Нарықтық қатынастар жағдайындағы коммерциялық банктер Қазақстан Республикасының несиелік жүйесінің негізі ретінде

Нарықтық экономика  жағдайында банктер монополистерге айналады және шамамен барлық қаржылық капиталдар әмір жүргізеді. Олар тек қана делдалдық қызметтің шегінде ғана шығады және қайта өңдеудің барлық фазасының сферасына енеді. Несие жүйесі "ертегілік күшті" иемденеді және ең қауіпті түрде шын өндіріске араласады. Банк жүйесінің міндеттері мен мақсаттары экономиканы бүтіндей басқарудың міндеттері мен мақсаттары негізінен үқсас. Алайда банктер басқарудың жүйешіктері ретінде экономиканы басқарудың жалпы мақсаттарының жетістіктерін қамтамасыз ететін өздерінің спецификалық және жеке міндеттерін орындайды. Экономиканы басқарудың органы ретінде банктер рөлі банк ісін ұйымдастырудың жалпы қағидаларын сақтау және олармен орындалатын өздерінің қызмет процесінде айқындалады.

Банктер экономиканы  басқару процесінде экономикалық қатынасын  өрнектейтін экономиканы басқару әдістерінің негізгі бейнесін қолданады, әрбір берілген қоғамның экономикалық қатынасы бәрінен бұрын қызығушылық ретінде байқалады, ал экономикалық қызығушылық олар қозғаушы факторлардың өндіріс мақсатында табылады. Осыған байланысты экономикалық әдістердің көмегімен басқару экономикалық қызығушылыққа әсер етуден тұрады. Осындай қызығушылықтардың түсінігінен қажеттілікті қанағаттандыру арқылы оларға әрекет көрсету мүмкіндігі жалғасады. Банктер экономикалық басқару әдістері арқылы мәселен, несиелендіру зайымдық қаражаттарға әртүрлі несиелермен экономиканың барлық звеносының қажеттігін қанағаттандырады және қоғамдық өнімнің тоқтаусыз қозғалысын қамтамасыз етеді. Өз уақытында несиелерді қайтармауы төлемдердің мерзімін өткізіп алуына пенялар, есеп айырысу операцияларын жүзеге асыру ережелерін бұзғаны үшін айып-пұлдардың жоғарылатылған пайыздарын төлетіп, банктер өздерінің қызығушылықтарын ғана емес, сонымен қатар осы операцияларға қатысушыларының қызығушылықтарын қорғайды.

Банктер өздерінің қызметтерін  орындау процесінде территориалды (жергілікті органдармен) және салалық (министрліктер, ведомствалар, компаниялар, фирмалармен), функционалды (экономикалық) басқару органдарымен тығыз әрекет етеді.

Сондықтан банктер экономикалық басқару органдары болып табылатындықтан, олардың өздерінің клиенттер алдындағы жауапкершілігі экономикалық мінездеме ұстайды [3, 92 б.].

Банктердің экономикалық жауапкершілігі бәрінен бұрын өздерінің клиенттеріне ведомствалық бүйымдарының меншік формасына тәуелсіз олармен қызмет көрсетілген шаруашылық органдарының қаржылық және шаруашылық қызметінің нәтижесімен байланысты.

Банктер айналасында  оларға тәуелді және осы немесе басқа банктер қызметін анықтайтын фирмалар және компаниялар топтасады. Соңғылары өздеріне және өздерінің клиенттеріне неғұрлым тиімді операцияларды үйымдастырады, пайданы қамтамасыз ететін басқа тең жагдайларда сол несиелік саясатты жүргізеді.

Банктер басқа басқару  органдарында жоқ ағымды мәліметтерді орналастырады. Бәрінен бүрын бұл қызмет көрсетілген қызмет туралы мәліметтеріне жатады. Банк несиелерін қайтару, жабдықтаушылар мен бюджетке төлемдер, еңбек ақы беруде қаражаттардың шотына қатысу объективті ғана емес, сонымен қатар осы шоттың иесіні жжүмысында сәтсіздік туралы оперативті күн сайынғы дабыл болып табылады.

Шотқа ақшалардың түсуі  жабдықтаушылардың жүктелген тауарлары  өткізілгенін және тагы басқаларын білдіреді. Банктік қүжаттар нәтижелерді көруге, бухгалтерлік есепті құрылуын күтпей — ақ кәсіпорынның қызметінің көптеген маңызды жақтары туралы пікір айта алады. Бүл банктерге өздерінің клиенттерінің ісінің жағдайы туралы білуге, оларды қадағалауға, олардың өмірлерін және пайдаларын түгелдей анықтағга мүмкіндік береді.

Ақша айналымы біртұтастықпен мінезделеді. Қолма - қол және қолма - қолсыз формада ақша қозғалысының сфералары бір және сол ақша бірлігімен қызмет көрсетіледі және өзінің арасында тығыз байланысты. Банктер, кәсіпорындар, ұйымдар, халықтар шоттарын енгізу арқылы ақша айналым жиынтығын бақылауға, ал ол арқылы шаруашылық процестерінің жүрісін жүзеге асырады және осы процестерге әсер етеді. Банк жүйесінде қоғамның барлық ақша қорлары: мемлекет қаражаттары, шаруашылық звеноларының қаражаттары халықтың жинақтары және тағы басқалары шоғырланған. Банктер осы қорлардың қалыптасуына белсенді түрде қатысады, оларды пайдалануға бақылау жүргізеді, ақша айналымын реттейді және осымен қайта өңдеу процесінің жүрісіне әсер етеді. Банктерде Крзақстан экономикасының нарыққа өтуімен жетілетін жаңа көкжиектер ашылады. Жекелешендіру және меншікті мемлекет иелігінен алу нәтижесінде жекеменшік, үжымдық және акционерлік меншік түрлерінің барлыгы кеңінен дамуда, араласқан меншік түрлерінің негізінде кәсіпорындар қүрылады.

Қоғамда бай класты саудагерлер мен кәсіпкерлер пайда болады. Экономикада және қоғамда нарықтық қатынасты шамасы бойынша банктердің экономикалық рөлі күшейеді. Олардың жүмысында бірінші орында әкімшілдік, әміршілдік әдістің орнына экономикалық әдіс ұсынылады. Экономикаға банктік әсер етудің бағалық құралдарының мәні өседі.

Бұл жағдайларда бәрінен бұрын меншікті мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру және оларды нарықтық релъске аударғанда және экономикада инфлияцияны төмендетуге банктердің рөлі жоғары. Осыған орай банк жүйесінің маңызды міндеттері несие механизмін ақша айналысын реттеу әдістерін, есеп айырысуды жылдамдату және төлемдер тәртібін сақтауды жүзеге асыру болып табылады.

1993 жылдың 15 қарашасынан  бастап өзінің үлттық валютасын — теңгені енгізді. Алайда инфляция жалғасты. Олардың шыңы 1994 жылы маусымда 46% - ке жеткен. Үкімет және Ұлттық банкпен қабылданған монетарлық шама нәтижесінде инфляция маусымда 25% -ке барды, 1994 жылы тамызда ол 13.5%- ке және қыркүйекте — 10.3% тең болды.

Мемлекет меншік реформасында банктердің рөлі жогары. Банктердің активтері мен пассивтерінің сапасы тұтасымен және түгелдей қызмет көрсетілген клиенттердің қаржылық жагдайына тәуелді болады. Осыган байланысты банктік реформа мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру процесінен ажырауда жүргізілмеуі мүмкін [4, 150 б.].

Сондықтан банк реформасының маңызды міндеттерінің бірі -кәсіпорынды жекешелендіруде қолдау көрсету және экономиканың жеке секторларын қүру. Осыған сәйкес банк реформасы мемлекеттік меншікті жекешелендірудің қызығушылығына бағынуы қажет. Әйтпесе банктер жаман несиелерден, шағымданушы клиенттерден құтыла алмауы мүмкін, өйткені қазіргі кезде көптеген мемлекеттік кәсіпорындар несие портфелінің төмен сатыларын иеленеді.

 

 

1.2 Несие жүйесіндегі банктердің несиелік саясатының қалыптасу ерекшеліктері

 

Несиелік саясат банктің  несиелік қызметінің міндеттерін, оларды іске асыру құралдары мен әдістерін, сондай-ақ несиелік процесті ұйымдастыру принциптері мен тәртібін белгілейді.

Несиелік саясат –  банктің несиелік жұмысын ұйымдастыру  негізін және несиелеу процесіне  қажетті құжаттар жүйесін жасау  шарттары болып табылады.

Несиелік саясатты несие беруші банк  пен қарыз алушылар тұрғысынан қарастыруға болады. Басқаша айтқанда, несие саясаты несиелік процесті ұйымдастыру барысындағы банктің стратегиясы мен тактикасын сипаттайды.

Несиелік саясат банктің  несиелік жұмысын, оның жалпы стратегияларына сай ұйымдастыру негізін және несиелеу процесін қалыптастыруға қажетті құжаттарп жүйесін ұйымдастыру немесе жасау шарттарын білдіреді.

Несиелік саясат келесі сипаттарда болуы қажет:

• нұсқаулық емес, яғни директивті нұсқауларды қамтиды;

• несиелердің мақсаттарын нақты және мағыналы анықтауға мүмкіндік береді:

• оны іске асыруды қамтамасыз ететін стандарттар мен нұсқауларды қамтитын құжаттардан тұрады;

Несиелік саясат банктің  стратегиясын, оның тәуекелді басқару  облысындағы саясаттарын ескере отырып жасалады. Несиелік саясат несиелік қызметтің мынандай негізгі бағыттарын анықтауға мүмкіндік береді:

• несиенің берілуіне және несиелік портфелді басқаруға жауап беретін банк қызметкерлері жетекшілікке алатын объективтік стандарттар мен критерийлерін;
• несиелеу облысындағы стратегиялық шешімдерді қабылдайтын тұлғалардың  басты іс-әрекеттерін;
• сыртқы аудит қызметтерінің жұмысын және банктегі несиелік қызметтерінің сапалығын;
• ішкі бақылау қағидаларын;

Несиелік саясат банк қызметін диверсификациялаудағы іс-әрекеттердің қамтамасыз ету және несиелік қызметкерлердің лауазымды міндеттерін анықтау үшін қажет. Несиелік саясатты іске асыру белгісінің бір тәртібі болмайынша несиелеудің біртұтас ережелерін тәжірбиеге енгізу мүмкін емес. Сондықтан да жазбаша түрде жазылған несиелік саясат пен оны іске асырудың соған сай ережелері несиелік процесті жүргізудің негізін құрайды.

Несиелік саясаттың  маңызды элементтерінің бірі банктегі бақылауды ұйымдастыру болып  табылады.

Ішкі несие саясатын жасау банк жетекшілерінің несиелеу мақсатын қалыптастыруды және бұл мақсаттардың банктің жалпы міндеттері мен стратегиялық мақсаттарымен қаншалықты сай келетіндігін анықтауды талап етеді. Несиелеу мақсаттары анықталған соң, соның негізінде банк қызметкерлерінің қажетті несиелік операцияларды атқароуына мүмкіндік беретіне банктің  несиелік саясаттың және оған қоса несиелеу стандарты  мен несиелік нұсқаулықтары жасалады.

Несиелік стандарттар  мен нұсқауларды жасаудың бастапқы кезеңі аяқталуына байланысты, бұл  құжаттардың бірінші редакциясы тәжірбиелі қызметкерлерге сараптауға берілуі тиіс. Сараптаушылардың талдауы және ұсыныстары енгізілгеннен кейін несиелік саясат бойынша комитет саясатты және соған сәйкес нұсқаулықтады бекітеді.

Несиелік саясат несиелеу лимиттерін, тәртібін, кейде несиелеу бойынша жекелеген ережелерді де қамтиды. Мысалы, несиелік саясатта бір қарыз алушыға келетін тәуекел лимиті анықталады. Сонымен қатар, несиелік саясатты барлық несиелердің несиелік құжаттарда көзделген мақсаттарға сай құжаттарда көзделген мақсаттарға сай берілуі қарастырылуы мүмкін.

Несиелік саясатта несиелік комитет туралы ереже де қамтылады. Несиелік комитет несие беру барысында  қорытынды жасап, несиені беруге байланысты мәселелерді қамтамасыз етеді [5, 50 б.].

Отандық банктер тәжірбиесіндегі  несиелік комитеттің шешетін мәселелері мынандай:

-несие алуға берген клиенттің өтінішін және несиелік қызметкердің несие беру туралы қорытындысын қарайды.

-несие беру немесе одан бас тарту туралы шешім шығарады;

-несиелік тәуекелдерге байланысты несителеу формаларын анықтайды;

-несие сомасы мен мерзімін анықтап, пайыз мөлшерлемесін бекітеді;

-несиелік тәуекелдерге байланысты несиелеу формасын анықтайды;

-неситені қайтаруды қамтамасыз ету тәсілдеріне талаптар бекітеді;

-несиелеу шартын бекітеді;

-берілген несиелерге мониторинг жүргізу тәртібін бекітеді;

-банктің несиелік стратегиясын жасайды;

-несиелеу бойынша бөлімшелердің жұмысын талдайды;

-несиелік комитеттің мәжілісінің хаттамаларына қол қояды және хаттамаларды тіркеу кітабын жүргізеді;

-несиелік комитеттің мәжілісінің хаттамаларына қол қояды және хаттамаларды тіркеу кітаптарын жүргізеді.

Несиелік саясатта қарыз  алушылардың негізгі қызметтеріне байланысты тәуекелділігі жоғары операцияларды  немесе жобаларды қаржыландыру үшін тағайындалатын несиелкер туралы да айтылуы тиіс.

Несиелік саясатпен  банк қызметкерлерін таныстыру, оларды соған сай келетін ережелер мен  нұсқауларға  үйрету банкте несиелік саясатты енгізудің негізгі элементтері  болып табылады.

Несиелік саясат несиелік қызметтің басты бағыттарын анықтайды. Оларды, өз кезегінде несиелік саясаттың қабылдаған бағытттарын іске асыру жүйесі ретінде тұжырымдауға болады. Несиелік саясатта мына элементтер көрсетілуі тиіс:

-несиелік қызметті ұйымдастыру;

-несиелік портфельді ұйымдастыру;

-несиелеуге бақылаку жасау;

-құзыретті бөлу принциптері;

-несиелеуді таңдаудың жалпы критерийлері;

-несиелеудің жекелеген бағыттары бойынша шектеулер;

-несиелермен жасалатын ағымдық жұмыстардың принциптері;

-несиелер бойынша зиян шегу жағдайларына резерв жасау.

Іс жүзінде несиелік саясатты іске асыру тәсілдері мен әдістерін белгілі бір формада, яғни соған сай келетін мынандай үш құжат түрінде көруге болады:

1. несиелеу саясаты;

2. несиелеу стандарты;

3. несиелеу нұсқаулықтары.

Несиелеу стандарты  – бұл банкте несиелік қызметті жүзеге асыратын барлық қызметкерлердің жетекшілікке алатын құжаты.

Несиелеу стандартында келесі сұрақтар қарастырылады:

-қарыз алушының қаржылық ақпараттарын жинау және талдау тәртібі;

-несиелік кепілхаттар және кепілдемелермен қамтамасыз етілуіне қойылатын талаптар;

-әкімшілік стандарттар және несиелік процессті ұйымдастыру ережелері;

-қарыз алушының несиелік қабілетін талдау тәртібі;

-құжаттардың толтырылуына қойылатын талаптар;

-несилеудің айрықша түрлері бойынша ережелер.

Несиелік саясат мына келесі қызметтерді атқарады:

1. банктегі несиелеу процесін ұйымдастыруға бақылау жасауға негіз ретінде болу;

2. несиелеуді жүзеге асыратын бөлімдердің қызметкерлері үшін анықтама материал мен нұсқаулық ретінде болу;