Қарағанды мен жезқазан қалаларының ластану потенциалы

Мониторинг істің негізгі  келесідей бағыттарын қамтиды:

• Қоршаған ортаның жағдайына және оған әсер ететін факторларға бақылау жасауға;
• Қоршаған ортаның фактілерге негізделген бағалау және әсер етуші факторлар;
• Қоршаған ортаның жағдайын болжау және осы жағдайды бағалау;

Сонымен қатар мониторинг жүйесі – ол басқарудың қандай да бір  элементін қамтымайтын қоршаған ортаны басқарудың өте маңызды звеносы  екенін атап кету керек.

Осылайша, мониторинг көп  мақсатты ақпараттық жүйе болып табылады. Оның негізгі міндеттері: биосфераның жағдайын бақылау, оның жағдайын болжау және бағалау, қоршаған ортаға антропегендік әсерлердің деңгейін анықтау; сонымен қатар әсер етуші факторларды анықтау, олардың көздерін анықтау және осы көздер мен факторларды бағалау.

Мониторингтің жүйелілігін  анықтаудың әр түрлі әдістері бар. Олар қоршаған ортаға әсер ететін факторлар  мен эффекттердің әсерін бақылаудың әр түрлі принциптеріне негізделген. Бұл жүйелерді биосфераны құрайтын қандай бақылау объектісі – биотикалық (биологиялық мониторинг) және абиотикалық (геофизикалық мониторинг)  екеніне сәйкес келуі бойынша жіктеуге болады. Сонымен қатар мониторинг жүйелерін әсер етудің көлемі және масштабы бойынша да жіктеуге болады. Осылайша академик И.П. Герасимов мониторингті үш сатыға бөлуді ұсынды: бірінші сатысы – адам денсаулығына әсер ететін жағынан қоршаған ортаның жағдайына бақылау жасауды қамтамасыз ететін биоэкологиялық (санитарлы-гигиеналық) мониторинг, екінші сатысы – геоэкологиялық геожүйелік, табиғи-шаруашылық мониторинг (табиғи экожүйелердің өзгеруіне бақылау жасау, оларды табиғи-техникалық қайта құру), үшінші сатысы – әлемдік масштабта биосфера параметрлеріне бақылау жасауды қамтитын биосфералық мониторинг.

 

1.10 Экологиялық  мониторинг

 

Мемлекеттiк экологиялық  мониторинг (қоршаған орта мен табиғи ресурстар мониторингi) - табиғи және антропогендiк факторлардың әсерiнен  қоршаған ортаның, табиғи ресурстардың жай-күйiнiң өзгеруiн бағалау, болжау және бақылау мақсатында олардың  жай-күйiн қадағалаудың кешендi жүйесi. Атмосфералық ауа, жер, жер үстi мен жер асты сулары, жер қойнауы, жануарлар және өсiмдiктер дүниесi, сондай-ақ климат пен Жердiң озон қабаты, экологиялық жүйелер, қоршаған ортаның халықтың денсаулығына әсер ететiн факторлары мемлекеттiк экологиялық мониторинг объектiлерi болып табылады. Экологиялық мониторингтің деңгейлері:

• жаһандық
• мемлекеттік
• аймақтық
• локалды

Экологиялық мониторинг жүйесі келесі ақпараттарды жүйелеу  және талдау керек:

• қоршаған ортаның жағдайын;
• бақыланатын және жағдайдың өзгерісінің ықтималдылығы (яғни әсер ету факторлары мен көздері туралы);
• ортаға жалпы өзгерістері мен ауырлығы;
• биосферада болатын резервтер.

Қоршаған ортаның жағдайының мониторингісі келесі негізгі процедураларды қарастырады:

• анықтама және бақылау объектілерін тексеру;
• бақылау объектілері үшін ақпараттық модельдерді құру;
• өлшеуді жоспарлау;
• өлшеудің мәліметтері бойынша басқару;
• бақылау объектілерінің жағдайын бағалау;
• бақылау объектілері жағдайының өзгерісін болжау;
• ақпаратты қолданысқа ыңғайлы формада жасау және оны тұтынушыға дейін жеткізу.

Қазақстанда экологиялық  мониторинг (ЭМ) мемлекеттік және өндірістік болып екіге бөлінеді.

Мемлекеттік экологиялық  мониторинг қоршаған ортаны қорғау функциясын және табиғатты пайдалануды басқарудағы  мемлекеттік органдармен жүзеге асады және келесілерді:

• қоршаған ортаның жағдайын және табиғат ресурстарын бақылау, сонымен қатар оларға антропогенді әсер ететін көздерді бақылау.
• көрсетілген бақылау объектілерінің жағдайын бағалау.
• оларды өлшеудің болжамдары.

Қазіргі таңда Қазақстанда қоршаған ортаның жағдайын және табиғат ресурстарын бақылауды жүзеге асыратын, сонымен қатар алынған мәліметтерді өңдеп, талдау жасауда бірнеше автономды жұмыс істейтін ведомствалық жүйелер мен қызметтер пайда болды. Олардың қатарына келесілер жатады:

• ҚР ҚОҚМ қызметіне бағынышты судың сапасын, қоршаған ортаны, жерді, биологиялық ресурсты мемлекеттік бақылау, мемлекеттік экологиялық экспертиза және РМК «Қазгидрометтің» сәйкес қызметтері;
• орман және аңшылық қызметін қамтитын ауыл шаруашылығы министрлігі және су ресурстары бойынша комитеттер;
• жер ресурстарын басқаруы бойынша мемлекеттік агенттіктер;
• денсаулық сақтау министрлігінің мемлекеттік санитарлы-эпидемиологиялық қызметі;
• геология комитеті және энергетикалық және минералды қорлар Министірлігінің жер қойнауларын қорғау;
• төтенше жағдай агенттігі;

Ақпараттың түсу көздеріне  сәйкес, қоршаған орта және табиғат  ресурстары туралы мәліметтер жеке жүйелік  ақпараттық блоктарға – атмосфералық ауа, жер беті және жер асты су қорлары, жер ресурстары, өсімдік жабындылары, орман, балық және аңшылық ресурстары болып бөлінеді.

2001 жылғы «Қоршаған  ортаны қорғау» туралы заңының  өзгерулеріне және толықтыруларына  байланысты осы облыста  үйлестіруші роль ҚР ҚОҚМ-на бекітілген. Сонымен қатар, барлық мемлекеттік органдарға  заң шығарушылармен бекітілген қажетті ақпаратты уақытында тегін беру туралы міндет қойылған. Кейін арнайы үкімет қаулысымен экологиялық ведомтство өкілеттіктеріне әдістемелік басшылықтың, сонымен қатар қоршаған орта мониторингі және қазіргі уақытқа дейін талап ететін эффективтілік деңгейіне жетпеген республикалық деңгейдегі табиғи қорлардың бірыңғай мемлекеттік жүйесі қызметінің координациясы мен қамтамасыз етуі туралы сұрақтары апарылып берілген болатын.

Соңғы жылдары аталған  мәселені шешу туралы жұмыс жүргізілген болатын. Сонымен қатар, ПП 2001 жылдың 27 маусымынан №885 «Ұйым ережелері және қоршаған орта мониторингісі  және табиғи қорлардың бірыңғай мемлекеттік жүйелері» бекітілген, салалық «Қоршаған орта мониторингісі және табиғи қорлардың бірыңғай мемлекеттік жүйесін жасау бағдарламасы» өңделген. Алайда 2002 жылдың  тамыз айында болған министірліктердің реструктуризациясы және су қорлары Комитетінің және орман мен аңшылық шаруашылық  Комитетінің ҚОҚМ–ға бағындыруларынан шығатын қорытынды экологиялық мониторингтің орталықтандырылған мемлекеттік жүйесін құру мүмкіндігін барынша шиеленістіруі мүмкін. Әсіресе, қоршаған ортаның, табиғи қорлардың және адамдардың денсаулығына әсері жағдайы туралы ақпараттарға рұқсаты қиын.

Экологиялық мониторингтің тағы бір түрі - өндірістік – табиғат қолданушы заңды тұлғалармен жүзеге асырылады. Қоршаған ортаның өндірістік мониторингісінің мақсаты ең анық кәсіпорындардың қоршаған ортаға әсері, болуы мүмкін өзгерулер мен қауіпті жағдайлар туралы ақпараттармен қамтамасыз ету. Өндіріс мониторингінің қоршаған ортаға әсер туралы мәліметтері мен есептілігі кәсіпорындармен мемлекеттік органдарға беріледі. Ақпаратты жинау және беру ҚОҚМ-ның территориялық бөлімдерінде міндетті келісуімен экологиялық мониторингтің құрылған бағдарламаларымен табиғатты қолданушылармен өңделетін периодтылығына сәйкес беріледі. Қоршаған ортаның өндірістік мониторингісі келесі негізгі бөлімдерді қосуы керек:

• атмосфера ауасының мониторингісі;
• су қорларының мониторингісі;
• топырақ, жер қорларының және өндіріс және тұтынушы қалдықтарының мониторингісі;
• биологиялық қорлардың мониторингісі;
• қоршаған ортаның жағдайы мен ластану көздері туралы мәліметтер банкі;
• экологиялық ақпараттардың құрамы, формасы, мерзімі және беру-қабылдаушылардың мекен-жайлары;
• қоршаған ортаға қазіргі кездегі әсерінің анализі, адамдардың денсаулығын жақсартумен және қоршаған орта перспективті жағдайын болжау туралы іс-шара.

Экологиялық мониторингті және мемлекеттік ұйымдардағы жауапкершілікті  бөлудегі деңгейін төмендегі суреттен көруге болады (4 сурет).

 

 

 

4 сурет. Экологиялық мониторингті және мемлекеттік ұйымдардағы жауапкершілікті бөлудегі деңгейі

 

Қоршаған ортаға әсерді бағалау және экологиялық экспертиза. Қоршаған ортаға әсерді және халықтың денсаулығын бағалау жүйесі (ҚОӘБ) Қазақстанда өткен жүзжылдықтың 80-жылдарының екінші жартысынан бастап дами бастады. Негізгі нормативтік құжат "Қазақстан Республикасында  ҚОӘБ -ті өткізулері туралы уақытша нұсқау" сәйкесінше реттеуші қоғамдық қатынастар Қазақстанда 1993 жылдың желтоқсан айында бұрынғы экология және биологиялық қорлардың министірлігімен қабылданып, бекітілген болатын. ҚОӘБ процедурасы шаруашылық қызметті қолдануы туралы шешімдердің қабыл алуында және дайындық кезінде қолданылады. ҚОӘБ жұмыс істейтін нұсқауы (4.1 пункті) бұл процедураны барлық жоспарланған шаруашылық қызмет түрлеріне қолдануы туралы талаптарды орнатады. Тәжірибеде экономикалық сипаттағы себептерге байланысты ҚОӘБ процедурасы тапсырыс беруші жұмыс ақысын сәйкесінше төлейтін ірі объектілермен жүзеге асады.

Қоғамға қатысу, тиісті мөлшерде ҚОӘБ процедураларын өткізу рамкаларында халық назарлары заң шығаратын актілермен дәлелденбеген. Қоғамды алғаш рет хабарлауында мезгіліне байланысты белгілі бір талаптар анықталмаған. Соның ішінде, осы процедурада қоғам қатысуындағы мезгілдерге байланысты. Жалпы принцип - «Барлықтардың жобалау кезеңдеріндегі қоғамға ақпараттың қол жетерлігі туралы» және тапсырыс берушінің міндеті қоғаммен қажетті байланысты қамсыздандыру» қоғамға қатысуына арнайы механизмді пайдалануына бермейді.

Қазақстанда мемлекеттік  және қоғамдық экологиялық экспертизаға байланысты әр түрлі айырмашылықтар жүргізіледі. Мемлекеттік экология ҚОҚМ – де және оның территориалды органдарында жүргізіледі. Ол міндетті мінез-құлықты алып жүреді және заңға, ұйымдық және табиғатты қолдануды  бөлімінде шешімдерге сүйінген және қоршаған орта мен халық денсаулығына әсерді қабыл алуға тиісті. Мемлекеттiк экологиялық бақылау:

      1) қоршаған  ортаға эмиссияларды және табиғи ресурстарды есепке алу жөнiндегi мемлекеттiк және ведомстволық статистикалық есептiлiк материалдарын, сондай-ақ табиғатты пайдаланушылардың табиғат қорғау қызметi туралы деректерiн талдау;

      2) табиғат пайдаланушылардың Қазақстан Республикасының экологиялық заңнамасын сақтауы мен орындауына тексерулер ұйымдастыру және жүргiзу;

      3) Қазақстан  Республикасы экологиялық заңнамасының сақталуын қамтамасыз ету үшiн құқықтық құралдарды пайдалану жолымен жүзеге асырылады.

Мемлекеттiк экологиялық  бақылау шаралар кешенiн, оның iшiнде:

      1) бақылаудың басымдықтарын айқындауды;

      2) бақылаудың  қолданыстағы құралдарын пайдалануды;

      3) қызметтiң  перспективалық жоспарларын, нақты iс-шаралар мен қажеттi кадрлық және материалдық ресурстарды, сондай-ақ сапалық және сандық көрсеткiштердi әзiрлеу мен енгiзудi;

      4) тексерiлетiн  объектiлер бойынша жұмыстардың жылдық және жедел жоспарларын әзiрлеу мен енгiзудi;

      5) инспекторлық  тексерулер жүргiзудi;

      6) талдама  бақылаудың деректерiн және мемлекеттiк экологиялық бақылауды жүзеге асыру үшiн қажеттi өзге де ақпаратты жинауды, талдау мен пайдалануды;

      7) мемлекеттiк  экологиялық бақылау бөлiмшелерi қызметiнiң перспективалық, жылдық және жедел жоспарларын есепке алуды, құжаттауды және олардың iске асырылуын талдауды;

      8) мемлекеттiк  экологиялық бақылау бөлiмшелерi қызметiнiң ашықтығы мен есеп беруiн қамтамасыз етудi қамтиды.

«Экологиялық экспертиза» туралы заңның IV Бөлімі бойынша қоғамдық экологиялық экспертиза процедурасы секілді түрі қарастырылған. Ол альтернативті мемлекеттік экологиялық экспертиза болып табылады және халықтың инициативті тобы, қоғамдық бірлестіктер, эксперттік комиссияға тәуелді емес ғылыми мекемелер бойынша өткізілуі мүмкін. Алайда, бұл практика жүзінде дами алмады./10/

Метеорологиялық мониторинг - мемлекеттiк органдарды, жеке және заңды тұлғалады ауа райы туралы ақпаратпен қамтамасыз ету, қысқа мерзiмдi, ұзақ мерзiмдi метеорологиялық, агрометеорологиялық болжамдар жасау және дүлей метеорологиялық құбылыстардың туындау ықтималдығы туралы ескерту мақсатында атмосфера мен жер үстiнiң физикалық параметрлерiне, метеорологиялық, оның iшiнде актинометрикалық, жылу балансы, озонометрикалық, аэрологиялық бақылау жасаудың кешендi жүйесi. Метеорологиялық мониторинг деректерiнiң негiзiнде климаттың және Жердiң озон қабатының мониторингiн жүргiзу жүзеге асырылады. /10/

1.11 Экологиялық  аудит

 

Экологиялық аудитормен немесе экологиялық аудиторлық ұйыммен экологиялық аудит жүргiзуге шарт жасасқан жеке немесе заңды тұлға аудиттелетiн субъект болып табылады. Экологиялық аудит аудиттелетiн субъектiлердiң қоршаған ортаға әсер ету туралы есептiлiгiне талдау жасау жолымен жүргiзiледi. Экологиялық аудиттi жүргiзу кезiнде:

      1) қоршаған ортаға әсер туралы ұсынылған есептiлiктiң дұрыстығын тексеру;

      2) өндiрiстiк-технологиялық  процестiң экологиялық талаптарға сәйкес келуiн бағалау;