Каспий теңізінің солтүстік шығыс бөлігінің экологиялық жағдайы

Грунт суының мұнаймен ластануы органикалық құрамы парафинді мұнайдың аздаған мөлшері (6,5 мас.%), бірақ ароматты майдың жоғары мөлшері (28,1) анықталған. Мұнда мұнай шламымен салыстырғанда шәйір өте көп (мае. %): петроло-бензолды - 35,8; спиртті-бензолды - 14,6; бензолды - 3,1; асфальтенттердің мөлшері өте көп - 11,9 мас.%. Бұл көрсеткіштер бойынша көмірсутекті фаза мұнаймен ластанған грунтты жоғары шәйірлілер қатарына жатқызуға болады [4].

Қазіргі уақытта өз ресурстарын пайдаланатын көптеген мұнай ұңғымалары бар. Олардың ішіндегі кейбіреулері тоқтатылған, ал басқалары тоқтатылусыз иесіз қалдырылған. Каспий теңізі деңгейінің екі метрге немесе одан да жоғары көтерілуі 1978 жылдан 1995 жылға дейін созылды және бойлық төмендеуі 30 км-ге созылды.

Геология комитетінің деректері бойынша Каспий теңізінің су басу территорияларында Атырау облысында 68 мұнай-газ ұңғымалары су астында қалып қойды.

«КазНИИЭК» Республикалық мемлекеттік мекемесінің далалық зерттеулер қорытындысы бойынша, теңіз суының агрессивті әсеріне су басу территорияларында қалған тоқтатылған мұнай-газ ұңғымаларының бетондары шыдамайды. Ал бұл жағдай теңіз суының мұнай өнімдерімен және пласталық сулармен ластануына әкеледі.

Дүниежүзілік тәжірибеде теңізге мұнай төгілуін анықтайтын үш саты бар. Біріншісінде, кәсіпорын апатты өз күшімен ауыздықтайды. Екіншісінде, өзге компаниялардың жәрдеміне сүйенеді. Үшіншісінде, халықаралық көмек күтеді. Яғни, апат деңгейі ауқымды болса, қолданылар шара да көлемді болмақ [5].

Қазір су басып кетуі ықтимал  аймақта 1485 мұнай ұңғымасы мен 19 кен орны бар. 1452 ұңғымасы бар 12 кен орны - «Ембімұнайгаз» өндірістік филиалы қорында. Басқалары бастапқыда иесіз қалып, кейін Энергетика және минералдық ресурстар министрлігіне берілген. Қазір Каспий теңізінің деңгейі көтеріліп келеді. Мұндай жағдайда тағы 2650 ұңғыма су астында қалуы әбден ықтимал.

№76 ұнғыма Жылыой ауданындағы 
мұнайлы кен орнынан оңтүстікке қарай 11 -12 км-де, 2,7 км шығысқа қарай 
триангуляциялық пункттен абсолюттік 
бағамен минус 26 тереңдікте орналасқан. Ұңғыма иесіз, өзен суы мал суаруға  пайдаланады. Ұңғыма сағасы                                             
суқоймада орналасқан. Ұңғыма 168 мм шегендеу құбырлар трубасына ие. Жоғарғы бөлігі басып тасталған.                           

Су қапталдағы саңылаулардан фонтандап атқылайды. 

 

№87      ұңғыма      Жылыой     ауданынан солтүстік-шығыска қарай Досмұхамбет кен орнынан 3 - 4 км қашықтықта орналасқан. Ұңғыманың иесі анықталмаған. Ұңғыманың   суы   өнеркәсіпті   техникалық сумен қамтамасыз етуге қолданылады.

Ұңғыма маңының топырағы тұзды [2]. 

 

 

                                                                           

№37 ұңғыма (Теңіз). Бұл ұңғымада 398 күн бойы, яғни 1985 жылдың 24 маусымынан 1986 жылдың 27 шілдесіне дейін фонтан жанып, атқылады. Фонтан карбон шөгінділерінен атқылады. Жалынның биіктігі 180-200м. Жалын бағанасының диаметрі 50м. Ұңғыма сағасының маңындағы температура 180-200°С құрады. Ұңғыма маңындағы жыныс температурасы +440°С дейін жетті. Фонтан атқылаған кезде ауада 3,5 млн.т мұнай; 1,7 млрд.м³ газ жанып кетті. Соның ішінде 516 мың.т күкіртсутек, 900 мың.т күйе пайда болды. Ұңғыма сағасы маңындағы күкіртті газдың концентрациясы 1100 ШРК жетті. №37 ұңғымасының мұнай фонтанының эсер ететін радиусы 300-350 км құрады.

Атырау облысының Жылыой ауданындағы тұрғындардың ауруы 2,5 есеге ауысты. 200 мың тұрғын келеңсіз әсерге душар болды. Шамамен 200 мың құс қырылды.

«КазНИЭК» Республикалық мемлекеттік мекеме 2004 - 2005 жылдар аралығындағы далалық зерттеулер Атырау облысындағы экологиялық жағдайдың күрделі екеніне куә. Облыс территориясындағы мұнай мен газды қарқынды өндіру Атырау облысының қоршаған ортасына техногендік қиындықтар түседі. Осыған байланысты облыстағы экологиялық ахуалды күшейтпеу үшін қоршаған ортаға лақтырылатын зиянды заттарды азайтатын мұнай мен газ өндіруде жаңа технологияларды, қалдықсыз технологияны енгізу керек [3].

 

2.3. Мұнай газ саласының қоршаған ортаға тигізетін әсерінің негізгі көздері, нысандары және түрлері

Қазіргі кезеңде  адам мен оны қоршаған ортаның қарым-қатынасы күрделене түсті. Жер шарындағы халық санының жедел өсуі мен өндіргіш күштердің күрт дамуы адамның табиғатқа ықпалын күшейтті. Әсіресе, XX ғасырдың екінші жартысынан бастап адам мен табиғат арасында жаңа жағдай қалыптасты. Шикізатқа сұраныс материалдық өндірістің көлемін арттырып, жер қойнауы жедел игеріле бастады.

Жер бетінде экологиялық жағдайдың өзгеруі, әсіресе, ғылыми-техникалық өрлеумен тікелей байланысты. Өнеркәсіптің дамуы жер қойнауындағы қазбаларды игеруді ұлғайтты. Өз кезегінде бұл ауаның ластануын күшейтті.

Қазір Қазақстандағы 182 млн. гектар жайылымның 110 млн. гектары (60%) әр түрлі деңгейде зиян шекті. Жер қойнауынан жылына 360 млн. тонна шикізат алынады. Елде 21 млрд. тонна қалдықтар жиналған. Жиналған қалдықтардың басым бөлігі минералды - шикізат кешеніне келеді. Жер қыртысының ластануы көптеген жағдайларда мұнай барлау, мұнай өндіру және мұнай өңдеу жұмыстарымен байланысты. Сонымен бірге, өндірістік, коммуналдық, тұрмыстық және ауыл шаруашылық қалдықтарын, минералды шикізаттарды, пистицидтер мен гербицидтерді және химиялық тыңайтқыштарды сақтау кезінде олар мұқият қымталмаса, ол жерлерде ластану ошақтары пайда болуы мүмкін. Қалдықтар қатты және сұйық болып бөлінеді. Сондай-ақ, бұрғылауда пайдаланылатын ерітінділер қалдығы мен ұнтақтар да қоршаған ортаға: жерге, ауаға, жер бетіндегі және жер астындағы суға таралып, зиянды заттар қатарына қосылады.

Қоршаған ортаның ластану мәселелерін қарастырғанда жиі қолданылатын негізгі терминдер: ластану көздері, компоненттері, типтері, ластанудың сипаты мен жағдайы.

Қоршаған ортаның ластану көздері мен типтері табиғи және антропогендік болып бөлінеді. Табиғи ластану көздеріне көмірсутегі шикізатының құрамында мұнай өнімдері бар тау жыныстары мен ауыр металдардың жер бетіне шығып кетуі жатады.

Техногендік ластауға әдетте мұнай - газ өнімдерін өндіру, тасымалдау, қоймаларда сақтау кездерінде төгіліп, ауаға ұшып, жерге төгілетін улы заттар жатады. Ауаға таралатын заттар 60 шақырымдық қашықтыққа дейін жетсе, қауіп төндіруі мүмкін. Мысалы, мұнай мен газ факельдерде жанғанда, жабдықтар бүлінгенде, мұнайды құюда, олардың мұнай амбарларында булануы нәтижесінде осындай жағдайлар болады.

Ластағыш заттардың қоршаған ортаға таралу сипаты жағынан: желілік және алаңдық болып бөлінеді. Ластаудың желілік көзіне жататындар: темір жол, автокөлік магистральдары және мұнай-газ құбырлары. Ал алаңдық көздеріне, негізінен, көмірсутегі және минералды шикізаттарды өндіріп жатқан учаскелер мен оның айналасы жатады.

Сонымен, жер қыртысының ластану көздері:

• тұрмыстық және  өндірістік қалдықтарды  жинау және сыртқа шығару жүйесі болмағандықтан;
• қалдықтарды   су   түбінің   лайын   тазалағанда   экологиялық   талаптарды   бұзу салдарынан;
• мал шаруашылығы кешендерінде ауыл шаруашылығы қалдықтарына химиялық қалдықтарды сақтау, тасымалдау ережелерін сақтамағандықтан;
• су құбырларының, кәріздің дренаж жүйелерінің қирауы; суаратын судың ластануы;
• өндірістік кәсіпорындардың, көліктердің, жанып тұрған факельдердің шығаратын қалдықтарынан ауаның ластануы;
• улы қалдықтарды көметін полигондардың болмауы;
• ядролық және ракеталық полигондар жұмысының зардаптары;
• өндіріс қалдықтарын кәдеге жарату, қайта өңдеу кәсіпорындарының болмауы;
• радиоактивті қалдықтармен жұмыс ережелерін бұзу салдарынан;
• мұнай    құбырларының    бұзылуы,    қоймалардан    мұнайдың    төгілуі,    құрал-жабдықтардың бұзылуы, ашық мұнай-газ фонтандары.

Жер қыртысының ластану себептері:

• қатты тұрмыстық қалдықтардың тазалануы, сілтіден айырылуы;
• өндірістік қалдықтардың ағуы, сүзілуі, сілтіден айырылуы;
• ауыл шаруашылығы қалдықтарының ағылуы, сүзілуі, сілтіден айырылуы;
• ластанған сумен суару, жер асты суларының ластануы;
• кендер мен көмірсутегі шикізаттарын барлау, пайдалану, сақтау және тасымалдау кезінде оның құрамына ластағыш заттардың еніп кетуі;
• әскери полигондарда ракета отындарынан улы қалдықтардың төгілуі;
• ауаға ластағыш заттардың (күл, ауыр металдардың қалдықтары, қышқылды жауын) түсуі;
• радиоактивтік ластану (ядролық полигондар, мұнай мен газ өндіруде жер асты суларының радиоактивтілігі) сияқты салдарынан жер қыртысының ластануы.

Қазіргі     кезде     жер     қыртысындағы     химиялық     заттардың     шектеулі    рауалы концентрациясы (ШРК) жөнінде бірыңғай әдістеме жоқ. Әр елде ШРК мөлшері әр түрлі болып белгіленуі аумақтың экологиялық жағдайын бағалауда қиындық келтіріп отыр.

Ауыл шаруашылығы жеріндегі топырақтың белгіленген

шектеулі рауалы концентрациясы (ШРК) мөлшері

Элементтер	ТМД елдері	Ұлыбритания	Франция	ФРГ	ЕЭС директивалары
Күшала	2,0	10,0	-	-	-
Бор	-	3,25	-	-	-
Кадмий	-	3,5	2,0	3,0	3,0
Хром	0,05	600	150	100	100
Мыс	40	140	100	100	100
Темір	-	500	-	-	-
Сынап	2,1	1,0	1,0	2,0	-
Молибден	-	4,0	-	-	-
Никель	4,5	35,0	50,0	50,0	50,0
Қорғасын	20,0	550	100	100	100
Скандий	-	3,0	10,0	-	-
Мырыш	15,0	280	300	300	300

Мұнай өндіруде бір ғасырдан астам тарихы бар Атырау облысы үшін мұнай жер қыртысын, сулар мен ауаны ластайтын негізгі көзге айналып отыр. Мұнай кәсіпорындарындағы және оның маңындағы жүргізіліп отырған байқау - сараптама жұмыстары мұнда жер бетінің ластануы 6-10, 13 - 30г/кг екендігін, ал су бетіндегі мұнай өнімдерінің құрамы 0,6-дан 4,6 мг/л-ге жететіндігін көрсетеді.

Мұнай өндіріліп жатқан жердің топырағына механикалық қалдықтардың, құрылыс материалдарының, мұнай өнімдерінің, химиялық заттардың қалдықтары, жанар-жағар майлар (көліктерге май құю станциялары, автобазалар, теміржол станциялары) және де тұрмыстық қалдықтар кері әсерін тигізеді.

Жалпы Атырау облысы жүргізген  зерттеу бойынша экологиялық ахуалы қанағаттанғысыз жағдайда екендігі дәлелдеп отыр. Әсіресе, Теңіз кен орнының аумағы адам өміріне аса қолайсыз деп есептеледі. Мұнай игеру жұмыстарының салдарынан бұл аймақта химиялық улы заттар жер қыртысына еніп, ШРК мөлшері қалайыдан - 6 есе, фтордан 5 - есе, бордан - 20 есе, никельден - 2,5-13 есе, хромнан - 11 есе, темірден - 8 есе, скандийден - 4 есе, ион нитратынан - 20 есе көп екені анықталды. Ұзақ мерзімге (40 жыл) есептелген жер асты байлықтары игеру процесінде бұл аймақтың экологиялық ахуалы қиындай түседі деп күтілуде.

Аталған мәселелерді шешу үшін, ең алдымен, қоршаған ортаға әсерін тигізетін барлық факторларды анықтайтын кешенді шаралар жүргізу керек. Ол үшін ғылыми - іздеу жұмыстарын ұйымдастырып, қоршаған ортаға зиян келтіретін техногендік әсерлерді жаңа инновациялық технологияларды колдану арқылы болжамдау болып табылады.

 

2.3.1. Мұнай мен газдың табиғатты ластауға әсер ететін негізгі факторлары

Көмірсутегі шикізатының  үдемелі қарқынмен өндірілуі, оны сыртқы және ішкі рынок магистральдарымен тасымалдануы жэне өңдеулі мұнайдың, мұнай-газ өнімдерінің резервуарлық парктерін және өңдеу кәсіпорындарының кәсіпшілік учаскелерін шұғыл ұлғайтуды талап етеді. Соған байланысты қоршаған орта, ауа, су, жердің экологиялық ахуалы алаңдатады. Адам әрекеті айрықша әсер еткен табиғи компонеттерінің бірі - су көздері. Адамның суды пайдалану мөлшері бүкіл дүниежүзі бойынша жылма-жыл артып келеді.

Қазіргі кезде халықтың басым көпшілігі дамыған қалаларға  шоғырланып, қоныстануының салдарынан су пайдаланудағы қалдық лас су мөлшері артып келеді. Атырау өнеркәсіп кәсіпорындары өзеннен жылына шамамен 100 млн.м³ су алады. Жер суландыру аймақтарында шамамен 14,5 млн.м³ ағынды сулары пайдаланады. Осыған орай, биологиялық су тазартқыш станцияларын салу мәселесі әлі шешілмеген. Сондықтан өндіріс пен шаруашылыққа пайдаланған судың зияндылығына душар болмас үшін әрбір өндіріс - кеніште биологиялық су тазартқыш станциялары салынуы тиіс. Үй шаруашылығы мен өндіріс шаруашылығының қалдық сулары бір - біріне қосылмай төгілуі тиіс. Өйткені үй шаруашылығының кір суының химиялық улы зат қосындылары кей-кезде өндірістен аққан судың химиялық элементтерінен анағұрлым зиянды болады және олардың есебінен айыру қиын.

Суды орынды, ысырапсыз пайдаланудың және оны ластаудан, буланудан сақтаудың жер бетіндегі су ресурстары өте тапшы Атырау облысы үшін аса зор мәні бар мәселе. Мұнда жан басына шаққанда сумен қамтамасыз ету әзірге 1,1 мың текше метр (бұл көрсеткіш Республика бойынша - 6,1 мың текше метр) ғана болып отыр. Оның үстіне қоршаған ортаны қорғау мәселелерін ескермей, ресурстардың барлаған сайын көп бөлігін шаруашылық айналымға үсті-үстіне коса беру су тапшылығы проблемасына қоса климат жағдайының адам өміріне күрт қолайсыздануы күннен-күнге экологиялық жағдайды қиындатып келеді, судың сапасы да нашарлап барады. Жайық өзенінен бактериялық құрамды анықтау үшін алынған жалпы сынаманың 90%-ы судың ішуге жарамсыздығын көрсетті. Мамандардың қорытындылары бойынша Атырау қаласы ауруларының 20 -30 %-ы осы жағдайлардан туындаған [6].