Мемлекеттік мекемеделердегі негізгі құралдар туралы жалпы түсінік

• есептегіш техника – процестерді түзету мен автоматтандыруға арналған машиналар, құрылғы, керек-жарақтар, құрал-аспаптар (компьютерлер мен басқа есептегіш  техника);

• басқа да машиналар мен жабдықтар – машиналар, аппараттар және басқа жабдық (телефон станцияларының, радио тораптарының жабдықтары, өрт сөндіру машиналары).

5. Табыстау қондырғылары – электр, механикалық  және жылу энергиясы (электр  беру желісі, турба құбыры) қондырғылары.

6. Көлік құралдары – адамдарды, жүктерді  тасуға арналған (теміржол, су, әуе  автомобиль көлігі, арба көлігі) тасымал құралдары.

7. Басқа да негізгі құралдар:-аспап -ол енбегінің механикаландырылған  және механикаландырылмаған немесе  металл, ағаш және т.б. өндеуге арналған, машинаға бекітілген керек-жарақтар (кескіш, соққыгер, езуші, тығыздап нығайтылған - электр қол бұрғылар, бояу сыр пульттары, вибраторлар, қысқыштар):

• өндіріс мүлік пен олардың  керек-жарақтары - өндірістік операцияларды  орындау немесе жеңілдету үшін қызмет етуге арналған заттар - жұмыс үстелдері, шкафтар, верстактар (ағаш ұсталарының ағаш шабатын, кесетін ұзынша үстелі);

• шаруашылық мүлкі - кеңселік және шаруашылық мүлік (үстелдер, шкафтар, кілемдер және т.б.);

•  жұмыс малы және өсімтал мал. Жұмыс малы - аттар, өгіз, түйе және тағы басқа жұмыс малы. Өсімтал мал - ірі қара мал, тұқымдық айғырлар және тұқымдық бие; тұкымдық нар мен аруана, бұғы, марал, ұрғашылары мен еркектері, қабан шошқа, ешкі, саулық және қопшар. Мүліктік объект - әрбір үлкен мал.

• көпжылдық көшет егістері - қолдан етілген, жасына қарамайтын көпжылдық  егістер (жеміс-жидек беретін, жүзімдік, көпжылдық егістері, роза плантациясы, бұғадан (өсімдіктен) жасалған қорғлау, қаша, танапты қорғайтын егістер). Жас қасиеттер әбден толысқан (жеміс беру басы, ағаштың ұшар басының түйісуі);

•   жерді  (ғимаратсыз) жақсарту жөніндегі  күрделі шығындар – ауыл шаруашылығына  пайдаланатын жердің бетін көркейту жөніндегі мүліктік сипаттағы шығындар (жер учаскесін жоспарлап, жүйелеу, алаңды егіндікке арнап тамырмен жұлу, жерді тастан тазарту);   

• басқа да негізгі құралдар - кітапхана  қорлары, спорттық мүлік, мүражай құндылықтары.

8. Бітпеген құрылыс.

Қолда бар негізгі құралдар алынған  сәтінен бастап үнемі қолданылмайды, өйткені олар:

• тоқтатылып қойылады - уақытша қолданылмайды;

• қоймада тұрады (қорда) - жөнделген, жоқтатылған, апат жағдайында қолданыстағы негізгі құралдарды ауыстыру үшін қор құрайды;

•   жалға берілген немесе алынған - басқа  ұйым тапсырған немесе басқа ұйымнан  алынған жал мерзімі шартпен  белгіленген негізгі құралдар.

Материалдық активтерді негізгі құралдар деп  танитын тұста бағалауға бірыңғай қарау қажетті шарт болып табылады. 2410 «Негізгі кұралдар» ХҚЕС-на сәйкес негізгі құралдар мыналар бойынша бағаланады:

•  бастапқы құн немесе өзіндік құнмен – активті немесе ғимаратты алуға  сол сәтінде берілген, басқа өтелген  әділ бағаның немесе төленген ақшалай каражаттың немесе оның баламасының сомасы;

Негізгі құралдар дегеніміз  – өндірісте ұзақ уақыт бойы (бір жылдан артық уақыт) пайдаланылатын, өзінің бастапқы заттай нысанын (пішінін, түрін) сақтай отырып, құнын шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа, көрсетілген қызметке біртіндеп бөліп-бөліп есептелген амартизациялық материалдық активтерді айтады. Шаруашылық қызметте пайдалануға арналған негізгі құралдарды. Қайта caтyға немесе ақшаға айналдыруға болмайды. Ақшалай бағаланған негізгі қорлар негізгі құралдар деп аталады. Олар бухгалтерлік есепте осы бағамен көрінеді және субьект балансында көрініс табады. Негізгі құралдар ұзақ уақыт бойы, көптеген өндіріс циклы барысында пайдаланылады, олар бірте-бірте тозады және өзінің қасиеті мен түрін сақтай отырып, өз құнын бірте-бірте жаңадан өндірілген өнімге аударады. 

Оған мыналар жатады:                                                      

- жылжымайтын мүліктер (ғимараттар, көпжылдық өсімдіктер жәнежермен  байланысты қозғалысы және олардың  мақсатына зиян шектірмеу басқа объектілер); 

- көлік құралдары; 

- жабдықтар, өлшеуаспабы,  өндірістік және шаруашылық құрал-  саймандары ірі және өнім беретін  малдар арнайы құралдармен басқа  да негізгі қорлар (кітапхана  қор,мұражай құндылықтары,жануар  әлемінің экспорттары автомобиль жолдары) және т.б. 

Негізгі құралдар көптеген құралдар бойына пайдаланатын қасиетімен нысаның сақтай отырып, жанама түрде  тозады. өзінің құның жолдан жасалған өнімге біртіндеп көшіреді. 

Жіктелу топтарында өндіріс  процесіне қатысу сипатына қарай  негізгі қорлар былай бөлінеді: өндірістік және өндірістік емес. 

Өндірістік бұл - өндірістік процесіне тікелей қатысатын  немесе өндірістің негізін құрайтын негізгі құралдар. Оның құрамына мыфналар жатады: өндіріс үйлер мен ғимараттар, машинамен жабдықтар,өлшеуіш және реттеуші құралы өндірістік және басқа  да керек жабдықтар жұмысшы өнім беретін малдар, көпжылдық өсімдіктер енеді. 

Өндірістік емес - бұл  тұтыну мақсатындағы негізгі құралдар. Олар өндіріс процесіне қатыспайды. Ол ұжымның, мәдини, тұрмыстық қажеттігін қамтамасыз етуге арналған (үйлер, ғимараттар, керек жарақтар, денсаулық сақтау, спорт) 

Тиістілігі бойынша негізгі  қорлар былайша бөлінеді: меншікті және жалданған. 

Меншікті – бұл субъектіге тиісті оның балансында көрініс табатын негізгі құралдар. 

Жалданған - жалдау шарты  бойынша онда белгіленген мерзімге басқа субъектілердің алынған негізгі құралдар. 

Пайдалану сипатына қарай  негізгі құралдар былайша бөлінеді: қолданыстағы, қолданылмаған, запастағы. 

Қолданыстағы - бұл пайдалану сатысындағы негізгі құралдар. 

Қолданылмаған (тоқталған) - консерватцияға немесе басқа себептерге байланысты қолданылмай тұрған негізгі құралдар. 

Запаста тұрған - қолданылып жүрген негізгі құралдар жөнделу, жойылу, апатқа ұшырау жағдайында олар алмастырудағы негізгі құралдар. 

Түріне қарай негізгі құралдар 13 топқа бөлінеді: 

1.Жер; 

2. Үйлер - бұл мақсаттық  бағыты халықтың еңбек етуіне  және материалдық құндылықтардың  сақталу жағдайынан тұратын сәулет құралдар; 

3. Ғимараттар - еңбек заттарының  өзгеруіне байланысты жоқ қандай  бір функцияналды атқару жолымен  өндіріс процесін жүзеге асыруға  арналған инжинерлік құрлыс объектілері  (платина құбырлы өткізгіштер және т.б.); 

4. Беріліс құрылғылар  –э лектронды жылулық және  механикалық қуат беруге арналған  құрылған (электор тарату желісі) құбырлы өткізгіштер т. б; 

5. Машиналар мен жабдықтар  - әрбір машина егер оның құрамына  кіретін саймандарды, керек-жарақтарды  аспаптарды басқа инвентардың  бөлігі болмаса инвентарлық объект  болып табылатын инвентор дегеніміз  - түгендеу. Бұл тобы 5 ішкі топтан тұрады: 

а ) Күш беретін машиналар  мен жабдықмашиналар жылу және электро  қуатын өндіретін электрометорлар  және т.б. (трокторлар, электр қозғалтқыштар) және т.с.с; 

б) Жұмысшы машиналар мен  жабдықтар. Бұл еңбек өнімдерін  жасау процессіне механикалық, техникалық және химиялық әсер етуге арналған машиналар апараттар және жабдықтар (насостар, элекрлік маторлар) және т.б; 

в) Өлшеу және реттеу аспаптары (микроскоп, монометр, амперметр және т.б; 

г) Есептеу техникасы. Процесті жылдамдату мен автоматтандыруға арналған машиналар құрылғылар мен аспаптар (компьютер, конкульятор мен есептеу машиналары); 

д) Өзге де машиналар мен  жабдықтар (телефон, станциялары, өрт машиналары т.б.) 

6. Көлік құралдары. Адамдар  мен жүктердің қозғалуына арналған  қозғалыс құралдары (теміржол, автомат,  су көлігінің қозғалмалы құрамы) және т.б. 

7. Құрал-сайман. Темірді ағашты  өндеуге арналған қол еңбегінің  механикаланған және механикаланбаған  немесе машиналарға бекітілген  заттар (балға, тесетін,тұратын және с.с. құралдар); 

8. Өндірістік инвентар  және керек жарақтар. Өндіріс  операцияларды орындауға немесе  жеңілдетуге қызмет ететін басқа  мақсаттағы заттар (жұмыс үстелі және т.б.); 

9. Шаруашылық инвентар. Кеңсеге  және шаруашылықтарда қажетті  заттар (шкафтар, клемдер және т.с.с.); 

10. Жұмысшы және өнім  беретін малдар ( ірі қара, қошқар және т.с.с.); 

11. Көпжылдық өсімдіктер (жүзімдіктер, жеміс жидектер, роза және с.с.); 

12. Жерлерді (ғимаратсыз) жақсарту  жөніндегі күрделі (жерлерді тастардан тазарту және т.б.); 

13. Өзге де негізгі құралдар (кітапхана қорлары, спорт жабдықтары, мұражай құндылықтары).

 

 

 

 

 

2 бөлім.  Негізгі құралдарды түгелдеу  және бағалау тәртібі

2.1. Негізгі құралдарды  түгелдеу, қайта бағалау және  есеп берудің мәнін ашу

Негізгі құралдарды қайта бағалау барысында бухгалтерлік есепшоттарыбойыншажүргізілетін операциялар.

№ №	Операциялар мазмұны	Дебеттелетін                шот	Кредиттелетін шот
1	2	3	4
11	Қайта бағалу нәтижесінде  негізгі құралдардың бағасының  өсуі
2 2	Қайта бағалау нәтижесінде негізгіқұралдардың бағасының кемуі
3 3	Қайта бағалау негізінде  негізгі құралдардың тозу сомасына енгізілетін түзетулер

 

                                                        

Кұнды орындалған жұмыстың көлеміне тепе-тең мөлшерде есептен шығару әдісі (өндірістік әдіс)

Бұл әдіс объектінің пайдаланылған  уақытына емес, оны пайдалану нәтижесіне негізделген. Егер жоғарыда, яғни алдыңғы  әдісте қарастырылған станок өзінің 5 (бес) жыл ішінде пайдаланатын уақыты аралығында 10 (он) миллион дана өнімді жасауға негізделген болса, онда ол станокқа жыл сайын есептелетін  амортизациялық аударым сомасы бұл  әдіс бойынша станок арқылы өндірілетін  бір дана өнімге тиісті амортизациялық аударымды әр жылда осы станок арқылы өндірілген өнім санына көбейту  арқылы табылады.

Бұл әдісті (өндірістік әдісті) қолдануда  әр жылғы амортизациялық аударым  сомасымен орындалған жұмыс көлемінің, яғни станок арқылы өндірілген өнім санның арасында тікелей байланыс бар. Бұл әдісті қолдану барысында жинақталған тозу сомасы жыл сайын орындалған жұмыстың көлеміне, өндірілген өнімнің санына қарай өсіп, көбейіп отырады. Олобъектінің қалдық құны амортизацияланатын құнның соңына жеткенше орындалған  жұмыстың көлеміне, өндірілген өнімнің санына тікелей үйлесімді түрде азайып отырады. Жалпы бұл әдісті объектінің пайдалану кезіндегі оның істейтін жұмысының көлемін, ол арқылы өндірілетін өнімнің, санын айтарлықтай дәлдікпен анықтауға болатын жағдайда ғана қолдануға болады.

Жылдамдатып есептен шығару әдісі

Жеделдетілген амортизациялық аударым  әдістері негізгі құралдарды өздерінің  мөлшерленген пайдалану мелшерінен бұрын есептеп шығару үшін қолданылады. Бұл әдістерді қолдану барысында  негізгі құралдарды алғашқы пайдалану  жылдарындағы есептелетін амортизациялық аударым сомасы, оның соңғы пайдаланатын жылдарындағы есептелетін амортизациялық аударым сомасынан анағүрлым (едәуір) асып түседі. Өйткені, негізгі құралдардың  алғашқы пайдалану, яғни жұмыс істеу  жылдарындағы өнім өндіру қабілеттілігі  соңғы жылдарға қарағанда едәуір жоғары болып табылады. Осыларды ескеретін  болсақ амортизациялық аударым есептеудің жоғырыда аталған жылдамдатып есептен  шығару әдісі өндірілген өнімнің  өзіндік құнына сәйкестендіріліп есептеу  принципіне негізделген. Жеделдетілген  әдістің қолданылуы, сонымен қатар  техника мен технологияны мейлінше жетілдіруге, яғни жаңартуға орай жабдықтардың, яғни негізгі құралдардың өздерінің  сапалық құнын тез жоғалтып алуына байланысты бұрын сатып алынған, сапалық жағынан тозған негізгі  құралдарды жаңа өнімділігі жоғары басқа  да жақтардың тиімді болып келетін  құралдармен ауыстыруды көздейді. Жылдамдатып  есептен шығару әдісін қолдануға  әсер ететін тағы да бір дәлелденген  жағдай негізгі құралдарды жөңдеу шығындарына  байланысты. Олар яғни жөңдеу шығындары  негізгі құралдарды пайдалану кезеңдерінің бастапқы уақытына қарағанда пайдаланудың соңғы уақытына қарай есе бастайды. Егерде негізгі құралдарға жылдамдатып есептен шығару деп аталатын амортизациялық аударым әдісін қолданған жағдайда амортизациялық аударым мен жөндеу шығындарының қосындысы негізгі құралдардың пайдаланылуы барысында бірнеше жыл, яғни ұзақ уақыт бойы бір қалыпты деңгейде болады. Нәтижесінде негізгі құралдардың өздерінің пайдаланылуы барысында ұйымға келтіретін пайдасы бір қалыпты тең мөлшерде яғни бірдей шамада болып қалады.