Мемлекеттік мекемеделердегі негізгі құралдар туралы жалпы түсінік

Кәсіпорындарда негізгі құралдардың  бірыңғай типтік жіктелуі қолданылады. Сол жіктеуге байланысты оларды төмендегідей белгілермен топтастырады:

а) өндіріске қатысуына байланысты: өндірістік және өндірістік емес. Өндірістік негізгі құралдарға жарғылық қызметті іске асыруға байланысты, яғни өнеркәсіп  өндірісі, құрылыс, ауыл шаруашылығы, сауда  т.б. қызмет түрлерінің құралдары жатады. Өндірістік емес негізгі құралдарға тұрмыстық шаруашылық қызметі, денсаулық  сақтау, мәдениет тағы басқа қызмет түрлерінің негізгі құралдары жатады.

б) тиістілігіне қарай негізгі құралдар: меншікті және арендалық болып екіге  бөлінеді. Меншікті бұл кәсіпорынның меншігіндегі және оның балансында көрсетілетін негізгі құралдар. Арендаланған бұл  басқа кәсіпорыннан аренда шарты  негізінде белгіленген мерзімге алынған негізгі құралдар. Арендаланған негізгі құралдардың қатарына мерзімі  өткенге дейін немесе өткесін  шартта көрсетілген бағаны төлегеннен кейін арендатордың меншігіне көшетін, ұзақ мерзімге арендаланған негізгі  құралдар жатады.

в) пайдалануына қарай негізгі құралдар пайдаланудағы, запастағы және консервациядағы болып бөлінеді. Запастағы негізгі құралдарға пайдаланудағы негізгі құралдарды ауыстыру үшін алып қалынған негізгі құралдар жатады. Консервацияға қойылған негізгі құралдар уақытша қолданылмайтын негізгі құралдар.

г) атқаратын қызметіне, түрлеріне  байланысты: жер, ғимараттр мен құрылыс  жайлары, машиналар мен жабдықтар, беріліс құралдары, көлік құралдары, басқалары.

Әрбір көрсетілген негізгі құралдар тобына келесі объектілер кіреді:

• Ғимараттар: мақсаты халыққа әлеуметтік мәдени қызмет көрсету. Тұрғын үй, еңбек жағдайын туғызу болып табылатын архитектуралық құрылыс объектілері. Әрбір жеке тұрғын инвентарлық объекті болып есептеледі.
• Құрылыс жағдайлары: еңбек затын өзгертпей, қандай да болмасын қызметті атқару жолымен өндіріс процесін іске асыруға арналған инженерлік құрылыс объектілері.

 

1.2.Негізгі құралдарды жіктеу мен бағалау

 

Кәсіпорын өз іс-әрекеттерін  жасау үшін қажетті еңбек құралдарын және материалды шарттары болуы керек.

Негізгі құралдар - ұзақ мерзім уақытында (бір жылдан көп) қозғалыста болатын материалды активтер, өндірістік және өндірістік емес салаларда қолданылады.

Бастапқы құны – негізгі қаражатты алу мен үлкейту бойынша жүргізілген құн, төленген қайтарылмайтын салықтар мен жинауларды, сонымен қатар жеткізуге, жөндеуге, орнатуға, қызметкөрсетуге жіберуге кеткен шығындар және басқа шығындарды, активтерге жұмыс қалпына келтіру үшін кеткен шығындарды қосады.,

• Өтпелі құны;
• Баланстық құны;
• Қолданысқа жіберу құны;
• Тозу;

Негізгі құралдарды есептеудің негізгі бірлігі болып бөлек  инвентерлы объект саналады. Әрқайсысына  белбілі бір инвентарлы нөмір  беріледі. Жалданатын негізгі құралдар жалға берушінің берген инвентарлы нөмірімен жалға алушыда белгіленеді.

Өтпелі құны – белгілі бір уақытқа арналған әрекеттегі нарықтық бағалар бойынша негізгі құралдар құны.

Баланстық құны – жинақталған амортизацияны жоюды есептей отырып негізгі құралдардың бастапқы немесе өтпелі құны, олар арқылы есепке алу кезінде активтер көрсетіледі.

        Қолданысқа  жіберу құны – қарастырылған және келісілуге дайын шарттарды тәуелсіз жақтармен негізгі құралдардың айырбас мүмкіншілігі бар құн.

Тозу – негізгі құралдардың объектілерінің физикалық және материалды мінездемелерін жоғалту процесі.

Ликвидті құны – қосымша бөліктердің, шығындардың, қажетсіз материалдардың болжамды бағасы, негізгі құралдарды ликвидтеу барысында пайдалы жұмыстың аяғында шығару бойынша күтілетін шығындардың пайда болуын көрсетеді.

Амортизация – тозудың  жүйелік тарату түрінде жұмыс мерзімі кезінде активтің амортизациялық құнының бағалық көрсеткіші.

Пайдалы қызметінің мерзімі  – негізгі құралдарды пайдалану кезінде экономикалық пайда түсіру периоды.

Нормативті қызметінің мерзімі  – орнатылған нормаларға сәйкес субъекттер негізгі құралдарға тозуды жлятын период.

Негізгі құралдарды есептеу  үшін негізгі құралдарды ғылыми-негізделген  сұрыптау үлкен рөл атқарады.

Негізгі құралдар өндірістік және өндірістік емес болып бөлінеді. Белгіленуі мен таза заттық құрамына қарай негізгі құралдар бөліктері:

-       жер;

-       панажайлар мекемелер;

-       машиналар мен қондырғылар, жіберу құрылғылары;

-       транспорттық құралдар;

-       басқа негізгі құралдар;

-       аяқталмаған құрылыс.

Өндірістік және шаруашылық әрекеттеріне байланысты қолданылатын объекттер бөлінеді:

-       әрекеттегі;

-       қорда тұрған;

-       әрекетсіз негізгі құралдар.

Қажеттілігіне байланысты:

-       өзінің негізгі құралдары;

-       жалданған негізгі құралдар.

Негізгі құралдар келесі жағдайларда  түседі:

-       күрделі салымдар;

-       басқа кәсіпорындарда және тұлғаға төлеген алулары;

-       басқа кәсіпорындардан және тұлғалардан алынған қайтарусыз алулары;

-       басқару органдарымен субсидиялау;

-       кәсіпорыннның жарғалық қаражатына ұйымдастырушылардың салымдары;

-       инвентаризациялаумен шыққан негізгі құралдардың кемдіктерін жазу;

-       қаржыландыру жалының шартына байланысты негізгі құралдар объектілері түсуі.

Түсетін негізгі құралдарды басқарушының әмірімен немес осы  мақсатты орындауға белгіленген  комиссия қабылдайды.

Қабылдауды құратыру үшін комиссия бір нұсқада «Қабылдау  акті - негізгі құралдарды беру»  жасайды. Актке қолданылатын объект үшін техникалық құжаттау беріледі, кәсіпорын  басшысына растау үшін, одан кейін  хатшы растайды.

Осы құжаттар негізінде бухгалтерия  негізгі құралдардың инвентарлы карточкасына сәйкес жазбаларды жүргізеді. Бұл картоякалар негізгі құралдар есебі бойынша карточкалар тізіміне тіркеледі және бухгалтерияның карточкасында  сақталады.

Негізгі құралдың бастапқы құны мынадай  жолмен анықталады:

Жер учаскелері бойынша меншік немесе тұрақты пайдалану құқығы –актіде  көрсетілген сатып алу құны, қозғалмайтын мүліктер бойынша агенттерге берілген сыйақы, сатып алу-сату келісімін  рәсімдеу бойынша көрсетілген қызметтердің төлемі, жерді мақсатты пайдалануға  дайындау бойынша (ескі үйлерді бұзу, тазалау, тегістеу, т.б. кезінде алынған  материалдарды сатудан түсетін табыстың  шегерілімінен басқа) жұмсалатын шығыстар;

Карточкадағы бұл жазулар  негізгі құралардың әрекеті жайлы  есепті толтыру үшін қолданылады. Келесі себептер бойынша кәсіпорындағы  негізгі құралдардың шығуы:

-       қолданысқа жіберу кезінде;

-       басқа кәсіпорындарға және тұлғаларға қайтарымсыз беру кезінде;

-       жартылай және толық ликвидте;

-       инвентаризациялаумен шыққан кемдіктер;

-       қаржыландыру жалына беру кезінде.

Негізгі құралдардыңшығуы келесі құжаттарға сәйкес себептерге байланысты құрылады:

-       тауарлы-транспортты үстемелер;

-       негізгі құралдардың қабылдау-беру актісі;

-       негізгі құралдар ликвидациялау.

Негізгі құралдардың объекттерінің  жарамсыздарын жою үшін арнайы комиссия құрылады.

Негізгі құралдарды жою туралы актке комиссияның барлық мүшелерімен  расталады және кәсіпорын басшысымен расталып, есептк көрсетілуі үшін бухгалтерияға  беріледі.

Негізгі құралдар- еңбек  құралдары (ғимарат,құрал-жабдықтар, машина, техника, көлік, аспаптар) олардың күшімен  өнім шығарылады. Олар өзінің натуралдық заттық нысанын ұзақ мерзімде өзгертпейді  және дайын өнімге өзінің құнын бірте-бірте  амортизациялық аударымдар арқылы аударады.

Негізгі құралдарды бағалау 5 түрге бөлінеді:

1. Бастапқы толық құны бойынша бағалау, оларды тасымалдаудағы көлік шығындары және пайдалану кезіндегі құрастыру жұмыстарының құны.
2. Қорды толық қалпына келтіру құны және оны дамыған жағдайда келтіру бойынша бағалау (ағымдағы құны). Бұл ұқсас материалдарды дамыған жағдайда сәйкес, пайдаланудың тиісті параметрлерін сақтауды көздейді.
3. Баланстық құны – бастапқы құнынан амортизацияны алып тастаған құны.
4. Қалдық құн - кордың тозуын есепке ала отырып бастапқы және қалпына келтіру құны бойыншаша бағалау .
5. Сату құны – активтерді мүмкінше ұтымды бағамен сатқан кезде түскен сома.

ТМҚ сатып алу және баланстан  шығару кезінде өзіндік бағасы белгіленеді:

1. Орташа өлшемдік құны бойынша
2. Арнайы сәйкестендіру (идентификациялау)
3. ФИФО әдісі бойынша
4. ЛИФО әдісі бойынша.

Орташа өлшем құны негізінде  ай басындағы қалдық құнына ай бойы келіп түскен құндылықтарын қосып, есептелінген орта бағасы түседі:

1. Орташа өлшем құны =        Σ м.қ. + Σ алын

                                         Қ м.қ. + Қ алын

Σ м.қ. – есептік кезең  басында қалған материалдардың қалдық құны

Қ м.қ - есептік кезең басындағы  қалған материалдардың саны

Σ алын- алынған материалдардың құны

Қ алын - алынған материалдардың саны

2. Арнайы сәйкестендіру  (идентификациялау)- бұл әдіс ТМҚ-ң  партиялық есебінің дәл ұйымдастыру  мүмкіндігі  болған жағдайда қолданады.

3. ФИФО – ТМҚ-ды алғашқы  сатып алу бағалары бойынша  бағалау әдісі: 1 кезекте келген  материалдар  1-ші кетеді деген  әдіс қолданады.

4. ЛИФО –ТМҚ –ды соңғы  сатып алған бағалары бойынша  бағалауәдісі.

Негізгі құралдар - материалдық активтер олар:

а) компания немесе тауарлы-материалдық  қорларды жабдықтау және қызмет атқару үшін, басқа компанияларға жалға беру үшін немесе әкімшілік мақсаттар үшін қолданылатын;

ә)  әрбір кезеңнен астам уақыт ішінде қолданылуды болжайды.

Негізгі қаражаттың объектілері үшін пайдалы қолдану мерзімі белгіленеді, бұл:

а)   компания активтік пайдалану болжанып, күтілетін (есептік) кезең;

ә) компания активті пайдаланып, жасауды  көздейтін бұйымның саны. Басқаша айтсақ, негізгі құралдарды пайдаланудың экономикалық пайдасын алу болжанатын кезең.

Негізгі құралдардың объектісі актив  ретінде мынандай жағдайларда пайда алады деп сендіруге болатын болса:

а) компания активке байланысты болашақ  экономикалық пайда алады деп сендіруге болатын болса;

Б) активтің өзіндік құны сенімді бағаланса.

1. Жер – субъектінің меншік құқығымен алынған жерінің саны мен бағасы;

2. Үйлер – еңбек етуге, тұруға, халыққа әлеуметтік-мәдени қызмет көрсету және материалдық қорларды сақтауға жағдай жасау үшін белгіленген архитектуралық-құрылыс объектілері. Әрбір жеке тұрған үй түгендеу объектісі болып саналады.

3. Ғимараттар – еңбекке керек-жарақтардың емес (зат скважиналар, көпірлер және т.б.) өзгеруіне байланысты емес міндетті іс-қызмет аясын атқару жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға арналған инженерлік-құрылыстық объектілер.

4. Машиналар мен жабдықтар – әрбір  машина егер ол басқа мүліктік объектінің бөлігі болмаса, құрамындағы тетік, құрал-аспаптармен, қоршаулармен, тірек-тұғырымен мүліктік объект болып табылады. Негізгі құралдардың бұл тобы 5 топшадан тұрады:

• күш-қуатты машиналар мен жабдықтар – жылу және электр қуатты өндіретін машина-генераторлар; әр түрлі энергияны механикалық яғни қозғалыс энергиясына айналдыратын машина-двигательдер (тракторлар және өзі жүретін шассилер, бу двитательдері, трубиналар, электр двигательдері және т.б.);

• жұмыс машиналары мен жабдықтары – еңбек өнімін жасау процесінде керек-жараққа механикалық, термиялық және химиялық әсер ету үшін арналған машиналар, аппараттар мен жабдықтар (токарлық-винт, бұранда жасайтын станоктар, ағаш тілетін рамалар, насостар, электромоторлар, экскаваторлар, ірейдерлер (жол құрылысына пайдаланылатын машиналар және т.б.);

• өлшеуіш және реттегіш құрал-аспаптар (приборлар, құрылғылар мен керек-жарақтар, лабороториялық жабдықтар) – өндірістік процестерді өлшеу, реттеу үшін құрал-аспаптар, құрылғылар мен керек-жарақтар (дозаторлар, амперметрлар, микроскоптар, су өлшеуіштер және басқалары);