Меншікті капитал есебінің аудиті

      Мүліктерді біріктіру арқылы кәсіпкерлік қызметпен айналысу өндірістік кооперативтерде ғана белгіленген. Мұндай ұйымдардың басты ерекшеліктері кооперативтің мүшелерінің мүліктік жарнамасының есебіне құрылған бөлінбейтін мүлік болып табылады. Мүліктік жарнамалар өндірістік кооперативтердің бастапқы капиталы ретінде қалыптасып, өндірістік капиталды құру және қызметін ұйымдастыру шығындарын жабу үшіе арналған. Кооперативтің мүшелерінің қосқан пайдалы пайыз түрінде есептеліп шығарылатын, оның кооперативтің мүлкіндегі үлесі болып табылады.

      Демек, өндірістік кооперативтің  жарғылық капиталы бірлесі кәсіпкерлік қызмет жүргізу үшін мүшелерінің біріктірген мүліктерінің жиынтық сомасы болып табылады.

      Өндірістік кооперативтерде де, шаруашылық серіктестікткерде де мүшелері өз еңбегімен қатысуына құқы бар. Бірақ олар жеке кәсіпкердің рөлін  атқармайды. Кооперативтің жұмысын басқаруға қатысу көлеміне қарамастан, « 1 пайшы – 1 дауыс » қағидаты бойынша құрылады.

      Алынған табысты пайшылардың арасында тек мүліктік жарнасы ғана емес, олардың еңбекке қатысу сипаты және дәрежесі міндетті түрде ескеріліп жүзеге асырылады. Кооперативтің жарғылық капиталының көлемі және оны қалыптастыру тәртібі кооперативтің жарғысында анықталып белгіленеді.          Яғни өндірістік кооперативтің жарғылық капиталы мүліктік және кепілдік қызмет атқарады.

      Мемлекеттік шаруашылықтардың жарғылық капиталы-бұл кәсіпкерлік қызметі жүзеге асыру үшін меншік иесіне бекітіліп берілген (республикалық немесе жергілікті үкімет органдарының) мүліктің жиынтық сомасы. Бұл мүлік бөлінбейтін болғандықтан, үлес бойынша таратылуы мүмкін емес, демек оған еңбек ұйымдарына да шаруашылықтың жеке жұмыскерлеріне де иелік етуге ешқандай құқық берілмеген.

       Мемлекеттік шаруашылықтардың жарғылық капиталы өндірістік кооперативтердегі сияқты мүліктік және кепілдік қызмет атқарады.

       Біз жоғарыда қысқаша шаруашылық жүргізуші шаруашылықтардағы олардың ұйымдық құқықтық нысанына қарай жарғылық капиталдың атқаратын қызметіне қысұаша тоқталдық. Аудитор шаруашылық жүргізушу шаруашылықтардың ұйымдық құқықтық нысандарына қарай жарғылық капиталдың есебіне аудиторлық тексеру жүргізгенде, олардың ерекшеліктерін ескере отырып, тексерудің ауқымын толық қамтитындай етіп бағдарлама жасауға тиісті. Бағдарламада қаралатын басты мәселелерді және олардыі ақпарат көздерін қоса қамтыған жөн. Жарғылық каиталдың есебін тексеру бағдарламасы мынандай негізгә мәселелерді қамтуға тиісті:

       баланстың көрсеткіштерінің Бас кітаптағы, есеп регистрларындағы және машинжазбалардағы шоттарындың сипаттамасы келтірілген мәліметтерімен сәйкестігін тексеруге.

       Жарғылық капиталдың синтетикалық және аналитикалық есебінің дұрыс ұйымдастырылып жүргізілуін тексеруге, жарғылық капиталдың шаруашылықтың ұйымдық құқықтық нысанана сәйкес дүрыс қалыптасқандығын тексеруге, шаруашылықты мемлекеттік тіркеуден өткізген кезде және тіркелгеннен кейін жарғылық капиталдың қалыптасу тәріптерінің сақталғандығын тексеруге, шаруашылықты мемлекеттік тіркеуден өткізгенде және тіркелгеннен кейін жарғылық капиталдың калыптасу тәртібінің сақталғандығын тексеруге құрылтайшыларының жарналарының (үлестерінің) дер кезінде  бағаланып, толық кіріске алынғандығын тексеруге, шаруашылықтың қабылдаған жарғысында қаралған жарғылық капиталдың құрамының өзгеруінің (кему немесе арту) негізділігін және оныі құрылтайшыларының (мүшелерінің, акционерлерінің) құжаттарында (хаттамаларында) дер кезінде енгізіліп расталғандығын тексеруге, шаруашылықтың жарғылық капиталына салынған мүлікті және басқа мүліктік құқығын тексеруге, күшіндегі заңдарында үкіметінің қаулы, қараларында қаралған баптарымен және ережелерімен салыстырғанда қайшы келетін жарғылық капиталдың құрамында кездескен ауытқударды жою және оның есебін жетілдіріп, жақсарту бойынша ұсыныстар жасауға.

        Бағдарламада қаралған басты мәселелер тексеру барысында арнайы тесттер жүргізу арқылы толықтырылып,  пысықталып отырылады.

аудитор тексеру барысында  анықталған факторларға байланысты бағдарламаға түзетулер енгізіп, аудиторлық тексерудің әдістерін белгілеп отырады.

         Келтірілген бағдарламадан туындайтыны жарғылық капиталдың есебінің аудитінің бірінші кезеңі баланстық көрсеткішінің құрылтайшыларының құжаттарындағы және Y «Меншіктік капитал» бөлімінің «Жарғылық капитал» бөлімшесінің, «Жай акциялар»,   «Артықшылығы бар акциялар»,  «Үлестер және пайлар» синтетикалық шоттарындағы Бас кітаптағы, машина жазбалардағы, сондай-ақ шоттарының кредиті бойынша айналымдары көрсетілген, құрылтайшыларының, үлес қосушыларының жарғылық капиталға үлестері бойынша қарыз сомаларын көрсететін есеп регистрларында мәліметтеріне сәйкестігін тексеруден басталады. Содан кецін есеп регистрларында жазылған жазуларын аналитакалық есеп мәліметтерімен салыстырып, жарғылық капиталдыі қалыптасу кезеніндегі шоттарының корреспонденцияларының дұрыс берілгендігін тексеруді жүзеге асырады.

       Жарғылық капиталдың аудитінің келесі кезеңі оның қалыптасуының дұрыстығын тексеру болып табылады.

Аудиттің бұл іс-әрекетін жүзеге асыру үшін аудитор шаруашылықтың қашан, кай ауданда тексергендігін, құрылтайшылардың кімдер екендігін, жарғылық капиталдағы олардың үлесін және қалыптасу тәртібін анықтайды.

       Жарғылық капиталдың қалыптасу тәртібі заң актілерімен және құрылтайшыларының құжаттарымен реттеледі. Меншік нысанына және шаруашылықтың шаруашылық жүргізу ұйымдық құқықтық нысанына байланысты олар әр түрлі болып қалыптасады. мемлекеттік шаруашылықтарының жарғылық капиталы, шаруашылықтың өнім (жұмыс, қызмет) қндіру бағытына сәйкес құрылған сәтінде, олардыі қызметін жүзеге асыру үшін мемлееттің бюджеттен бөлген қаржысын көрсетеді .

       Мемлеттік емес коммерциялық құрылымдардың жарғылық капиталы құрылтайшыларының қосқан қаржыларының (ақшалай, материалдай ж.б) есебінен қалыптасады, сондықтан бірнеше заңды және жеке тұлғалардың, акционердік қоғамның құрылтайшыларының, серіктестіктердің және басқа да өйымдық құқықтық шаруашылық нысандағы ұйымдық меншік түрінде қалыптасады.

       Қазақстан Республикасының Президанттінің Заң күші бар 1995 жылы 2 мамырдағы № 2255 «Шаруашылық серіктестік туралы» жарлығындағы шаруашылық серіктестіктерге қатысушылардың үлестерінің құрамына Қазақстан Республикасының ұлттық  валютасындағы, шетелдік валютадағы ақшалар заң актілерінде анықталған жағдайда, сондай-ақ ғимараттар, құрылғылар, жабдықтар, шикі заттар, материалдар, тауарлар, өнімдер, құнды қағаздар, басқа да материалдық құндылықтар, алшақтатылатын мүліктік құқықтар құны серіктестіктіғ дербес балансында көрсетілетін құқықтар интеллектуалды қызметтің нәтижесінде құқығын қоса өндіру белгіленген. Ителлектуалды қыметтің нәтижесінде құқық заң актілерімен материадық       «құжаттық» үлгілерге сәйкес танылуға тиісті.

        Егер серіктестіктерге қатысушылар мүліктерін тұтынуға берген жағдайда қосқан үлестерінің көлемі және қатысушыларының үлестері құрылтайшыларының құжаттарында  көрсетілген серітестіктердің бүкіл қызмет мерзіміне «егер құрылтайшыларының құжаттарында басқаша қаралмаса» бұл мүліктерде пайдаланғаны үшін жалгерлік төлем ретінде анықтайды.

        Шаруашылық жүргізуші шаруашылықтағы құрылтайшыларының үлестерін ақшалай өлшемде бағалау олардың өзара келісімі бойынша жүргізіледі. Заң актілерінің баптарына сәйкес ақшалай бағалау құрылтай шартына қол қоймай тұрып жүргізілуге тиісті, яғни ол міндетті түрде тәуелсіз аудиторлық тексеруді талап етеді. Аудиторлық тексеру жүргізудің салдары құрылтай шартын күшін жоюына әкеліп соқтыруда мүмкін.

        Егер жарғылық капиталға құрылтайшыларының үлесі таза ақшадан құрылса, ондай жағдайда тәуелсіз аудиторлық тексеру жүргізілмейді.

Шаруашылық жүргізуші серіктестіктерді қайта тексеруден өткізген кезде, оның құрылтайшыларының ақшалай бағаланған үлестері серіктестіктердің бухгалтерлік есеп құжаттарында немесе аудиторлық қорытындыда расталады. Шаруашылықтың басшылары және бас бухгалтері 1994 жылы 24 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде, 1995 жыл 17 сәуірдегі  «заңды тұлғалардың мемлекеттік тіркеу туралы» Заң күші бар Президенттің Жарлығында  анықталғандай, жарғылық капиталға өойылатын талаптар қатаң сақталуға тиісті.

       Жауапкершілігі серіктестіктің жарғылық капиталының көлемі жүз еселенген айлық есептік көрсеткіштен төмен болмауы керек. Қазақстан Республикасының Заң актілерінде анықталғандай, жауапкершілігі шектеулі серіктестікте мемлекеттік тіркеуден өткізген кезде құрылтайшыларының жарғылық капиталға қосқан үлесінің көлемі жиырма бес пайыздан төмен болмауға тиісті.

       Акционерлік қоғамның жарғылық капиталы акционерлерінің үлестеріне қарай таратылатын қоғамның сатқан акцияларының жиынтық сомасыннан құралыды. Ол несие берушілерінің мүддесіне кепілдік беретіндей қоғамның мүлкінің төменгі көлемін анықтайды. Оның мөлшері қоғамның шығарған акцияларының бастапқы (номиналды) жиынтық құнына тең болады. Ашық акционерлік қоғам үшін бес мың еселенген айлық есептік көрсекіштен, жабық акционерлік қоғам үшін жүз еселенген айлық есептік көрсеткіштен төмен болмауға тиісті.

       Аудитор акционерлік қоғамның жарғылық капиталының қалыптасу тәртібімен танысып, мемлекеттік тіркеуден өткен кезде, оның мөлшерінің сақталғандығына көз жеткізіп, артықшылықты акциялар шығарылған акциялардың 25%-де аспайтындығына назар аударуға тиісті.

       Жабық акционерлік қоғамның жарияланған ең төмен жарғылық капиталы қоғам мемлекеттік тіркеуден өткен кезде түгел төленуге тиіс.

Ашық акционелік қоғамның жарияланған  ең төмен жарғылық капиталының 25 % қоғам мемлекеттік тіркеуден өткен кезінде толық төленуі тиіс, ал қалған бөлігін жарғылық  капиталдың ең төмен мөлшерін құру үшін бір жылдың ішінде төленуі керек.

       Шаруашылық мемлекеттік тіркеуден өткеннен кейін құрылтайшы бір жылдың ішінде өзінің жпрғылық капиталға қосатын үлесін толық төлемеген жағдайда, құрылтай шартында қаралған мәмленә бұзған үшін айыппұл төлеуге тиісті. Айыппұлдың мөлшері Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі белгіленген ресми қаржыландыру қойылымдарына сәйкес есептеліп шығарылады.

       Жарғылық капиталда жарияланған сомманы толық төлемейінше қоғамның акциясына жазылуға, жарғылық капиталды арттыруға немесе азайтуға және дивиденд төлеуге жол бермейді. Қоғамның шығаоған акциялары алдымен құрылтайшыларының арасында таратылуға тиісті. Акционерлік қоғамның табысының есебіне жатқызу жолымен акционерлерді акцияны төлеуден босатуға жол берілмейді.

       Шаруашылықтың ұйымдық құқықтық нысанына қарай құрылтайшыларының материалды құндылықтай қосқан үлестерін, біріктірген мүліктерін аудитор қабылдау, өткізу актілері, наклоднойлар төлемді табыстау, кассалық кіріс ордерлары және басқа да құжаттарындағы мәліметтері бойынша құрылтайшыларының жарналарының (үлестерінің) уақытылы дер кезінде толық кіріске алынғандығын тексереді.

Субьект жарғылық капиталға  үлес ретінде жылжымайтын мүліктерде              (ғимараттар, құрылғылдар ж.т.б), жабдықтарды, жерді, суды, басқа да табиғи ресурстарын пайдалану құқығын, басқа да материалдық құндылықтарды және мүліктік құқықтарды оның ішінде МЕА (патент, лицензия, «ноу хау») біріккен кәсіпкерлік жүргізуге қатысушы мемлекеттің валютасында немесе еркін айналымындағы ақша қаражаттарды еңгізу мүмкін.

       Жарғылық капиталдың ерекшелігі – шаруашылықтың басқа мүліктік көздеріне қарағанда тұрақты шама болып саналады. Бұл жарғылық капиталдың көлемін арттыру немесе кеміту тек қана шаруашылықтың қызметінің қорытындысының нәтижесіне қарап және құрылтайшыларының құжаттарына сәйкес өзгерістерді еңгізгеннен кейін жүргізілуі мүмкін. Ол қажет болған жағдайда   жаңа құрылтайшыларды қабылдаудың нәтижесінде, құрылтайшылардың қосымша үлестері мен (акционерлік қоғамнан басқа) толықтырылуы мүмкін болса, ал құрылтайшылары шаруашылықтың құрамына шыққан жағдайда, керісінше, кемуі мүмкін.

       Жарғылық капиталға тексеру жүргізудің сапасын арттыру үшін аудитордың субьектінің жарғылық капиталына жарна ретінде салынбаған мүліктерге және басқа да мүліктік құқықтарға түгендеу жүргізуді ұйымдастырғаны тиімді.

       Аудитті аяқтаудың іс әрекеттері жарғылық капиталдың есебінде күшіндегі заң актілерімен салыстырғанда анықталған ауытқуларға қорытынды жасап, оларды жою бойынша негізгі ұсыныстар жасау болады. Егер аудитор анықтаған кемшіліктер онша елеулі емес, мемлекетке, меншік иелеріне және несие берушілергеешқандай зиян келтірмеіді деп санаса, онда ол канағаттанарлық оң қорытынды беруге құқы бар.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.2  Резервтік, қосымша төленген және төленбеген капиталдың есебінің аудиті.

       Резервтік капитал өндірісті дамытуға, кәсіпорынның қызметі тоқталған жағдайда еңбек ақы және бюджетке салық төлеуге инфляциялық зиянды жабуға, және акционерлік қоғам кеңесінің шешімі бойынша жарғылық капиталды толықтыпуға, қайта бағалау сомаларын жабуға және акционерлік қоғамның дамуының басқа бағыттарына пайдаланады.

       Аудитор резервтік капиталдың қаржылары мен материалдық көмек көрсетуге және кәсіпорын персоналына еңбек ақы мен сый аұы төлеуге жұмсалатын фактілерге кездесіп қалуы мүмкін. Сондықтан аудитатор резервтік капиталдың пайдаланылуын баолық орындалған операцияларға талдау жасау жолымен егжей тегжейлі тексеруге тиісті.

       Резервтік капитаодың құрылуы міндетті және ерікті сипатта болуы мүмкін. Біріеші жағдайда ол Қазақстан Республикасының заңына сәйкес, ал екіншеде-кәсіеорынның құрылтай құжаттарында белгіленген тәртіпке немесе оның есеп саясатына сәйкес құрылады.