Радиациялық зақымдану кезінде ет және етөнімдерін ветеринарлық санитарлық сараптау

№	Өнім түрі	Sr 90	Cs137	I 131
1	Көк сүт	92,00	85,00	84,00
2	Қаймақ	8,00	15,00	16,00
3	Пахта	6,72	12,75	12,48
4	Сары май	1,28	2,25	3,52
5	Ерітілген май	0	0	0,21
6	Қышқыл казеин	6,45	1,80	4,60
7	Қышқыл сарысу	85,55	83,20	79,40
8	Ұлтабарлық казеин	84,60	1,84	1,84
9	Ұлтабарлық сарысу	7,40	83,16	82,16

 

 Бұл кестеден көріп отырғаныңыздай 85-90% радионуклеидтер тұтас сүттен көк сүтте қалады, одан әрі казеин дайындағанда қышқыл сарысуда, ал ұлтабарлық әдісте ұлтабар казеинде қалып қояды. Оның мағынасы радионуклеидтер оның су фазасымен байланысты, тек 10-15% май фазасымен байланысты болады.

Егер 1 л тұтас сүттен үй жағдайында 100 г қаймақ, 200 г ірімшік, 700 г сарысу алынса, онда стронцийдің концентрациясы бұл өнімдерде 112%, 245% және 57% болды. Олай болса үй жағдайында алынған ірімшікте стронцийдің мөлшері ол дайындалған сүттегі стронцийдің мөлшерінен екі есе асып түсті.

   Сүттің  сынамасын алу және өңдеу.

  Сүттің сынамасын алу үшін полиэтиленді шөлмекті пайдалануға болады. Қажет болса, ұзақ тасымалдағанда алдын ала өлшенген сынаманы 3,5 пайызды формалин ертіндісімен 1 л сүтке 2 мг консервілеуге болады. Сынаманы алу алдында және оны өңдеудің алдында сүтті араластырып қайнататын тостағанға құяды, қою консистенцияға дейін қайнатады, содан соң электроплитада немесе лампа астына кептіреді. Қалдықты аздаған  концервіленген азот қышқылымен ылғалдандырады және 800º С температурада күлге айналдырады. Егер алынған күл сұр түсті болса, онда қышқылмен өңдеуді және жағуды қайталайды, күл ақ түсті болуы керек.

 Стронцийді анықтау үшін  сүттің күлінің 15-20 г қажет. 1 л сүтте 7 г минеральды заттар бар екенін ескерсек, онда стронциймен Cs137 бір рет анықтау үшін 2,5-3 л сүт қажет, ал егер МСТ-17 санағышын қолдансақ онда 10 л сүт қажет болады.

 Егер радиобиологиялық зертхана  тұрған ауданда құрғақ сүт  дайындайтын зауыт болса, онда  стронций мен Cs137 радиохимиялық анықтау үшін сүт ұнтағын пайдалануға болады. І литр сүттен арнайы кептіргішті пайдаланғанда 100 г құрғақ сүт шығады, МСТ-17 санағышпен анализ жасағанда 1 кг сүт ұнтағы қажет. Сүтті зауытты кептіргенде радиойод ұшып кетеді, сол себепті сүттен йод концентрациясын анықтауда тек табиғи сүтті пайдалану қажет.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.4 Жұмыртқа - радиохимиялық сараптаудың объектісі.

 Жалпы калийдің концентрациясын  жұмыртқаның ақуызының есептейтін  β – белсенділігі К 40 бойынша 1,28• 10-9 кюри/кг, ал саруызда -0,86.10-9 кюри\кг  болады. Егер азықпен жұмыртқалайтын тауықтың ағзасына радионуклеидтер кірсе, онда олар жұмыртқада да болады. Тауықтың ағзасынан жұмыртқа арқылы көптеген радионуклеидтер шығады. Алайда жұмыртқада радионуклеидтер, оның қабығы, ақуызы, сарыуызында біркелкі болмайды,

 Басқа РАД –ларға қарағанда жұмыртқаның ақуызында көп мөлшерде стронций кездеседі. Ал жұмыртқаның сарыуызында йод көп мөлшерде болады.  Бір рет уланған тауықтардың жұмыртқасының алғашқы күнінде радионуклеидтер болмайды, олардың максимальды концентрациясы уланған соң төртінші күнгі жұмыртқауда табылды. Ал ұзақ уақыт, яғни созылмалы уланса радиойодтың максимальды конценрациясы сегізінші-тоғызыншы күндері жұмыртқаның сарыуызымен шыға бастайды. Улауды доғарса, сарыуызда радиойодтың мөлшері төмендеп бір жұмадан соң 5 пайызы ғана болады.

 Олай болса жұмыртқаға ең  қауіптісі йодпен зақымдануы. Алайда  радиойодтың тез ыдырап кетуіне байланысты мұндай өнімдер аса қауіпті емес. РАД-ға зақымдалуына күмән туған жұмыртқалар ұзағырақ сақталса, соғұрлым қауіпсіз. Тауықтың азығы алдын ала қор түрінде жиналып пайдаланады, олар сол себепті радионуклеидтермен көп зақымданбайды. Сол себепті тауық жұмыртқасында радиациялық сараптаудың алғашқы объектісі болып табылмайды. Алайда жұмыртқа қабығы стронцийлік ластанудың индикаторы болып табылады.

  Шикі жұмыртқа қабығынан  қажетті күлді алғанда ол жұмыртқаның 11% (орташа 8,7-13,9%) құрайтынын, ал өте аз мөлшерде органикалық заттар (3,5-6,5%) болуын ескерген жөн. Жұмыртқаны 800° температурада күлге айналдырғанда жұмыртқа қабығының көмірқышқыл кальцийі кальций окисіне айналады, оның 70% кальцийден тұрады, ал күлдің шығымы 5% құрайды. Ондай күл өте гигроскопиялы. Егер оны тығыз жабылған пробиркада сақтаса, онда бір айдан соң кальций окисі кальций гидроокисіне айналады, онда 54% кальцийден тұрса, ал күл ауырланып 33% құрайды. Жұмыртқа қабығының күлі, сүйек күлінен осымен ерекшеленеді, оны эксикатордан тыс сақтағанда 3% салмақ қосады. Мұны жұмыртқаны радиохимиялық сараптауда ескеру қажет.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  2.5 Теңіз және тұщы судың балықтарын радиоактивті ластануға тексеру ерекшелігі

  Әртүрлі балықтардың 1 кг шикі өнімінде 2,5-4,6 г жалпы калий болады. Сол себепті зертелетін балықтың β – белсенділігі К40 бойынша 1,85-3,4.10-9 кюри/ кг болады.

  Бөлінетін және белсендіретін өнімдер балыққа қоршаған сумен және алиментарлы жолмен енеді. Судан радионуклеидтердің балықтың сыртқы қабыршығы мен қанаттарына адсорбциясы, бұл мүшелерді біраз белсендіреді. Суда радионуклеидтердің мөлшері неғұрлым көп болса, соғұрлым ол онда мекендейтін балықтарда көп болады, алайда радионуклеидтердің концентрациясын суда көбейтсе, олардың балыққа жиналуы азаяды.

  Балықтардың радионуклеидтердің жиналуының жылдамдығы жыл мезгіліне, нақты айтқанда судың температурасына байланысты, ал стронцийдің жиналуы сонымен қатар онда кальцийдің концентрациясына байланысты. Қыста балық аздаған мөлшерде азық жегенде, оның зат алмасуының қарқыны төмендейді, балықтың белсенділігі де төмендейді. Кальцийге аз суда балыққа стронцийдің жиналу мөлшері үлкен.

  Әртүрлі радионуклеидтер балықтың  әртүрлі мүшелеріне жиналуы біркелкі  емес.

Кесте 4

Тұщы суда балықтың мүшелерінде радионуклеидтердің таралуы

№	Ұлпалар мен мүшелер	стронций	Cs137	Р32
1	Сүйек	180	84	5550
2	Қабыршығы	320	-	4040
3	Қанаттары	280	-	5350
4	Бұлшықеті	14	615	1510
5	Желбезегі	62	-	1580
6	Бауыры	8	338	2790
7	Бүйрегі	16	648	2390

 

  Сол себепті стронций балықта қаңқасында, қанаттарында, қабыршығында көп болса, бұлшық етінде аз болады. Ал балықтың басынан, қанаттарынан, және басқа балық қалдықтарынан балық ұныны дайындайды, сол себепті балық ұны ветеринарлы радиация сараптаудың объектісі болып табылады.

  РАД концентрациясы балықтарда тұщы су көздерінде бір географиялық нүктеден екіншісінде қатты толқиды.

  

  Балықтың  сынамасын алу және өңдеу.

  Радиохимиялық сараптауға балықтың  сынамасы 2 кг-нан аспау керек. Сондықтан  ұсақ балықтарды бірнешеуін алса, ал 1кг балықты тұтасымен алады. Ірі балықтардан сараптауға етімен бауырын алса, ал стронцийді анықтау үшін басын желбезегімен  алады. Алдын ала шырышты жуып тастайды. Тұздалған балықтарда сынаманы ортасынан алады. Егер өңдегенге дейін балықты сақтау қажет болса (әсіресе жылы кезде), онда оны өлшеген соң консервілейді. Ол үшін ұсақ балықты 3-5 пайызды формалин ертіндісіне малады, ал ірі балықты осы ертіндіні шприцтің көмегімен бұлшықет қабатымен басына егу арқылы консервілейді. Тағамға тұтасымен пайдаланатын ұсақ балықты ұсақтайды, содан соң 50 г күлін алады. Одан соң өңдеуді жалпы ереже бойынша жүргізеді. Балықтың әрбір сараптамасы үшін 20 г күл дайындау керек. Радиациялық гигиена Институтының деректері бойынша балғын балықтың күл шығымы 3-4 %, ал тұздалған 17%-ға дейін. Бұлшық етінің күл шығымы 0,8-2,2 %, сүйек 6-19%, желбезегі 4-6%, бауыры 0,6-1,7%.

 

 

2.6 Ветеринарлы радиохимиялық сараптаудың  келешегі.

  Радиохимиялық сараптаудың  соңғы мақсаты малшаруашылығының  өнімдерінің азықтық және тағамдық  қолданудың жарамдылығын бағалау және осы аудандағы сыртқы ортаның радиациялық жағдайын анықтау.

  Осыған байланысты шешетін  үш сұрақ тұр:

1. өнім беретін малдарға азық пен ауыз суында радионуклеидтердің концентрациясының жарамды мөлшері анықтау қажет пе;
2. ветеринарлы радиобиологиялық сараптауда жоғарыдан атап өтілген объектілерден басқа қосымша объект қажетпе;
3. зертелмеген территорияда радиациялық жағдайды тез және сенімді зерттеу үшін нені зерттеу қажет.

Адамға қауіпсіз, яғни жарамды жасанды радионуклеидтерді концентрациясын өсімдіктектес және жануар тектес тағам өнімдерінде және ауыз суында өз «мөлшері» бар.

Кесте 6

Кейбір радионуклеидтердің  азық пен ауыз суында жарамды мөлшерінің концентрациясы ірі қара мен қойларға (мккюри/ кг құрғақ затқа)

Мал түрі	Азық пен су	Радионуклеид концентрациясы
		йод	стронций	Cs137
Қой	Азық	0,3	0,2	1,0
	Су	0,3	0,2	0,8
Сүтті ірі қара	Азық	0,007	0,02	0,04
	су	0,002	0,004	0,01
Етті ірі қара	Азық	0,2	0,4	0,4
	Су	0,04	0,08	0,1

 

   Радиациялық – гигиеналық нормативтермен жетекшілік жасап отырған медициналық радиобиологтар адамға радионуклеидтердің тағамда, суда және ауада жарамды күндік дозасын (ЖКД) қарастырды. Осындай нормативтерді ветеринарлық радиологтар өнім беретін малдарға да жасауы керек еді. Алайда ветеринарлық радиолог ең бірінші шешу керек, радионуклеидпен зақымданған азықты ұзақ уақыт, бір рет немесе бірнеше рет қолданған малдың өнімін тағамға қалай жіберуге болатынын.  ЖКД –нің негізін ала отырып, егер ол малдарға арналып жасалса, малшаруашылығының өнімдерін тағамға жіберуге болама? Бұл туралы әлі нұсқаулар жоқ, алайда төмендегі кесте бойынша ондай деректер ешқандай негіз бола алмайынын байқайсыз..

Кесте 7

РАД минимальды дозасы

Радио нуклеид	Байқалған эффект	Мккюри\күніне
		қой	сиыр
I 131	Төлінің өмірге қабілеттілігі төмен, сиырдың сүті азаяды.	150,0	1500,0
	Біраз жылдан соң қалқанша безінің аденомасы	1,5	15,0
	Қолдануға жібермеу: Ет Сүт	0,7 -	2,0 0,08
Sr 90	Төлдердің өспей қалуы, ісіктер пайда болуы	5,0	50,0
	Қолдануға жіберілмейді: Ет Сүт	0,4 -	4,0 0,2
Cs 137	Малдың төлдегіштігі төмендейді	80,0	200,0
	Қолдануға жібермейді: Ет сүт	2,0 -	5,0 0,5