Материалдық емес активтер есебі

Қосымша шығындар (негізгі құралдардың  амортизациясын, сақтандыру жарналарын және жалдау құнынң тарату).

ХҚЕС 38 ескерткендей, қосымша  шығындарын таратумен  бірдей жүргізіледі (ХҚЕС 2 «Құндылықтар»).

 

 

   1.3.  МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС  АКТИВТЕРДІ БАҒАЛАУ ЖӘНЕ  ТАНУ

 

Материалдық емес активтерді актив ретінде болашақта экономикалық олжа әкелетін активтер ретінде танылады (есепке тіркеледі). Өз кезегінде, материалдық емес активтердің құны, активтердің белсенді нарығы бар кезде ғана дұрыс анықталуы мүмкін; кез келген уақытта мәміле жасауға ынта білдіруші сатып алушы мен сатушыны табуға және бұндай кезде сатылатын және сатып алынатын тауардың бағасы да халық үшін қолайлы болады.  Біршама материалдық емес активтердің белсенді нарығы болмайды, өйткені  олар ете сирек кездеседі, мысалға, тауар белгілері, басылым атауы, кино мен музыкаға берілген авторлық құқықтары және бір актив үшін төленген сомасы,  осы тәріздес басқа активтің құнын өлшеу үшін, негіз бола алмайды. Сондықтан көптеген материалдық емес активтердің кұнын, әдетте, екі жактың келісімі бойынша анықтайды. Материалдық емес активтер танылған кезеңінен бастап бастапқы құны бойынша бағаланады. Материалдық емес активтердің бастапқы құны олардың алынған тәсіліне байланысты болып келеді: сырттан түссе (сатып алынған бағасы, ұйымдар бірлестігінің  күшімен; айырбастау арқылы немесе мемлекеттік субсидияның есебінен) немесе  шаруашьшық жүргізуші субъектінің ез күшімен жасалса.  Құн қағидасына сәйкес, материалдық емес активтер сатып алынған кезде сол құны бойынша көрініс табуы тиіс. Сатып алу құнына сатып алумен байланысты  барлық шығындар енгізіледі, соның ішінде сатып алынған бағасы, тасымалдау шығыны және т.б. Егер де материалдық емес активтер бартерлік (айырбас) негізде алынса, онда олардың бағасы нарықтық құн немесе осы тәріздес материалдық емес активтер өзге материалдық емес активтер құны бойынша анықталады. Егер материалдық емес активтің бастапқы құны несие есебінен алынса, онда сол несие үшін төленетін пайыз бастапқы кұнына қосылмайды, ал ол кезендік шығысқа жатқызылады. Егер материалдык емес активтің бастапқы кұны мемлекеттің есебінен тегін (немесе номиналды атаулы, немесе мемлекетгің субсидиясының есебінен) алынса, онда ол сату немесе белсенді нарықтағы материалдық емес активтерінің тап осы түрінің құны бойынша танылады. Егер де Үкімет тарапынан ауыл шаруашылығының қажеттілігін қамтамасыз ету үшін, мысалы, шегірткеге қарсы күресетін препаратқа "ABBA" көсіпорынның лицензиондық келісімін тегін алды делік, бұндай жағдайда аталған лицензиондық келісімнің белсенді нарығы болмайды. Материалдық емес активтердің түсуі мен шығарылуы "Материалдық емес активтерді қабылдау-беру актісімен рәсімделеді. Актіде материалдық емес активтердің түрі дәл аталады және кәсіпорынға берілген күні (кәсіпорында жасалған күні), объектінің сипаттамасы, оның бастапқы құны, амортизация нормасы және басқа қажетті мәліметтері көрсетіледі.

Материалдық емес активтерді кабылдап алу жөніндегі  акті әрбір объектіге бір данадан  толтырылады. Бірнеше біртектес материалдык емес активтерді қабылдау жөніндегі ортақ акт жасауға болады. Акт материалдық емес активтердің объектісі, оларды пайдалану тәртібі немесе кәсіпорынның мүліктік құқықтарын растайтын құжаттармен коса бухгалтерияға беріледі, оған бас бухгалтер қол қояды және кәсіпорынның басшысы бекітеді. Материалдық емес активтерді басқа кәсіпорынға бергенде (сату, тегін беру) акт екі дана етіп жасалынады: беруші және алушы кәсіпорын үшін. Материалдық емес активтердің нақты барлығы мен қозғалысын есепке алу  2700 "Материалдык емес активтер" бөлімшесінің шоттарында жүргізіледі. Осы шоттардың дебеті бойынша — материалдық емес активтердің келіп түскен айдың басы мен аяғындағы қалдықтары көрсетіледі де, ал кредиті бойынша — материалдық  емес активтердің есептен шығарылғандары корсетіледі. 2-ші бөлімшеге төмендегі шоттар кіреді:  2710 "Гудвилл", 2730 "Өзге материалдық емес активтер". 2700 "Материалдық емес активтер" бөлімшесінің шоттарын талдамалық есепке  алу "Материалдык емес активтердің мүліктік есеп карточкасында" жүргізіледі. Карточка косіпорынға түскен материалдық емес активтердің барлық түрлерін есепке алу үшін қолданылады. Материалдық емес активтердің әрбір жеке объектісіне бухгалтерияда мүліктік карточка ашылады. Карточка "Материалдық емес активтерді алу-беру актісінің", техникалық жөне баска кұжаттардың, көсіпорынның материалдық емес активтердің объектісін алғанын растайтын құжаттардың негізінде толтырылады. Материалдық емес активтерді басқа кәсіпорынға (ұйымға) берген кезде, оның есептен шыққаны туралы белгі соғу үшін негізі "Материалдык, емес активтерді алу-беру актісі" болып табылады. Материалдық емес активтердің бастапқы кұны субъектінің өз күшімен де жасалуы мүмкін, ол кезде оның құны нақты тікелей шығынымен де және үстеме шығысымен де танылады. Осы шығындарды есепке алу үшін, 2700 "Материалдық емес активтер" шоттарының бөлімшесіне, жеке "Материалдық емес активтерді жасау шығындары" деп аталатын ішкі (субшоты) ашылуы мүмкін. Осы аталған субшотқа мынадай шығындар енеді:

- материалдық емес активтерді  жасауға катысқан еңбеккерлердің еңбекақысы;

- заң бойынша белгіленген еңбек  ақыдан жасалатын аударымдар;

- материалдық емес активтерді  жасау кезінде тұтынатын материалдар  мен атқарылатын қызметтер;

- несие үшін төленетін пайыздар (марапаттаулар);

- басқа да шығындар;

- үстеме шығындар.

Материалдық емес активтерді жасауға кеткен барлық шығындар өзінің анықтамасы мен тұжырымдамасына сәйкес келген кезден бастап, 2700 "Материаддық емес активтердің" бөлімше шоттарының және "Материалдық емес активтерін жасауға кеткен шығындар" субшотының дебеті бойынша есепке алынады. Ал сәйкес кезеңге дсйінгі орын алған барлық шығындарға 7440 «Резервтерді құру және үмітсіз талаптарды есептен шығару бойынша шығыстар»   шоты дебеттеліп, 2700 "Материалдық емес активтерінің" бөлімше шоттары және "Материалдық емес активтерін жасауға кеткен шығындар" субшоты кредиттеледі. Субъектінің күшімен жасалған материалдық емес активтерді өз арналымы бойынша қолдануда қолданса, онда олардың дайындық кезеңінен бастап, жасалған шығындарды 2700 "Материалдык емес активтерінің" белімше шоттарының, "Материалдык емес активтерін жасауға кеткен шығындар" субшотының кредитінен 2700 "Материалдық емес активтер" бөлімшесінің тиесілі шоттарының дебетіне есептен шығарылады. Материалдык, емес активтерді жасау кезінде оның құнын анықтауға бір мысал келтіріп көрейік. Өсімдік  қоспасынан әзірленген дәрі-дәрмекке зерттеулерді фармацевтік зауыты жүргізді. 2001 жылы зауыт 300 мың  теңге шығыс жасаған. Ал 2002 жылдың басында сол көрсетілген шығынның жұмсалғандығы дәлелденді, сосын сол аталған технологияны іске асыру үшін 2002 жылы ақпанда 500 мың тенге, ал наурызда 250 мың теңге жұмсалған. Фармацевтік зауытының 300 мың теңге шығарған шығыны, дайындалатын препараттың технологиясының сәйкес келуіне дейінгі шығысы 7440 шотының дебетінде және 4230,3140,3310, 2150 т.б. шоттарының кредитінде есепке алынады. Ал қалған шығыны (500 + 250 =750) материалдық емес активтер ретінде, "Тәжірибелік — конструкторлық жүмыс" деп аталатын субшоттың кредитінде және 2730 «Өзге де материалдық емес активтер» шотының дебетінде есепке алынады. Субъектінің өзі жасаған тауар белгілері материалдық емес актив ретінде танылмайды, өйткені олардың нақты құнын анықтау мүмкін бола бермейді. Компанияның жасаған жарнама шығындарынан тауар белгісіне тиесілісін анықтау мүмкін емес, бірақ ол субъектінің атағын шығаруға қолайлы жағдай туғызады және нарық жағдайында тауардың қозғалысын арттырады. Сондықтан мұндай жарнамаға кеткен шығындар есептік кезеңнің шығыстарына жатқызылады және материалдық емес активтердің алынатын құнына енгізілмейді. Демек, мына шығындар жұмсалғанымен материалдық емес активтерге жатпайды, олар тек кезеңдік шығыстар болып танылады:

- зерттеуге кеткен шығындар;

- өндірістік немесе жаңа цехтардың ашылуына дейінгі кеткен шығындар (егер бұл шығындар негізгі құралдың бастапқы құнына қосылмаса);

- кәсіпорынды ашуға, заңды құжаттарын (жарлық, құрылтай келісім шарттарын, мөрін, штампын тб.) өзірлеуге кеткен шығындар;

- мамандарды оқытуға кеткен  шығындар;

- жарнамаға кеткен шығындар;

- жетілдіруге, көшуге, қайта құруға  кеткен шығындар;

- субъектінің жасаған: тауар  белгілеріне, фирма атауларына  т.б. шығындар;

- белгілі бір қызмет түрін  жүзеге асыру үшін мемлекет  берген лицензияға кеткен шығындар (оның әрекет ету мерзімі бір  жылдан аспаса);

- патенттерге кеткен шығындар (оның  әрекет ету мерзімі бір жылдан  аспаса).

Алғашқыда, материалдық емес активтерді алу ретінде танылған шығыстары, біршама  уақыт  өткеннен кейін оның құнының бір бөлігі болып саналмайды. Бірақ бұндай шығындарды нақты бір материалдық емес активтерге жатқызу қиын, әдетте, олардың экономикалық олжа әкелетінін анықтау оңай емес.

Материалдық емес активтердің «Программамен  жабдықтау» деп аталатын түрі кәсіпорынның алдағы уақыттарда істелінетін жұмыстарына қатысты табыс әкелетін ақпараттармен мәліметтерді айтады. «Патент» деп аталатын материалдық емес актив жеке адамның немесе топтың, соңдай-ақ заңды тұлғаның ашқан, ойлап тапқан жаңалығын мемлекеттік тұрғыдан мойындап және ол жаңалықты ашқан адамға, топқа немесе заңды тұлғаға жаңалығын өз пайдасына (жұмысына, қызметіне) қолдануға рұқсат беру туралы құжат болып табьлады. Сонымен қатар «Патент» -деп кәсіпкерліктің кейбір түрімен (саудамен, сатып алумен тағы да  басқа) айналысу үшін берілген құқықты куәләндыратын құжатты айтады. Кәсіпкер патентті алар уақытыңда патенттік баж төлеуі керек.

«Ұйымдастыру  шығындарына» - кәсіпорынды жаңадан ашу, құру кезінде жасалған шығындар, яғни ұйымды тіркеуден өткізуге және оны тіркеуден өткізу үшін заңдарында төленген төлемдер, банктерден есеп айырысу немесе валюталық, басқадай шоттар ашу үшін жасалған шығындар, жарнамалар үшін төленген телемдер және басқа да жұмсалған шығындар жатқызьлады. Материалдық емес активтердің «Гудвилл» деп аталатьп түрін кейде «Фирма бағасы» деп те атайды. «Гудвилл» немесе «фирма бағасы» материалдық емес активтер шотында есептелініп және сонымен қатар ол бір кәсіпорын екінші бір кәсіпорынды толығымен, яғни түгелдей сатып алған кезде немесе екі кәсіпорын қосылған уақытта ғана пайда болады. «Фирма бағасы» болып сатылып алынған кәсіпорынның нақты нарықтық (сатып алынған) бағасымен оның барлық активтерінің баланстық құны арасындағы айырмасы есептелінеді. Егер де сатылып алынған ұйымның барлық активтерінің сатылып алынған құны олардың баланстық құнынан артық болса, онда құндар арасындағы айырмашьлық «жағымды гудвилл», ал кем болған жағдайда «жағымсыз гудвилл» немесе «бэдвилл» деп аталады.Мысалы: Барлық активтерінің баланстық құны 80 (сексен) миллион теңге тұратын кәсіпорын барлық активтерімен түгелдей 100 (жүз) миллион теңгеге сатылып алынды делік. Бұл жағдайда 20 (жиырма) миллион теңге (100-80=20) жағымды гудвилл болып баланстың активінде есептелінеді. Егер керісінше болған жағдайда яғни барлық активтерінің баланстық құны 100 (жүз) миллион теңге тұратын кэсіпорын 80 (сексен) миллион теңгеге сатылып алынса, онда 20 (жиырма) миллион теңге (100-80=20) жағымсыз гудвилл, бэдвилл болып саналып есептелінеді.

Материалдық емес активтердің талдамалық есебі  олардың әрқайсысына жеке ашылған  инвентарлық карточкаларда жүргізіледі.

Кәсіпорын материалдық емес активтерді кіріске алғанда:

Дт: «Материалды емес активтер» 2700 деп аталатын шот,

Кт: «Ақша қаражаты» 1010 шоты, «Төленбеген капитал» 5110 ,

«Өзге кірістер» 6280  деп аталатын шоттардың тиістісі түріндегі бухгалтерлік жазу жазылады.

Материалдық емес активтер есептен шығарылғанда олардың баланстық (қалдық) құнына:

Дт: «Материалдық емес активтерді сату бойынша шығындар» 7410   шоты

Кт: «Материалдық емес активтер» 2700 шоты түрінде бухгалтерлік жазу жазылады. Ал оларға есептелінген жинақталған тозу сомасына:

Дт: «Материалдық емес активтердің тозуы» 2740 шоты,

Кт: «Материалдық емес активтер» 2700  шот түрінде екі жақты жазу жазылады.

Егер шаруашылық субъектілері өз меншігіндегі, яғни иелігіндегі материалдық емес активтерін сатқан жағдайда одан алынатын табыстарына:

Дт: «Ақша қаражаттары» 1010  немесе  «Дебиторлық борыштар мен басқадай активтер» 2940 шотының тиістісі,             

Кт: «Материалдық емес активтерді сатудан  алынатын табыс» 6210  шоты түрінде бухгалтерлік жазу жасалады.

Материалдық емес активтердің басқа да түрлері. Материалдық емес активтердің бұл тобына "Фирма бағасы" ("гудвилл"), интеллектуалдық меншік жөне тағы басқалары кіреді ("гудвилл" құрамына кіретін материалдық емес активтер сызбада керсетілген).

Гудвилл. Гудвиллды бухгалтерлік есеп түрғысынан Караганда, ол компанияларды біріктіріп немесе сатып алған кезде көсіпорынның сатып  алынған бағасын және оның дербес бірлік болып тұрған кезіндегі баланстық  қалдық құнының (міндеттемелерін қоспағанда) арасындагы айырмасын корсетеді. Гудвилл материалдық емес активтердің бұл түрі бүтіндей жұмыс істеп тұрған кәсіпорындардыц немесе олардың құрылымдық бөлімдерінің бір тобын сатып алғанда пайда болады. Гудвиллдің пайда болу себептері әрқилы болып келеді. Әдетте, мұндай кэсіпорыпдардың (белімшелердің) баланстық құнымен емес, аукционда (конкурста), косіпорынныңболашактағы табыс әкелу мүмкіндігіне, оның енімді шығару нарығындағы беделіне және басқа факторларға байланысты  анықталған бағасына сатылатыны немесе сатып алынатыны нарыктық қатынастар жағдайында пайда болатын заңды кұбылыс. Кәсіпорынның (болімшенің) сатылу құны оның балансындағы активтерінен асып түсуі "Фирма бағасын" құрайды.

Демек, кәсіпорын өзінің баланстық күнынан артық бағаға сатылуы, оның біршама үстемдігі (артықшылығы) бар болғандығынан. Олардың ішіндегі ең айрықшасы: ерекше тиімді жарнама саясаты, бұрындары белгісіз болған табиғи ресурстарының ашылуы, жоғары несиелік рейтингі,қызметтерлерінің машықтығының жоғары болуы, географиялык орналасуының артықшылығы, жабдықтаушылармен тиімді және тұрақты байланысының болуы, т.б. Гудвилл кәсіпорынның бүкіл қызметінің барысында жоғарыда келтірілген факторларға сәйкес түрақты түрде қатысып отырғандығын, бірақ ол есеп беруде тек кәсіпорынды сатқанда ғана керініс табатындығын кереміз. Дегенмен де, гудвиллдің сандық мелшерін белгілеу, кәсіпорынныңөз табысын бағалауымен тікелей байланысты болып келеді. Гудвиллді анықтаудың мысалы. "Тұлпар" ЖШС-тігі "Виста" ЖШС-гін 2200 мың теңгеге сатып алды делік. Сатып алынғанға дейін кәсіпорынның балансыныц  корсеткіштері мынадай болған: 

"Виста" компаниясының таза  активі 1 400 мың теңге құраған (4 200 мыңтеңге - 2 800 мың тенге). "Тұлпар" компаниясы "Виста" компаниясын  2 200 мың теңгеге сатып алып, оның  нәтижесінде "гудвиллдің" құны 800 мыңтеңге құраған (2 200 мың теңге  - 1 400 мың тенге). Егер де компанияның  мүлкін сатып алынған күніндегі  бағасы бойынша есептесек, оның  нәтижесінде ондағы активтердің  құны кем шыкса, онда біз  оны келеңсіз гудвилл ретінде  танимыз да, оны кейінге қалдырылған  болашақ кезеңнің табысы ретінде  6010 шотта есепке аламыз.

Қазақстан Республикасында материалдық емес активтерді есептен шығару мерзімі он жыл, бірақ ол субъектінің кызмет ету мерзімінен асып кетпеуі керек. "Интеллектуаллдық меншік" ұғымына: авторлық құқықтары, орындаушы- артистердің қызметіне қатысты құқықтары (дыбысын жазуға, радио және телехабарларға байланысты хабар беруге), ойлап табушылық патент кұқықтары, ғылыми жаңалық ашу құқықтары, өнеркәсіптік үлгілер, тауар белгілері, т.б. интеллектуалдық меншік түрлері жатады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІ  БӨЛІМ    МАТЕРИАЛДЫҚ  ЕМЕС  АКТИВТЕРДІҢ  АМОРТИЗАЦИЯСЫН  ЕСЕПТЕУ 

2.1 МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕРДІҢ  БАСТАПҚЫ БАҒАСЫ

 

Материалдық  емес активтер оларды сатып алуға  төленген қаржы көлемінде бағаланады (бастапқы баға). Материалдық емес активтің бастапқы құнына ұйым сатып алуға  жұмсаған нақты шығындарын кіргізеді, сонымен қоса қайтарылмайтын салықтар мен алымдарды, және активтерді тікелей  пайдалануға байланысты жұмсаған кез  келген шығындарды қосады. Бухгалтерлік есеп жүйесінде сатып алынған  материалды емес активтер былайша көрсетіледі:

                 Дт                                            Кт  
2730                      1250 жауапты тұлғалар сомасының есебінде  
2730                      3310,4110,3390,3540,4170,4430 ұйым мен жеке   
                              тұлғалардың есебіне.             

         Мысалы, ұйым өндірісте өндірілген өнімнің есебін жүргізу үшін компьютерлік сатып алған, сомасы 711562 теңге (оның ішінде ҚҚС -92812). Бағдарламаны   келісім шарт бойынша 3 жыл пайдалануға болады. Оны іске қосу үшін 25156 теңге төленген (оның ішінде ҚҚС- 3281). Бухгалтерлік есеп жүйесінде  төмендегі жазбалар жазылуға тиісті.

Дт                                     Кт 
       - компьютерлік бағдарламарды сатып алу (қоюшы –ҚҚС төлеуші):

3310,4110;  3390, 3540, 4170, 4430                1030,1010                       711562 теңге 
2730                                              3310, 4110, 3390,3540,4170,4430      618750 теңге 
1420                                              3310, 4110, 3390, 3540, 4170,4430    92812 теңге