәсібі – табиғи газ кен орындарына барлау жүргізуді, мұнай, көмір мен тақтатастан жасанды газ өндіруді, өңдеуді, газды тасымалдау және оны өнеркәсіп пен коммуналдық-тұрмыстық шаруашылықта пайдалануды қамтитын отын өнеркәсібінің бір саласы. Газ өнеркәсібі әсіресе, АҚШ-та, Канадада, Мексикада ерте кезден дамыған. Англия, Франция, Бельгия, т.б. елдер 18 ғасырдың соңында тас көмірден жасанды газ өндіру ісін жолға қойды. Ресей мен Қазақстанда 20 ғасырдың алғашқы жартысына дейін табиғи газ өндірілген жоқ, тек мұнай кәсіпшіліктерінен аздаған газ алынып тұрды.

     Газ- калориясы жоғары, тасымалдануы жеңіл, бағалы химиялық шикізат. Өндірісте пластмасса, химия талшықтарын, синтетикалық каучук, азот тыңайткыштарын алуда қолданылады. 

   Газ өндіру (1920 жылында) жекелеген сала ретінде Маңғыстау алабын игерген кезде пайда болды. Оның серпіліп, кең көлемде өндірілуі Қарашы- ғанақ кен орнын игеруімен байланысты болды.

    Қазіргі кезде республикамызда 100-ге жуық газ қоры барланды. Бірақ оның 2/5 бөлігі Қарашығанақ кен орнының үлесінде. Келесі ірі кен орындарына - Қашаған, Теңіз, Жаңажол жатады. Газдың негізгі қоры көбінесе мұнай-газ кен орындарында мүнаймен бірге кездеседі. Оңтүстігімізде Шу-Сарысу газ алабы біртіндеп колға алынып, игеріле бастады.

     Республикада табиғи газ 1960 жылы «Өзен» (Маңғыстау облысы) кен орнында өндірілді. Қазақстанның газ өнеркәсібі мұнай өңдеу өнеркәсібімен тығыз байланысты.«Маңғышлақмұнай», «Қазақгаз» кәсіпорындарын өнер- кәсіптік мақсатқа пайдалану 1966 жылдан басталды.

  1973 жылы табиғи және ілеспе газ өңдеумен, газ конденсатын сұйыл- татын және құрғақ газ, газ бензинін алумен айналысатын Қазақ газ өңдеу зауыты (Жаңаөзен қ.) іске қосылды.

  Қазір Қазақстанда 4 газ өңдеу зауыты істейді Олар:

     - Қазақ газ өңдеу зауыты

     - Теңіз газ  өңдеу зауыты

     - Жаңажол газ  өңдеу зауыты

     - Қарашығанақ  өңдеу кешені.                              

   Қазақстан газ өнеркәсібіне республикалқы аумағы арқылы өтетін Бұхара– Орал – Орта Азия – Мәскеу, Бұхара – Шымкент – Тараз – Бішкек – Алматы магистральды газ құбырлары, сонымен бірге газ пайдалану бірлестігін реттеп отыратын Бозой, Полторацкий және Ақыртөбе жер асты газ сақтау қоймасы кіреді. Сондай-ақ республикада жекеленген газ құбырларымен газ тасымдалдап, жеткізу жұмыстарын «Қазтрансгаз», «Қазтрансойл»,т.б. компанияларының бөлімшелері атқаруда (2006). Қазақстан газ өнеркәсі- бінің дамуы 1991 жылдан жаңа деңгейге көтерілді. Сол жылы «Қазақгаз -

өнеркәсіп» мемлекеттік  газ концерні құрылды, кейін ол «Қазресгаз»  ұлттық газ компаниясы деп аталды. Қазақстан жері газға бай. Каспий, Мойынқұм, Шу – Сарысу ойпаттарында, Қарашығанақ пен Теңізде газдың мол қоры бар. Барланған табиғи газ қоры 4,0 трлн. м3 болса, жасанды газ қоры                1,2млрд.м3. Қазақстандық Каспий т.секторы мен құрлықтағы газдың жобалық ресурстары табиғи газ бойынша 6 трлн. м3, ал жасанды газ қоры 2,2 млрд. м3.

Газ өндірісі

Қазақстанның газ өнеркәсібінің  дамуы жақында ғана, өткен ғасырдың 70-жылдары дами бастады десе болады.1981 жылғы «Қазақ Совет энциклопе- диясында» былай делінген: табиғи газдың көптеген өнеркәсіптік қорының болуы, оны пайдаланудың жоғары тиімділігі мен салыстырма түрдегі төмен капитал сыйымдылығы қысқа мерзімде республиканың отындық баланс құрылымын газға қарай өзгертуге мүмкіндік туғызады. Қазақстанда газ өнеркәсібінің даму болашағы зор. КСРО-да бірегей халық шаруашылығы кешенін құру Қазақстанның аумағында Бұқар-Орал, Орталық Азия-Орталық және Бухара - Ташкен т- Фрунзе - Алматы ірі магистралдық газ құбырларын салуға себеп болды, олар бойынша осы уақытқа дейін тұтынушыларға көгілдір отын жеткізілуде. Бірегей газ тасымалдау жүйесі орталықтан басқарылды, республикада негізгі басқаруды Қазбасгаз жүзеге асырды. Түрікмен мекн Өзбекстан газын Қазақстан аумағы бойынша солтүстікке жеткізу керек болды.Магистралды газ құбырлары қазақстандық көмірсутегінің негізгі кен орындары орналасқан Қазақстанның батыс өңірлері бойынша жобаланып, өткізілгендігін атап өткен жөн.                

   Қазақстанның тәуелсіздік алуымен бірге газ тасымалдау жүйесінің магистралдық жүйесін басқарумен «Қазақгаз» отандық мемлекеттік құрылымы айналысты . Алайда тиімді шаруашылық ету жедел жұмыс жасау және желілерді жарамды күйінде ұстау үшін ғана емес, оларды дамыту үшін де күрделі салымдарды талап етті. «Қазақгаз» қалыптасқан жағдайға байланысты осы проблемаларды шеше алмады да үкімет деңгейінде шетелдік инвесторларды тарту туралы шешім қабылданды.1997 жылдың жазында бельгиялық «Трактебель С.А.» компаниясы мен Қазақстан Республикасы Ішкі және халықаралық газ тасымалдау жүйелері концессиясы шартын жасасты. Шартта бастапқы мерзім — барлық талаптар сақталған жағдайда ұзарту мүмкіндігімен 15 жыл көзделді. Жүйенің айтарлықтай бөлігі — 10 магистрал -дық газ құбыры, газ қотару қондырғыларымен 21 компрессорлық станциясы мен үш жер астындағы газ қоймасы концессияға түсті.Әлеуетті инвестор әдейі шартқа арнап екі компания құрды - «Интергаз Орталық Азия» (газ құбырларының операторы) және монополист «Алматы Пауэр Консолидейтед». Сонымен бірге, концессионердің пайда болуымен елімізде газдың тұтынылуы күрт төмендеді, өйткені инвестор өздерінің ішкі резервтерінен газ жеткізілі -мімен емес, оны тасымалдаумен ғана айналысты. Тұтынушылар үшін бұл беріліп отырған газ бен электрэнергиясы бағасының көтерілуін білдірді.   Әлеуметтік қорғауға үйренген тұтынушылар жалақысын уақтылы алмағанына байланысты ақы төлемегені үшін, сондай-ақ жеткізушілермен соттық дау-дамайлар үшін жылу және элетр жабдықтауды өшіріп тастауға ұшырады. Үш жыл бойына оңтүстік қалалар газ бен жылудың жетіспеуінен айтарлықтай зардап шекті, осыған куә болғандардың айтуы бойынша, суықтан тоңған халық саябақтардағы ағаштарды шаба бастаған. Алматыда наразылық митингілері өтетін болды, әсіресе зейнеткерлердің «Ұрпақ» қозғалысы ерекше көзге түсті.Жағдайының тұрақсыз екенін сезінген «Трактебель» компаниясы бұл салаға қаражат салуға ұмтылмады , 1999 жылы компания басшылығы Қазақстаннан кету туралы ойлана бастады. Газ тасымалдау жүйесін басқару проблемасын шұғыл тәртіпте шешу керек болды, оның үстіне өзбекстандық жеткізушілер жиі-жиі газдың бағасын көтеруге тырысты.                              

    2000 жылдың ақпан айында «ҚазТрансОйл» ұлттық газ тасымалдау компаниясы «ҚазТрансГаз» еншілес құрылымын құрды , ол «Интергаз Орталық Азия» компаниясы акцияларының 100%-іне ие. «ҚазТрансГаз»-ға еліміз бен әлемде мемлекеттің газ рыногының мүдделерін білдіру міндеті артылған. Компания магистралды газ құбырлары бойынша табиғи газды тасымалдауды басқарады, ішкі және сыртқы рыноктарда газды сатумен айналысады, құбырлары мен газ қоймаларын әзірлейді, қаржыландырады, салады және пайдаланады. Еліміздің газ нарығында болған үш жылдың ішінде айтарлықтай нәтижелерге қол жеткізілді.