Еуразиялық банк пайызының экономикалық мәні, рөлі, әдісі мен тәсілі

мұнда:

і - несие (депозит) үшін номиналды  пайыздық мөлшерлеме;

г — несие (депозит) үшін нақтылы пайыздық мөлшерлеме;

II - белгілі бір кезең (бір жыл) ішіндегі инфляция деңгейі.

Бұл формулада [г*ІІ+ІІ] сомасы инфляциялық шығынның орнын толтыру үшін нақты пайыздық мөлшерлемеге косылатын шама болып табылады. Бұл шама инфляциялық сыйақы деп аталады.

Банктік тәжірибеде барлық пайыздық мөлшерлемелер номиналды шамада белгіленеді.

Математикалық пайыздық мөлшерлеме қарызға берілген құннан келетін табыстың осы құнның шамасына қатынасы ретінде анықталады. Мысалы, 1995 жылы 18 мамырда Ұлттық банк бекіткен пайыздарды есептеу тәртібі және олардың Қазақстан Республикасы банктерінде бухгалтерлік есеп шоттарындагы орналастыру туралы Ережеге сәйкес пайыздарды есептеудің келесі техникалары пайдаланылады:

Жай пайыздарды есептеудің техникасы. Жай пайыздар - бұл қарыздық берешек (депозит) сомасына есептелген пайыздар. Жай пайыздарды есептеу үшін төмендегідей формула қолданылады:

 

І=і*Р*п/360*100% (2)

мұнда:

і - жылдық пайыздық мөлшерлеме;

Р - берешек (депозит) қалдығы;

I - қарыздың (салымның) барлық мерзімі үшін есептелген пайыз сомасы;

п - пайыз есептелетін кезендегі  күндер саны.

Күрделі пайызды есептеу техникасы. Күрделі пайыздар - бұл қарыздық берешек (депозит) сомасына гана емес есептелген пайыздан келетін табыс сомасына да есептелген пайыздар.

Несиелер жэне депозиттер бойынша  пайыздық төлемдер сомасын есептеу  үшін келесідей формула пайдаланылады:

 

І=Р[(1+і/1200)"-1], (3)

мұнда:

і - пайыздардың жылдық молшерлемесі;

Р - қарыздың (салымның) алгашқы сомасы;

1. - қарыздың (салымның) барлық мерзімі үшін есептелген пайыз сомасы;

п- қарыздың (салымның) ай мерзімдеріндегі (ай үлестеріндегі) ұзақтығы.

Егер несиелеу мерзімі бойынша  қарыздық берешектің бөлігі ұзартылған

қарыз есебіне жатқызылса, онда ұзартылган қарыздық берешекке есептелген пайыз  сомасын анықтау үшін төмендегідей формула қолданылады:

 

І₈=0*[(1+ і_ё/1200)^1|-(1+ і_е/1200)¹²], (4)

мұнда:

 

І₈-ұзартылган берешек бойынша есептелген пайыздар сомасы;

Р - ұзартылган берешек сомасы;

і_ё - ұзартылган берешек бойынша пайыздық мөлшерлеме (айып-пұлдық);

2. - несиелеудің басталуынан ұзартылган берешек бойынша пайыз есептелген күнге дейінгі уақыт кезеңі;

12 - несиелеу басталган күннен ұзартылган карыздың пайда болган күніне дейінгі уақыт кезеңі.

Пайыздарды есептеген кезде  айдагы күндер саны шартты түрде 30 күн, ал жылдагы күндер саны - 360 күн деп  қабылданады. 31 күндік айларда 31 күн  есепке алынбайды, ал акпанда соңгы  санга дейінгі қалдық 30 күнге  қанша жетпесе, сонша қайталанады[6].

Қазақстан Республикасында несие  жетімсіздігі құбылысының дамуы, әсіресе, 1994 жылдың бірінші жартысында айқын  байқалды, бұган белгілі бір дәрежеде мемлекеттік рестриктивтік ақша-несиелік саясаты жагдай жасады. Бірак депозиттер бойынша пайыздық мөлшерлемеде көрінетін  жеткілікті түрде жалпы сипаттағы  факторларға, сонымен қатар, ресурстарды  тарту мерзімі несиеге деген  сұраныс жағдайы, несиелік ресурстар  нарығындағы жағдайлар (төлем шамасы, ұсыныстың болуы), клиенттердің мінез-құлқы (құрылтайшылар, үлескерлер, сала кәсіпорындары, т.б.) оның сенімділігі, салық саясаты  және инфляңиялық тенденциялардың  қатысы бар. Мемлекеттік қазыналық  міндеттемелерді сатып алушы  несиелік операциялардың ерекше формасы  ретінде қарастыруға болады, онда қарыз алушы болып бағалы қағаздардың  эмитенті - Қаржы министрлігі, ал кредитор болып олардың сатып алушылары  табылады. Сондықтан МКМ бойынша  жылдық табыстылықты келесі фомула бойынша  анықтауға болады:

 

Т=(НК*ДБ/ДБ)*(365* 100/Т), (5)

мұнда:

Т - жылдық табыстылық, %;

НК - МҚМ-нің номиналдық құны;

ДБ - МҚМ-нің дисконтталған бағасы;

Т - МҚМ-нің айналыс кезеңі, күндері.

1.3 Несие пайызының экономикалық  сипаттамасы және оның

атқарымдары

Несие пайызы қоғамда тауар өндірісі мен кредит қатынастарының даму жағдайында пайда болады.

Несие пайызы кредит ретінде-уақытша  пайдалануға берілген қүнның бағасы болып көрінетін объективті экономикалық санат. Несие пайызының мэні мыналарды көрсетеді:

1) несиеге берген құнды пайдаланғаны үшін төлеуді;

2) кредитке қосылған үстемені;

3) кредит берушінің шығынының  орнын толтыруды.

Кредитті қарызға алушы өндіргіш ретінде пайдаланғанда несие  пайызының көзі болып оның несиеге  берген құнды пайдалану нәтижесінде  алған пайдасы есептеледі. Сондықтан  кредит берушінің несие берген қүны мен оны өндірісте пайдаланатын қарызға алушының арасында тұрақты  түрде экономикалық қайшылықтар  болады. Бұл қайшылықты шешу үдерісінде кредитті пайдаланған пайданы табыс  пен несие пайызына бөлу жүреді.

Несие пайызын төлеу қажеттілігі  қарызға алушыны несиеге алган  құнды барынша тиімділікпен пайдалануға, жүмсалған капиталға пайданы  арттыруға мәжбүр етеді.

Несие пайызы мәселесі бойынша экономикалық қатынастар айрықшалықты, оларды кредит қатынастарымен шатастыруға болмайды.

Несие пайызы мәселесі бойынша қатынастар кредит қатынастарымен шектелмейді. Егер кредит қүн қозғалысын қайтарылымдық  негізінде білдірсе, онда пайызды  төлеу баламасын алмай-ақ құнды  табыстауды сипаттайды. Кредитті пайдаланғаны үшін пайыз қайтарылмайды, оның сомасы қарызға алушыдан кредит берушіге толық  ауысады, ал сол кезде меншік құқығы кредиттегі сияқты берілмейді, құн  қарызға алушыға уақытша пайдалануға  беріледі және белгілі бір мерзім өткен кезде заңды бастапкы нүктесіне  қайтарады.

Кредит беруші мен несие пайызы арасындағы экономикалық жэне құқықтық даму кредит келісімінде, кредитті қайтару  мен пайыздарды төлеу міндеттемесінде  білінеді. Кредит үшін қаражатты авансылау  тэн, ал сол кезде пайызды төлеу  құн ауыспалы айналымның аяқталғанын  жэне кредиттің пайызға үстемесімен  қайтарылуын білдіреді [8].

Несие пайызы өзінің ең қарапайым  көрінісінде кредитті пайдаланғаны үшін төлем ретінде білінеді. Біздің көзқарасымызша, несие пайызының  мәнін ашамыз, егер, біріншіден, оны  кредитті пайдалану нәтижесінде  жаңадан құрылған құнның бір бөлігі ретінде, екіншіден, қарызға алушыдан кредит берушіге ауысатын кредитті пайдаланғаны үшін төлем ретінде, үшіншіден, кредит берушінің табысы ретінде карастырсақ, ол оны несие қорын жылжытуға  ынталандырады (ол экономика мен  халыққа кредит беруге мүдделі).

Несие пайзының бөлу атқарымы барлық қүнның емес, жаңадан құрылған құнның (пайданың), бөлінуін білдіреді.

Пайданы пайыз арқылы бөлу меншік иесін ауыстырумен бірге жүреді, яғни қарызға алушы пайызды кредит берушіге береді және меншік құқығы оған ауысады.

Пайданы бөлу үдерісінде несие пайызын  алушы (кредит беруші) және төлеуші (қарызға  алушы) орындарын ауыстыра алады. Кредит беруші несие алушы бола алады, пайыз  қозғалысы өз бағытын өзгертеді-пайданың бір бөлігін қарызға алушы кредит берушіге аударады. Сонымен бірге кредит беруші банкілер өз пайдалары - пайызының бір бөлігін кредитті қарызға алушы болған клиенттеріне төлеуші бола алады [9].

Пайыз арқылы пайданы бөлу салалық  емес, қоғамдық сипатта болады. Халық  шаруашылық деңгейінде несие пайызын  төлеу ұлттық табысты бөлумен  байланысты.

Несие пайызы қарызға алушыны алған  кредитін өзінің кәсіпкерлік қызметінде тиімді және толық пайдалануына және кредитті пайызымен уақытылы толық  көлемде қайтаруына ынталандырады, яғни пайыз өзінің екінші атқарымын  орындайды.

Несие пайызының атқарымы жэне несие  капиталының сақталуы мен ұлғайтылуы кредит беруші ретінде банкінің кредит элеуетінің сақталуы және көбеюімен  байланысты. Қарызға алушыны банк берген кредиті толық жэне уақытылы өтеуге экономикалық ынталандыра отырып, несие пайызы несие қорын сақтайды жэне тіпті оны үлғайтады. Банкінің карызға алушыдан алған пайызы мен  оның депозиттерге төлеген пайызы арасындағы айырмашылық несие қоры мен оның кредит ресурстарының арту көзін  қүрайды. 

Банк пайызы банк кредит беруші ретінде  болған кезде пайда болады. Пайыз  инвестор-кредит беруші жэне қарызға алушы арасында делдалдық қызметтерге өтемақы ретінде болады. Мүнда қарызға алушының банк алдындағы кредитін кайтару жөніндегі өз міндеттемелерін арттырмау қауіп- қатері пайда болады. Нәтижесінде банкінің салымшылар алдындағы депозиттер бойынша өз міндеттемелерін орындамау қаупі пайда болуы мүмкін, ол оларға депозиттер бойынша пайыз төлейді. Сондықтан кредит бойынша банк пайызы депозиттік пайызға жэне кредитке қызмет көрсету жөніндегі комиссиялык шығынға қарағанда кем дегенде бір маржаға жоғары болуы керек.

Ең жалпы түрде маржаның өзі  несие мөлшерлемесі мен депозит  пайызының айырмашылығы болып табылады. Нақты қалыптасқан маржа мөлшері пайыздар бойынша таза табыстың (есептелген пайыздар минус төленген пайыздар) кредит жүмсалымдарының орташа көлеміне қатынасы ретінде анықталады.

Пайыздық маржаның мөлшеріне эсер ететін негізгі факторлар болып  кредит жүмсалымдары мен олардың  көздерінің көлемі, қүрамы мен қүрылымы, сондай-ақ банкінің активті жэне пассивті операңиялары бойынша молшерлемелердің өзгеруі есептеледі.

Сонымен, банк пайызы кредиттер (активтер) бойынша пайыз жэне депозиттер (пассивтер) бойынша пайыз болып бөлінеді.

Активтер бойынша банк пайызының  деңгейі қарызға алушының кредитті өтеу қабілетіне, кредиттің мақсатына жэне берілетін кредиттің мерзімі мен көлеміне, Орталық банкінің қайта каржыландыру мөршерлемесіне жэне инфляция деңгейіне байланысты [10].

Пайыздық мөлшерлемелердің деңгейіне  жанама әсер етудің тиімді құралдарына: көлем, коммерциялық банкілерге Орталық банкі кредитінің шарты және нарықтық бағасы, Орталық банкінің салық салуы және міндетті резервтерінің мөлшерлері жатады. Қаржыландыру мөлшерлемелерін, міндетті талаптардың мөлшерлері мен салық мөлшерлемелерін арттыру кредиттің пайыздық мөлшерлемелерінің өсуіне әкеледі.

Қорытындылай келе, несие пайызы деп аталатын активтер бойынша банк пайызынан және депозиттік пайызы деп аталатын пассивтер бойынша пайыздан басқа тағы да қайта қаржыландыру мөлшерлемесі деп аталатын базалық немесе есептік пайыз бар, оны екінші дәрежедеғі (коммерциялық) банкілер үшін Орталық банк белгілейді. Ол Орталық банк пен үкіметтің ақша-кредит саясатындағы ең маңызды құралдарының бірі болып табылады [11].

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.«Еуразиялық банк» АҚ-ның қаржы-шаруашылық қызметіне экономикалық талдау

2.1 «Еуразиялық банк» АҚ-ның даму  тарихы мен басқару құрылымы, банктің негізгі қаржылық көрсеткіштеріне  баға беру

«Еуразиялық банк» 1994 жылы акционерлік  қоғам түрінде құрылды. 1995 жылы ақпан айында банктік операциялар жүргізуге лицензия берілді. 1995 жылы маусым айында 95,6 млн, теңге шамасында қүнды қағаздардың бірінші эмиссиясын тіркеді. 1996 жылы наурыз айында № 20030007 лицензия қүнды қағаздар рыногында делдалдық қызмет атқаруға берілді.

Банк қызметі Қазақстандағы  бизнесті жүргізуге тән экономикалық, саяси және әлеуметтік тәуекелдіктерге икемді келеді. Бүл тәуекелдіктер үкімет саясатындағы экономикалық жағдайларға, салықтық жэне құқықтық салалардағы өзгерістерге әкеледі.

«Еуразиялық банк» АҚ-ның болімшелеріне  мыналар жатады:

несиелендіру бөлімі валюталық  реттеу бөлімі касса

• құқықтық бөлім

• ақпараттық технологиялар -бөлімі қауіпсіздік қызметі
• операциондық бөлім

Банктің корреспонденттік шоттарына  клиенттің пайдасына түскен барлық ақшалар банкте үш жұмыс күнінде  акцептелінеді жэне клиентің алған  күні соммалар толем қүжаттарының шарттарына сәйкес «ҚР аумагындагы аударымдар жэне төлемдер» ҚР заңдылықтарына сәйкес банктік шоттардың барлык реквезиттерімен  есепке алынады. Төлем құжаттарда көрсетілген  мәліметтерге және банк шоттарының реквизиттеріне сәйкес банк (шоттарының) ақшаларды  транзиттік шотқа есепке алады.

Операциялар тек қана ауыстыру бөлімдерінде іске асырылады. Жұмыс күнінде бағамды  өзгерту жазбаша бұйрықтарға  негізделе істеуге болады. Әрбір  шетел валютасын сатуда эквиваленттік  сомма мөлшері 10000 АҚШ долларынан аспауы тиіс, міндетті түрде анықтама сертификаты толтырылуы керек. Клиенттің  ұсынысы бойынша анықтама сертификат кез-келген соммаға беріледі.

Банк кассасынан ақшаларды беру шығыс кассалық құжаттармен өңделеді: ақшалай чектермен жэне белгіленген  шығыс кассалық ордерінің формаларымен «Еуразиялык банк» АҚ-ның клиентінің шотын қабылдаған ақша соммаларымен және олардың қабылдап болғанға дейінгі  соммаларымен несиелейді[12].

Басқару қызметінің негізгі бағыттарын көрсететін 3 негізгі бөлімше бар:

1. Банктің коммерциялық кызметінің  негіздерін өңдеу жэне жетілдіруді  басқару бөлімшесі. Ол келесі  кызметтерді атқарады:

- банкті басқаруда нақты мақсаттарды  анықтау үшін банктің іскерлік  саясатының актілерін жасау; 

- банк балансын дайындау;

- банктің несиелік потенциалын анықтау;

- банктің жұмыс нәтижелері бойынша жалпы есеп беруді әзірлеу;

- банк қызметін жүзеге асыру  бойынша негізгі бағыттарды анықтау.

2. Банк қызметінің шаруашылық есеп айырысуларын ұйымдастыру бөлімі:

• банктің шығындары мен кірістерінің жагдайын анықтау;
• банктің кірістері мен шығындарын болжау;
• жоспарланганымен салыстыра отырып банктің іс жүзіндегі кірістерімен шығындарын талдау;
• банк жұмысының рентабельділігін талдау және оны жоғарылату перспективалары.

3. Банк өтімділігін басқару бөлімі - банктің ағымдағы жэне келешектегі өтімділігін анықтау бойынша сүрақтардың көлемін шешеді: