Дебиторлық борыштарға талдау

Алайда 2002 жылдың 31 желтоқсанына. Бас кітаппен айналыш ведомосінде дебиторлық борыш қорытындысы 315337166 тенге көрсеткен.

Бұл жағдайды ескере отырып, дебиторлық борыш көлемін мынадай  жекелеген шоттар арқылы талдауға болады.

301108-30201 «Алынытын шоттар»  электро энергия және жылуға 278401338 теңге.

33301-33303 «Крелитке сатылған  тауарлар есебінен, дебиторлардың  есептемелері» 4010197 теңге.

33419 «Басқада де дебиторлық  борыш» 161895 теңге

35101-35108 «Берілген аванстар» 28847929 теңге.

63401 «Кіріс салығының  физикалық түрі» 871381 теңге

63403 «Мүлік салығы»  - 623850 теңге.

63408 «Транспор салығы»  - 121837 теңге.

63407 «Дивидент, табыс  салығы» - 33350 теңге.

68101 «Қызметкерлермен  еңбек ақысы бойынша есеп айырысу» 378294 теңге.

68703 Басқалары

Сонымен, аналитикалық есептеме жасай отырып, біз дебиторлық борыш  көлемін 315337166 теңге құрайтынына  көз жеткіземіз. Бұл көрсеткіш  баланс және реестрлік мәліметтеріме  салыстырғанда 4859866 теңгеге артық  соманы корсетеді. Яғни баланста дебиторлық борыш самасы 485 9866 теңгеге кем көрсетілген.

Гиаладау барысында  дебиторлармен есеп айырысу шоттарынын жекелеген қателер табуға болады. Олар:

1. Дебиторлар тізімі баланста жалпы тізімі бойынша көрсетілген.Аналитикалық шоты бойынша көрсетілмеген.
2. Дебиторлардың атауы аналитикалық шоттарында енгізілмеген.Айналым ведоменде «анықталмаған атау» деп көсетілген.Аналитикалық есеп коды бухгалтерлік сәйкес емес түсініксіз түрде берілген.
3. Бір дебиторға,әртүрлі субъшот ашылған. Нәтижесінде бірнеше шот қалдығы пайда болған.

Мысалы:

«жылу тұтынушы халық» Д^т  қалдығы.

301102345 шотында – 150589127 теңге

302012345 шотында – 11426 теңге

4. «Энергоорталық - 3» те тұтынушылармен жабдықтаушылар қаторы бір мезгілде дебиторларда кредиторда болып саналады. Мысалы:

«ШТЭЦ – 3» «магазин» 

30107 Д^т қалдығы 286608 теңге

30108 К^т қалдығы 246317 ¹² теңге.

5. «Профвзносы»

30105100 К^т қалдығы – 10000 теңге

655025100 К^т қалдығы – 187470 теңге

6. «Атауы анықталмаған»

334192322 К^т қалдығы – 76952 теңге

334192322 К^т қалдығы – 32931 теңге

301012322 Д^т қалдығы – 997215 теңге

7. «Энергоорталық – 3» «асхана»

301077000 К^т қалдығы – 1133134 теңге

351057000 Д^т қалдығы – 1667⁹⁵ теңге

8. ЖШС «Қуат»

302012353 Д^т қалдығы – 10453077⁵⁵ теңге

351012353 Д^т қалдығы – 546528 теңге

9. ЖШС «Натим»

302012292 Д^т қалдығы – 15960³⁵ теңге

351012293 Д^т қалдығы – 103764⁵⁶ теңге

10. «Энергоорталық – 3»

351014424 Д^т қалдығы 1000000 теңге

661014424 К^т қалдығы 25⁷⁸ теңге

Бұл шот корреспонденциясы  дұрыс құрылмаған

11. «Аныкталмаған атау»

334190015 К^т қалдығы – 181150 теңге.

334190015 Д^т қалдығы – 181150 теңге.

301010015 Д^т қалдығы – 140656⁹² теңге

334190333 Д^т қалдығы – 130000 теңге

334190333 К^т қалдығы – 130000 теңге

334194012 Д^т қалдығы – 176222⁴⁸ теңге

334194012 К^т қалдығы – 240629 теңге

334195106 К^т қалдығы – 9497 теңге

334195106 Д^т қалдығы – 16881 теңге

301028888 Д^т қалдығы – 20152615⁸² теңге

334198888 Д^т қалдығы – 300001⁹³ теңге

12. ЖШС «Аргос»

301012165 Д^т қалдығы – 70795²³ теңге

301012165 Д^т қалдығы – 5⁵⁹ теңге

13. «Жергілікті жылу жүйесінің жөндеу жұмыстары»

351072334 Д^т қалдығы – 2256497 теңге

671572334 К^т қалдығы – 194656 теңге

 

Төменде көрсетілген кестеден бұл талдауға қарсы жасалған дебиторлардың шоттарының аналитикалық есептемесі көрсетілген

 

 

 

 

7 - кесте

	Жергілікті  атаулары	АЕК	Борыш  теңгемен		Қалдық  теңгемен
			Дебет	Кредит	Дебет	Кредит
1	халық	2345	15058912732
	-	2345	11426,27
	қортындысы		150600553,5		1506005553,59
2	ШТЭЦ-3 магазин	6000	286608	346317,12		59709,1
3	Профвзносы	5100		10000
	қорытынды			197470,34		197470,
4	Эо-3 асхана	7000	1667,95	1133134,6		113113
5	Атауы  жоқ	2322		76952,03
		2322	997215	32931
	қортынды		997215	109883,03	887336,97
6	ЖШС Қуат	2353	10453077,55
		2353	546528,06
	қортынды		10999605,66		10999605,66
7	ЖШС Натим	2293	15860,95
		2293	103764,56
	қортынды		119625,51		119625,51
8	ЭО-3	4424	1000000
		4424		2578
	қорытынды		1000000	2578	999974,22
9	Атауы  жоқ	0015
		0015	181150
		0015	140956,92
	қортынды		322106,92	181150	140956,92
10	Аты жоқ	0333	1300000	130000	-	-
11	Аты  жоқ	4012	176222,48	240629		64006,52
12	Аты  жоқ	5106	16881	9497	7384
13	Барлығы		187430401	18634069	-	145305

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.1 Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысудың   аудиті

         Сатып алу және тапсырыс берушілермен есеп айырысуды тексерген кезде бағдарламада келтірілген сұрақты жан-жақты қамтып, ауқымын кеңейте түсу үшін мынадай мәселелерді анықтап алу қажет:

• өнім сатуға сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен шарт жасалғандығын;
• түгендеу(салыстыру) актілермен есеп айырысу құжаттарымен расталған сатып алушылардың борыштарының нақтылығы;
• 30 «Сатып алушылардың және тапсырыс берушілердің борыштарын;
• бөлімшесінің шоттары бойынша жүргізілген синтетикалық есептің дұрыстығын.

     Бұндай  жағдайда аналитикалық есеп мынадай  мәселелерді қамтамасыз етуге  міндетті:

• вексельдермен қамтамасыз етілген ақша қаражаттарының түсу мерзімі әлі жетпеген, сатып алушылар мен және тапсырыс берушілермен есеп айырысулар бойынша борыштардың мәліметтерін алу мүмкіндігін, дисконтталған вексельдер мен ақша қаражаттарының мерзімінде түспегендігіне қарамастан, банктен өткен дисконтталған вексельдерді;
• 30 «сатып алушылардың және тапсырыс берушілердің борыштары» бөлімшенің шоттары бойынша бухгалтерлік есеп корреспенденцияларының дұрыс берілгендігін;
• 30 «Сатып алушылардың және тапсырыс берушілердің борыштары» бөлімнің шоттары бойынша аналитикалық есеп жазуларының №11 журнал –ордердегі Бас кітаптағы және баланстағы жазулар мен сәйкестігін;
• талап ету мерзімі өткен сайын дебиторлық борыштардың дұрыс шығысқа шығарылғандығын.

 

Субъектінің басшысының қабылдаған шешіміне сәйкес талап ету мерзімі өткен дебиторлық борыштар шығысқа шыгарылып,  күдікті қарыздар резервінің шотгарына жатқызу арқылы жабылады.

Аудитор 301 «алынуға тиісті борыштар» шотының дебетінде  көрсетілген артылып жөнелтілген  өнім (тауарлар), орындал-ған жүмыстар жоне көрсетілген қызметтердің құнын талап ету құжаттарының уақтылы банк мекемелерінде қабылданғандығын және оларды төлеу мерзімінің сақталғандығын банк көшірмелеріндегі жазуларымен салыстырып тексереді. Сатып алушылардың және тапсырыс берушілердің алдын ала сатушының есеп айырысу шотына аударған аванстарының жабылып, айдың аяғында 301 шоттың дебетіндегі құны өтелген өнімдердің құнының дұрыс анықталғаңдығына көз жеткізуі тиіс.

Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысудың жедел дамып келе жатқан түрі - алынған вексельдер бойынша есеп айырысу Вексельмен төленген операциялардың дұрыс көрсетілгендігіне көз жеткізу үшін аудитордан бұндай операцияларға баса назар аудару талап етіледі.

Сатып алушылардан және тапсырыс берушілерден есеп айырысу  үшін алынған вексельдермен қамтамасыз етілген борыштарын 302 «Алынған вексельдер» шотында жүргізеді. Вексель бойынша өтелген қарыздарын шоттың кредитінен Ақша қаражаттар бөлімінің сәйкес шоттарының дебетінде  көрсетеді. Вексельмен есеп айырысқан кезде қарапайым және аудармалы вексельдер қолданылуы мүмкін. Қарапайым вексель бұл жасалған сауда-саттықтар немесе орындалған жұмыстарды (қызметтер) төлеу үшін бір жағының (вексель берушінің), екінші бір жағына (вексельді ұстаушыға) төлеу мерзіміне қарай белгілі бір соманы төлеуге жазбаша берген ақшалай қарызының міндеттемесі.

Аудармалы вексель (тратта) немесе беруші (трассант) жазады да, онда дебиторға (трассат) вексельде көрсетілген соманы, үшінші тұлғаға (ремитентке) немесе талап етушіге төлеу туралы бұйрығын көрсетеді.

Бұл  құжат борыштық міндеттемеге айналып, төлеуші (трассант) төлеуге келісім бергеннен кейін ғана заңды күшке ие болады. Өтпелі белгінің (индассамент) көмегімен әмбебап несие есеп айырысу құжатының қызметін орындап, вексель бірнеше рет қолданылуы мүмкін.

Вексельдерді дисконттау олардың банкідегі есебін және қаржының айналымын елеулі жылдамдатады. Бұндай жағдайда вексельді ұстаушының (индассамент) қатысуымен төлеу мерзіміне дейін банкке өткізіліп, банктің тәуелсіз дисконтының пайдасына есептелген пайыздың шығынын шегеріп тастап, вексельдік сомасын алады.

(Аудит кезінде вексельдердің  есебінің түрлері төлеуші субъектінің төлеу мерзімінің жетуі бойынша борыштарды (аударады) вексельдер арқылы толтырудың негізділігін; алудан үмітін үзген немесе талап ету мерзімін өткізіп алған борыштарды, вексельдерді сатудан тыс зияндарына шығысқа шығарудың заңдылығын тексеру қажет.

Күдікті борыштар резервтерінің  есебінің аудиті. Шаруашылықтың басшысының шешімімен талап ету мерзімі өткен дебиторлық борыштарды күдікті қарыздар резервтерінің шоттарындағы жинақталған қаржыландыру көзіне жатқызу арқылы шығысқа шығарып жабады. Демек күдікті қарыздар бойынша резервтер талап ету мерзімі біткен, қайтарылуы сенімсіз субъектінің алшақ дебиторлық борыштарын есептен шығарып жабу үшін жасалады.

Күшіндегі салық жөніндегі  заң актілерінде күдікті қарыздар - бұл өнім (жұмыс, қызмет) сатудың нәтижесінде пайда болған және табыс есептелген күннен бастап екі жылдың ішінде сөңдірілмеген қарыздар деп көрсетілген.

Аудитор есепті жылдың аяғында  тіркеліп, тізімделген дебиторлық борыштардың  мәліметтерінің негізінде жасалған күдікті борыштар резервтерінің  заңдылығын және қандай борыштарды жабу үшін жасалғандығын және талап ету мерзімі өткен дебиторлық борыштардың баланстан шығарылуын тексереді.

3-Энергоорталық  мекемесінде   сатып  алушылар  мен   тапсырыс  берушілермен тапсырыс  берушілердің  аудитін  жүргізгенде  мынадай  шоттары  қарастырылады:

-30101-30108 шоттарында «Алынатын  шоттар»-электро  энергия  және жылу  үшін  есептеледі

30301-30308  шоттарында  «сатып  алушылармен  тапсырыс  берушілердің  басқада  қарыздары»

  « Алынуға  тисті   қарыздар»  шотында  тұтынушыларға  жөнелтілген энергия мен жылу   есепке  алынып,  мынандай  шоттар  корреспанденциясы жасалынады.  801 «сатылған дайын өнімнің өзіндік құны» кредиттеледі.

    АҚ  «3-электро орталықтағы»  2002-2003 жылдардағы салыстырмалық  дебиторлық  борыш өтелімін  электро энергия және жылу  үшін тұтынушы халықтың  борышты   өтеу  қабілеттілігін  төмендегі кестеден  көруге  болады.

8 - кесте

№	Тұтынушылар	Қалдық    01.01.2002	Қалдық        01.01.2003	Көрсеткіштер
				сома	пайыз
1	Барлығы	106838,9	150589,1	+43750,2	140,9
2	РК-1	38109,6	50034,5	+11924,9	131,3
3	РК-2	28365	36976	8611	135,6
4	РК-3	36761	49862,3	13101,3	127,6
5	К-21	719,4	1489,2	769,8	341,5
6	К-24	2145,5	9472,0	+7326,5	-
7	К-9	-	631,2	+631,2	-
8	К-54	-	953,1	953,1	130,4
9	Кара-төбе	738,7	1171,1	432,4	158,5