Мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар

Бірқатар қорлар, мәселен, Экономиканы тұрақтандыру қоры, Халықты әлеуметтік қолдаудың бірыңғай одақтық-республикалық қоры уақытша қызмет етті – бұл экономиканың дағдарысты жағдайында мұндай қорлардың қаражаттарын қалыптастырудың қиындықтарымен, оған жұмылдырылатын қаражаттардың белгілі бір иесізденуімен, бөлу кезінде ресурстарды қайтарусыз пайдаланудағы қорды қалыптастыру субъектілерінің мүдделіксіздігімен түсіндіріледі. Жалпы бюджеттен тыс қорлардың жұмыс істеуі сайып келгенде, бүкіл қоғам мүддесі үшін жүзеге асырылады, оны нығайтуға бағытталған және қаржы қатынастарының бұл нысанының әлеуметтік-экономикалық мәні осында. Бюджеттен тыс арнаулы қорлардың мемлекеттік бюджетпен бірге қосарлана қызмет етуі қаржы қатынастарын саралауға, олардың бір бөлігін тармаландандырылған сфераларға бағыттауға, қаржылық қызметтің әр түрлі бағыттарында бұл қатынастардың өзіндік әртараптандыруына жетуге мүмкіндік береді.[4; 231б.]

Бюджеттен тыс қорлар өзінің функциялық-мақсатты арналымы бойынша да, басқарудың деңгейі жағынан да өте әр түрлі. Мақсатты арналымы бойынша бюджеттен тыс қорлардың экономикалық және әлеуметтік, ал басқару деңгейіне қарай мемлекеттік және аймақтық болып бөлінеді.

Экономикалық қорлар – экономикалық дамудың проблемаларын шешуге арналған қорлар. Әлеуметтік қорлар қоғамның әлеуметтік проблемаларын шешуге арналған қорлар болып табылады. Мемлекеттік қорлар – бұл мемлекеттік деңгейде, ал аймақтық қорлар аймақтық деңгейде қалыптасатын қорлар.

Бюджеттен тыс қорлардың көздері тұрақты және уақытша болуы мүмкін.

Бюджеттен тыс қорлардың ақша қаражаттарын жұмсаудың негізгі бағыттары мыналар:

• жарғылық қызмет;
• артық ақшалардың белгілі бір үлесін қаржы активтеріне инвестициялау;
• коммерциялық қызмет.

Бюджеттен тыс қорлар мемлекеттік қаржы буындарының бірі болып табылады. Өзінің мәні жағынан бюджеттен тыс қорлар – бұл, жоғарыда атап кеткеніміздей, бірқатар қоғамдық қажеттіліктерді және оперативті дербестік негізде кешенді жұмсалатындарды қаржыландыру үшін мемлекет тартатын қаржы ресурстарын қайта бөлу және пайдалану нысаны.

Арналымы – мына арнаулы мақсатты аударымдар есебінен мақсатты шараларды қаржыландыру:

а) арнаулы мақсатты салықтар;

ә) қарыз және ақшалай-заттай лотереялар өткізу есебінен;

б) бюджеттен берілетін субсидиялар есебінен;

в) қосымша анықталған кірістер мен үнемделген қаржы ресурстары;

г) ерікті жарналар мен заңды және жеке тұлғалардың қайырымдылықтары.

Бюджеттен тыс қорлардың көмегімен:

отандық кәсіпорындарды қаржыландыру, қаражаттандыру, несиелендіру жолымен өндіріс процесіне ықпал жасауға;

арнайы белгіленген көздер мен қоршаған ортаны ластағаны үшін айыппұлдар есебінен қаржыландыра отырып, табиғат қорғау шараларын қамтамасыз етуге;

зейнетақылар, жәрдемақылар төлеу, жалпы әлеуметтік инфрақұрылымды  қаражаттандыру және қаржыландыру жолымен халыққа қызметтер көрсетуге;

қарыз беруге, соның ішінде шетел мемлекеттерін қоса шетелдік әріптестерге беруге болады.

Бюджеттен тыс қорлардың жұмыс істеу ұйымы биліктің мемлекеттік органдарының – орталық, республикалық және жергілікті органдарының қарамағында болады.

Бюджеттен тыс қорлардың белгілі бір жеңілдіктерінің болуы мүмкін:

а) салық төлеуден босату;

ә) кеден баждарын төлеуден босату (коммерциялық қызмет бойынша жеңілдіктер болмайды).

Бюджеттен тыс қорларды қалыптастырудың көздері шешілетін міндеттердің сипатымен және ауқымдылығымен алдын-ала анықталады. Көздердің әралуандығы мен олардың мөлшеріне сол бір кезеңдегі елдің экономикалық және қаржы жағдайы әсер етеді.

Сөйтіп, бюджеттен тыс қорлардың қалыптасу көздерінің салыстырмалы тұрақты да, сондай-ақ уақытша да сипаты болады. Әкімшілік -аумақтық бірліктер бойынша ажырай отырып, олар мемлекет аумағында әртүрлі болуы мүмкін. Бюджеттен тыс қорларға түсетін қаражаттарды жұмсаудың бағыттарына қорлардың арналымы, нақтылы экономикалық жағдайлар және әзірленген және іске асырылатын бағдарламалардың мазмұны себепші болады. Қаражаттардың бір бөлігі құрылтайшылық қызметке бағытталады, сонымен бірге бағалы қағаздарға салынады. Біріншіден, ақша қаражаттарын пайдалану оларды жасаудың уақытымен жиі тұра келе бермейтіндігіне, екіншіден, инвестициялардан алынған кірістер тиісті қордың шығындарын қаржыландырудың қосымша көздері болып табылатындығына байланысты бюджеттен тыс қорлар инвестициялар мен қаржы рыногының қатысушылары болады.

Мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар мен мемлекеттік емес қорларды ажырата білген жөн; соңғылары бірқатар бюджеттен тыс қорларға, мысалы, мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорлары, әр түрлі ізгіліктік, соның ішінде халықаралық қорларға ұқсас болғанымен өзінің мақсатты арналымы бойынша өте сан алуан болып келеді. Сондай-ақ бюджеттен тыс қорлар және мақсатты қаржыландыру қоры болып ажыратылады, бұл қорлар 1996 жылға дейін (оны қоса) мемлекеттік бюджеттің құрамында болып келді: жер қойнауын қорғау және минералды-шикізат базасын толықтырудың республикалық қоры, табиғатты қорғаудың республикалық қоры. Мұнда қаралған басқа да қорлар мезгіл-мезгіл, 1992 -1996 жылдар ішінде мемлекеттік бюджетке енгізіліп, одан шығарылды. Бұл қаржы жүйесінің қалыптасу процесін, оның құрылымының оңтайлы нұсқасын іздестіруді қамтып көрсетеді.

Барлық бюджеттен тыс және басқа қорлар, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қорлары үшін қабылдауға болатын «арнаулы қорлар» термині қолданылуы мүмкін, мұның өзі олардың мақсатты арналымын баса көрсетеді.

Өтпелі кезеңдегі бюджеттен тыс қорлардың жалпы проблемасы төлеушілердің қаржылық жайсыз жағдайынан жобаланған көлемдегі олардың қаржысын қалыптастырудың қиындықтары: олардың көбісінің залалдығы, өзара берешектер, төлем қабілетсіздігі болып табылады. Нәтижесінде қордың бюджеттері теңгерімсіз болды және шұғыл әлеуметтік экономикалық мұқтаждарды мақсатты қаржыландыру жөніндегі көптеген шаралар қамтамасыз етілмеді.

Қазақстанда мемлекттік бюджеттен тыс қорлар 1999 жылдан бастап мемлекеттің қаржы ресурстарын орталықтандыру саясатын жүргізуге байланысты мақсатқа сәйкес емес деп табылды: қорлардың қаражаттары республикалық бюджетке шоғырландырылды. Алайда дүниежүзілік тәжірибе қоғам тарапынан қаражаттардың жұмсалуына бақылауды қамтамасыз еткенде мемлекеттік қаржы ресурстарын оперативті басқару мақсатымен оларды дербес қалыптастыруды орталықсыздандырудың және пайдаланудың тиімділігін растайды.[5; 432б.]

 

1.3 Қазақстан Республикасының бюджеттен тыс қорлары

 

       Зейнетақы қорларының әрі қарай дамуы үшін осы жүйеге қатысушылардың жұмысын қадағалап, зейнетақы көлемі мен оған түскен ақшаның сақталуын қамтамасыз ету мақсатында, мемлекет жеке тұлғалар үшін міндетті зейнетақы жарналарын бекітті. Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы  қорларының қызметін реттеуші комисия қорлардың әрбір түріне жарғылық қордың төменгі мөлшерін, лицензия беру, реттеу және бақылау қызметі арқылы зейнетақы жинақтарының мүлтіксіз сақталуын және қайтарылуын қорғайды.</h4> Мемлекеттік емес зейнетақы  қоры – коммерциялық ұйым, оның қызметі кәсіпорындардың, ұйымдардың және азаматтардың ерікті мақсатты жарналарын жинауға, оларды зейнетақы активтерін басқару компаниялары арқылы инвестициялау және зейнетақы жүйесінің қатысушыларына зейнетақылық төлемді қамтамасыз етуді жүзеге асыруға бағытталған. Мемлекеттік емес зейнетақы  қорларында зейнетақы жинағының сақталуы Үкіметпен қабылданған бірқатар шаралар арқылы қамтамасыз етіледі. Ең маңызды сақтау деңгейі зейнетақы активтерін бөлек бөлек заңды тұлға – зейнетақы активтерін басқару компанияларының инвестициялауды жүзеге асыруын айтуға болады. Одан басқа, барлық инвестициялау операциялары арнайы лицензиясы бар кастодиан-банктер арқылы өтеді. Ал өз кезінде кастодиан-банктер және зейнетақы активтерін басқару компанияларының қызметін жүзеге асыратындар. Еңбек және әлеуметтік қорғау министрлігінің жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметін реттеу комитеті, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі зейнетақы төлемдерінің ең жоғарғы деңгейде сақталуын қамтамасыз етеді.

  Қазақстанның 2030 жылға даму стратегиясына сәйкес жинақтаушы зейнетақы жүйесі зейнетақы активтерінің айналымын арттыру, халықарлық бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес зейнетақы қорларымен қолданылатын мадақтау және зейнетақы қорларына жоғары сапалы шетел қаржы активтеріне инвестициялауды еркіне беру арқылы нығайтылады. Зейнетақы қорларының және зейнетақы активтерін басқару компанияларының қызметін дамыту үшін ішкі нарықта оларға зейнетақы активтерін инвестициялайтын қаржы инструменттерінің тізімін ұлғайту қажет. Жинақтаушы зейнетақы қорларының инвестициялық қызметін зерттеу оның ерекшеліктері мен маңызды белгілерін айқындауға мүмкіндік берді. Жалпы жинақтаушы зейнетақы қорларының инвестициялық қызметі инфляция жағдайында салушылардың қаражаттарын сақтауға бағытталған. Осыған байланысты инвестициялау инструменттерін таңдау олардың сенімділігіне байланысты жүргізіледі. Қаражатты сақтау мақсатында төмен тәуекелді, өзі табысты инструменттерге салуға ұмтылады. Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы  қорларының инвестициялық қызметінің ерекшеліктерін ескере отырып, мемлекет тарапынан зейнетақы қорларының қаражатын ел экономикасы үшін өте маңызды инвестициялық бағдарламаларға орналастырған орынды болар еді.[6; 178б.]

Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы  қорларының сенімділігін көрсететін негізгі және шындыққа негізделген тәсілдердің арсынан, қазіргі кездегі әлеуметтік – экономикалық жағдайға байланысты мына факторларды  бөліп көрсетуге болады:

• әртүрлі жағдайлардан салушылардың қаражаттарын сақтандыру;
• мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорларының жылжымайтын мүлік және зейнетақы төлемдерін сақтандыру;
• өзіндік резервтік қорларды құрып, оларды жарғылық қормен байланыстыру.

Қазіргі таңда нормативтік құқықтық кесімдерді қабылдау жөнінде және басқа да қыруар жұмастар атқарылып жатыр. Оларды қабылдаудың қажеттілігі Қазақстан Республикасының  «Міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы» Заңынын жүзеге асыру  үшін қажет. Мысалға, Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің 2003 жылдың 12 қарашасындағы №227 үкіміне сәйкес таяу айларда «Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорының активтерін инвестициялау үшін қаржылық құралдардың тізімі», «Қордың жетекші қызметкерлері үшін кваликациялық талаптар», «Қордан әлеуметтік төлем тағайындау үшін өтініш түрі» және тағы басқа бірнеше нормативтік-құқықтық кесімдерді дайындап бекіту қажет. Сонымен қатар, қазіргі уақытта Мемлекеттік сақтандыру қоры жүйесін автоматтандыру жөнінде жұмыстар жүргізілуде. Аталған жүйені құрудың мақсаты әлеуметтік есептеулер мен төлемдер есебі процесін автоматтандыру болып табылады. Осы жүйе қолданыстағы зейнетақы төлеу жүйесіне кірігіп және Қазақстандық банкаралық есептер орталығымен өзара  іс-қимылды қамтамасыз етуге тиіс. «Міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы» Заңның 2005 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енуін қамтамсыз ету үшін әлеуметтік сақтандыру жүйесін жүргізу жөніндегі шаралар жоспары жасалды. Оның ішінде, негізінен, әлеуметтік сақтандыру жүйесінің барлық қатысушыларының іс-қимылын халықпен, іскерлермен, қоғамдық ұйымдармен, жұмыс берушілермен кездесу өткізуге, бұқаралық ақпарат құралдарында түсіндіру жұмыстарын жүргізуге жұмылдыру көзделген. Егер әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысушы тұлға қайтыс болған жағдайда оның асырауында болған отбасындағы мүшелеріне беріледі.

                       Қаржы институттарының - бюджеттен тыс қорлардың ақша қаражаттары қозғалысын 1998 жылға дейін Қазақстан Республикасында жұмыс істеген кейбір қорлардың мысалында қарауға болады.[27; 254б.]

Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қоры. Бұл қор сақтық әдісімен жасалды. Жасалу көздері:</h4>

1. кәсіпорындар мен ұйымдардың сақтық жарналары (немесе арнаулы                салық);
2. мемлекеттік бюджеттердің қаражаттары;
3. санаторийлерге, демалыс үйлеріне, курорттарға жолдамаларды сатудан түскен табыс;
4. басқадай көздер.

Қордың қаражаттары мыналарға жұмсалды:

1. жәрдемақылар төлеуге;
2. санаторийлық-курорттық қызмет көрсетуді қаржыландыруға;
3. кәсіподақтардың қызметін материалдық қамтамасыз етуге.

Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры.

Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорының міндеттері:

а) зейнетақылар мен жәрдемақылар төлеу үшін қаражаттар жинау, сонымен бірге зейнетақы ісін ұйымдастыру;

ә) аймақтық әлеуметтік бағдарламаларды қаржыландыруға қатысу.

Зейнетақы қорының қаражаттары мынадай көздерден жасалынады:

1. міндетті зейнетақы жарналары;
2. меншік нысанына қарамастан барлық шаруашылық органдары төлейтін сақтық жарналары немесе арнаулы салықтар;
3. жеке еңбек қызметімен айналысатын азаматтардың сақтық жарналары;
4. жоғары органдардың қаражаттары;
5. ерікті зейнетақы жарналары;

 Зейнетақы қорының  жұмсалу бағыттары: заңнамаға сәйкес  зейнетақыларды төлеу; балаға қарау  жөніндегі жәрдемқыларды төлеу; материалдық көмектің бір жолғы төлемақылары; Зейнетақыларды индекстеуге байланысты оларды көбейтуге байланысты болатын шығыстар; қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді қағаздарға ғылыми- техникалық базаны дамытуға және тағы басқа резервтерді орналастыру.

Бюджеттен тыс қорлардың органдары:

басқару;

атқарушы органдар;

тексеріс комиссиясы;

қордың аймақтық бөлімшелері.

Қазақстанда бюджеттен тыс қорлардың жүйесі реформалауға жиі ұшырайды: біраз уақыт олар өзін-өзі билейді, мемлекеттік бюджеттің құрамында «Мақсатты қаржыландыру қоры» бөлімінде бөлек бөліп көрсетілді, 1999 жылдан бастап түгелдей мемлекеттік бюджетке шоғырландырылды.