Табиғат ресурстарын кешенді экономикалық бағалау, пайдалану

                                Атырау аграрлы техникалық колледжі

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                       КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

 

 

 

Пәні: Табиғат пайдалану  экономикасы негіздері

 

Тақырыбы: Табиғат ресурстарын  кешенді экономикалық бағалау,  

                                                  пайдалану

 

 

 

 

 

 

 

 

Тексерген: арнайы пән оқытушысы

                   Қазмағамбетова А.С.

Орындаған: 4эко1оқу тобы студенті

                    Сабырғалиева Ұ.А.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                    Атырау 2012ж

 

 

  Жоспар:   

 

І. Кіріспе

 

1.1 Табиғат ресурстары

 

ІІ. Негізгі  бөлім

 

2.1. Табиғат ресурстарын  кешенді экономикалық бағалау

 

2.2. Табиғат ресурстарын  кешенді экономикалық пайдалану

 

ІІ. Қорытынды

 

IV. Пайдаланған әдебиеттер                             

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

МАЗМҰНЫ

 

І. Кіріспе ..................................................................................................................

 

1.1 Табиғат ресурстары .........................................................................................

 

ІІ. Негізгі  бөлім ........................................................................................................

 

2.1. Табиғат ресурстарын  кешенді экономикалық бағалау  ................................

 

2.2. Табиғат ресурстарын  кешенді экономикалық пайдалану ...........................

 

ІІ. Қорытынды .........................................................................................................

 

IV. Пайдаланған әдебиеттер .................................................................................                           

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                      

 

 

 

                                              Кіріспе

 

Табиғи ресурстар, олардың  қолдану саласына қарай — ендірістік, денсаулықты сақтауга қажетті, ғылыми, эстетикалык деп бөлінеді. Табиғи ресурстары сарқылмайтын және сарқылатын екіге бөлінеді. Сарқылмайтын қорлар адам баласына тәуелсіз болып келеді. Соның бәрі –су. Жер шарындағы судың үлесі барлық жердің 2/3 алып жатыр. Сондықтан оның қоры үздіксіз айналымға түсіп, қалпына келіп отыр. Ал экожүйелердін таралуы уақыт пен кеңістікке қатысты салыстырмалы түрдегі айлағаны объектілер.

Сарқылатын қорлар өз кезегінде қалпына келетін және қалпына келмейтін деп жіктеледі. Мысалы, қазба байлықтар, мұнай, көмір қорлары қалпына келмейтін байлық көзіне жатады.

Адамзаттың күн көрісі мен тіршілік етуіне қажетгі заттар және табиғата кездесетін жаратылыс  дүниелері — табиғи ресурстар  деп аталады. Су, жер, өсімдік жан-жануар, тау-тас, қазба-байлық және өзге де, тікелей не өнделген күйінде түрмысқа, өндіріске қажетті дүниеліктердің бәрі де Табиғи ресурстарға жатады Табиғи ресурстарды пайдалану нәтижесінде, адамзат — азық-түлік, киім-кешек тұрмыс кажетін өтеуге керекті заттар, жанар-жағар майлар жөне өнеркәсіпке қажетті шикізаттарды алады.

Қалпына келетін қорлар да адамның  ақыл-ойына тәуелді болады. Олар – топырақ өсімдік пен жануарлар әлемі. Табиғат пайдалану қоғамдық өндірістің ерекше саласы ретінде табиғат байлығын кешенді үнемдеп пайдалану арқылы қоғамның материалдық қажетін өтеуге және табиғи ортаға өндірістің зиянды әсерін болдырмауға бағытталған.

Өндіріске қатыстырылатын табиғат байлықтары: пайдалы қазба  байлықтар (минералдық шикізат),су,ауа,орман,жер,тек  қана өндіріс шікізаты емес, сонымен  қатар, өндіріс құралы да болып табылады.Өндірістік қатынасқа қосылмған табиғат байлығын да ұлттық байлық ретінде қарап, оның табиғи қалпының сақталуын, сапасының төмендеуін қамтамасыз ету керек.

Табиғат байлығын тиімді пайдалану өндірістің дамуын қамтамасыз етіп қана қоймай, табиғи ортаның тазалығын, оның қалпына келетін қорын молайту және табиғи ортаның тепе-теңдігін сақтау болып табылады. Басқаша айтқанда, табиғи орта мен ондағы өндірістің даму тепе-теңдігі сақталуы тиіс.Сондықтан табиғи ортаны, табиғат байлығын қорғау халықтың материалдық, рухани, әлеуметтік мұқтажын үздіксіз өтеуге, табиғат байлығын қалпына келтіруге, молайтуға бағытталуы қажет.

Ғарыш қорларына —  күн сеулесінің радиациясы, теңіздің тартылуы мен тасуы жатады.

Климаттық қорға — атмосферадағы  ауа, жел энергиясы, жауын-шашын жатады.

Табиғат ресурстарын кешенді пайдалану көпшілігінде минералдық шикізат мысалында қарастырылады. Сондықтан басқа табиғат ресурстарын кешенді пайдалану жолдарын айта кетейік.

        Жер  ресурстарын  кешенді   пайдалану –ауыспалы егістік; маусымдық жайылым; климат жағдайларына сәйкес дақылдарды өсіру; жерді пайдалану құрлымын жақсарту, құнарлы жерлерді ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруге пайдаланып құрлымын жақсарту, құнарлы жерлерді ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруге пайдаланып, басқа мақсатқа бөліуді шектеу: елді мекендерді, қалаларды, өнеркәсіпті, құрылысты, қатынас жолдарын, т.б. жер жағдайын, құндылығын ескертіп орналастыру; жер қорын қорғау, қалпына келтіру шараларын ұдайы үдете жерді пайдаланумен үйлестіріп жүргізу, т.б.

        Су  қорын  кешенді  пайдалану-ең бірінші кезекте ауыз су қажетін өтеу; ауыл шаруашылығында, өнеркәсіпте, коммуналдық шаруашылықта, т.б. су үнемдеуші озық технологиялар қолдану, айналымды, қайтарымды, тұйық су жүйелерін пайдалану; ластанған суларды тазарту; ілеспе жер асты суларын, минералдданған, тұзды, термалды суларды пайдалану; су қоймаларын балықтандыру; су пайдаланудың барлық бағыттарын үйлестіру, т.б.

        Орман  қорын  кешенді  пайдалану-орманның экалогиялық қызметтерін кешенді пайдалану; орманның қалпына келтіру, күтіп баптау, сауықтыру, санитарлық және басқа кесімдерін пайдалану; кесілген ағаш қорын кешенді пайдалану, т.б. Орманды жанама пайдалануға: мал жаю шөп шабу, жеміс-жидек, саңырауқұлақ, дәрілік, техникалық өсімдіктер теру; шайыр, шырын даярлау; бал шаруашылығын құрту; аң шаруашылығында, құс өсіруге пайдалану, т.б. жатады. Қосалқы пайдалану: негізгі өнімдер мен қызметтерін басқа өнімдер бұйымдар шығаруға пайдалану.

         Биологиялық  қорларды  кешенді   пайдалану- негізінен оларды өсуіне, тұқымын сақтауға, өнімділігін арттыруға жағдай жасай отырып пайдалану.

         Атмосфераны  кешенді  пайдалану-оның табиғи және антропогендік ластануына жол бермей, өздігінен тазарту қасиетін жетілдіру, тазалық нормативтерін, шектерін сақтау, т.б.

         Табиғат сыйымдылығын  кешенді пайдалану- оның қасиеттерін нашарлатпай пайдалану.

          Қалдықсыз және аз қалдықты  технологиялардытиімділігін және  экологиялық, әлеуметтік тиімдерді  есептеуге арналған бірнеше әдістемелер  бар. Тиімділікті бағалаудың бірнеше белгілері ұсынылады.

          Варианттардың салыстырмалы тиімділігін  бағалау белгісі бойынша келтірілген  эканомикалық зиянды ескере отырып  варианттар бойынша келтірілген  шығындар салыстырылады.

 

           

                 Э=(С2+ЕнК2+У2) – (С1+ЕнК1+У1), 

Мұнда: С1 және С2,

             К1 және К2- варианттар бойынша  ағымдағы шығындар және күрделі

             қаржы; 

             У1, У2- табиғи ортаға қалдықтық  зиян.

 

            Қалдықты пайдалану халық шаруашылығының  тиімі табиғи шикізаттың орнына қалдықты пайдалану және табиғи ортаға қалдықтың зиянын болдырмау, сондай-ақ әлеуметтік тиімдердің жиынтығы болады. Қалдықты пайдаланып нақты өнім өндірудің халық шаруашылық тиімін әр түрлі саладағы тиімдерді қосып анықтауымызға болады.

 

                                      Эхш=Э1+Э2+Э3, 

 

     Э1 - қалдықты пайдаланып өнім шығаратын  кәсіпорын алатын тиім. Ол    табиғи шикізаттынң орнына арзанға  түсетін қалдықты қолданғанда  алады. Әдетте өз өндірісінің  қалдығын тегін пайдаланады, тек  оны жинау, өндіріске қолдануға бейімделу шығындары жұмсалады. Өндіріс шығындары сәл артуы мүмкін, ал оның есебіне шикізат құны үнемделеді.

 

     Э2  – қалдықтан шығарылған өнімді  тұтынушылар алатын тиім. Жоғарыдағы  айтқандарға сәйкес қалдықтан  шығарылған өнімнің бағасы, шикізаттан шығарылатын сондай өнімге қарағанда арзан болуы мүмкін.

     

     Э3  – Қалдықты пайдаланудың экалогиялық,  әлеуметтік, эканомикалық тиімдері.

 

 

 

Мұнда:  Sші   Sқі- і өнімді алғашқы шикізаттан және қалдық қолданып өндіру

                                шығындары;

             

               А- қалдықтан шығарылған өнім  шамасы.

 

 

                           Э2=(S1-S2) А2,

 

Мұнда:  S1,  S2,- шикізаттан және қалдықтан алынған  өнімдерді 

                              пайдаланғанда  А2 өнімді тұтынушылардың шығындары.

 

 

                          Э3=(У1-У2) Ао+А2,

 

Мұнда: У1, У2- шикізатты және қалдықты пайдаланғанда табиғи ортаға

                           келетін зияндар;

             Ао- жылдық қалдық пайдалану шамасы;

             Уо- қалдықты пайдаланбағанда табиғи ортаға келетін зиян.

 

     Көпшілік жағдайда  қалдықты пайдалану тиімін бұлай  тура есептеу мүмкін болмайды.Өйткені  алынатын өнімдер ассортименті, ресурстарды пайдалану дәрежесі, мерзімі, өндірістің табиғатқа  әсері әр түрлі болуы мүмкін. Мұндай жағдайда минимум шығындар бағалау белгісін қолдануға болмайды. Сондықтан қалдықсыз технология тиімділігін бір жағынан алынған өнімдердің құндылығын және болдырмаған эканомикалық зияндарды салыстырып, екінші жағынан, технологиялық процестерге жұмсалатын шығындарды салыстырып анықтау ұсынылады. Мұнда тиімді вариантты таңдау белгісі-ең жоғарғы тиім. Варианттар бойынша нәтижелерді есептегенде өнімнің бағасы, келтірілген шығын, шеткі шығын көрсеткіштерді қолданылады. Бірақ біріңғай әдістемелік негіз қамтамассыз етілуі керек.

          Біраз эканомистер қалдықсыз  және аз қалдықты өндіріс, сондай-ақ  табиғат ресурстарын кешенді  пайдалану тиімін жалпы жиынтық  нәтижеден (R) жиынтық шығыны (S) шегру  арқылы анықтауды қолдайды.

 

                             Э = R – S

 

        Варианттардың қайсысында жиынтық  тиім ең көп болса, сол вариант  тиімді деп есептеледі. Ұзақ мерзімде  жүзеге асырылатын шаралардың  эканомикалық тиімін есептегенде  жылдық нәтижелерді және шығындарды  дисконттау әдісі қолдынылады.

        Жиынтық халық шаруашылық эканомикалық тиім: өнімді шығару және тұтыну тиімдерінен, қалдықтарды орналастыру, залассыздандыру шығындардың үнемінен; шикізатты қалдықпен алмастыру тиімінен; табиғат ресурстарын өсіру, қорғау шығындардың үнемімен; аймақтың кешенді даму, оны ресурспен кешенді қамтамасыз ету тиімімен; сыртқы сауда тиімімен; экалогиялық және әлеуметтік тиімдерден тұрады.

         Тұтыну тиімді табиғат ресурсын  кешенді пайдаланғанда алынатын  қосымша өнімді тұтынудан да  болады. Мысалы, ауыл шаруашылық  өнімдерден молайтуға керекті минералдық тыңайтқыш өндіруге қажетті қүкірт қышқылын қалдықты пайдаланып алатын болсақ, онда тиімді қосымша алынған ауыл шаруашылық өнімдерін қоса есептейміз. Мұндай жағдайда тапшы өнімді қалдықтан өндіру тиімін қажетті шеткі шығын шамасымен дербес шығындарды салыстырып есептейміз. Кейбір сирек кездесетін өнімдер, элементтер тек қана минералдық шикізатты кешенді өңдеу арқылы алынады.

          Қалдықтан шығарылған өнімнің  сапасы шикізаттан алынған өнімнен  жақсы болғанда да тұтыну тиімі алынады. Мысалы, бетоннаң орнына жылу электор станцияларының күлін араластырған бетон қолдансақ, ол еңбек өнімділігін арттырады және өнімнің өзіндік құнын арзандатады. Ауыл шаруашылығында сортаң жерлерді құнарландыру үшін қолданылатын табиғи гипстің орнына фосфор өндірісінің қалдығынан шығарылған фосфор-гипс қолдансақ, жердің өнімділігін 20%-ке арттырады.

           Қалдықтарды жинауға едәуір ауыл  шаруашылық жерлері бұлінеді. Ал  қалдықты пайдаланғанда жердің  оңдай ысырабы болмайды және  қалдық жинауға бөлінген жердің орнына жаңа жер игеру шығындары үнемделеді. Сонымен қоса, қалдық полигондарын салуға және оларды пайдалану шығындары азаяды. Жиналған қалдықтардың табиғи ортаға келтірілген зиянды әсерлердің салдарынан болатын эканомикалық зияндар қысқартылады. Осыған сәйкес табиғатқорғаушығындары үнемделеді.

          Қалдықты пайдалану тиімділігінің  мысалын қарастырып көрейік.

                   

                                                                                           

 

                     Есептеулерге керекті мәліметтер