Дебиторлық борыштарға талдау

Кем шыккан өнімдер, тиісті сапаға сай келмейтін немесе комплектісі (жиыны) түгел емес енімдер қүныньщ  орнын толтыру женіндегі және осындай өнімдерді жеткізгені үшін айыппұл төлеуді қоса алғандағы шағым-талаптар бір айдың ішінде қойылады, ал басқа себептер бойынша туындаған шағым-талаптар екі айдың ішінде қойылады.

Бұл шотта жабдықтаушылардың  шот-фактураларында жіберілген арифметикалық  қателіктері де және бағаның сәйкес келмеуі де; жеткізілген құндылықтардың сапасының мемлекет тарапынан бекітілген стандартына және техникалық шарттарға сай келмеуі де; тауарлардың тізімге енгізілген тауарлар санымен салыстырғанда кем шығуына байланысты туындаған шағым-талаптары да есепке алынады. Осы шотта транспорттық және басқа да ұйымдарға қойылатын шағым-талаптар: табиғи зиян нормасынан артық көлемде жүктің жетіспей қалуы және тарифтің (фрахта) шегінен шыққаны үшін; жабдықтаушылар мен мердігерлердің айыбынан болған ақаулар және тұрып қалғаны үшін; банктегі есеп айырысу және басқа да шоттарынан қате аударьшып есептен шығарьшған сомалар бойынша банкке қойылатын; сот ұйғарған немесе төлеушілердің ездері мойындаған көлёмде (қойьшған шағым-талаптағы телеуші мойыңдамаған сома есепте көрсетілмейді) жабдықтаушылардан және басқа мекемелерден өндірілуге тиісті айыппұл, өсім айыбы және т.б. сомалары есепке алынады.

Тиісті құжаттардың  негізінде шағым-талап сомаларын 334 шоттың дебетіне — жабдықтаушыларға шағым-талап қойылған жағдайда 671 "Жабдықтаушылармен  және мердігерлермен есеп айырысу" шотының кредитінен; қате аударылып  есептен шығарылған сомалар бойынша банкке шағым-талап қойған жағдайда — 441 "Есеп айырысу шотындағы қолма-қол ақша" шотының кредитінен; телеушілердің ездері мойыңцаған немесе сот ұйғарған келемде келісім-шарттағы міндеттемелерін орындамағаны үшін мердігерлерден, жабдықтаушылардан және т.б. өңдірілуге тиісті айыппұл, есім айыбы, тұрақсыздық айыбы сомаларына 727 "Басқа да қосалқы қызметтерден түсетін табыстар" шотының кредитінен есептен шығарады.

Қойылған шағым-талап бойынша төлем түскен жағдайда 441 шоты дебеттеледі де және 334 шоты кредиттеледі.

Қойылған шағым-талап  бойынша қойылған сомалардан бас  тартқан кезде 334 шоты кредиттеледі де, 821 шоты дебеттеледі.

Ішкі шаруашшық  есеп айырысуларды есепке алу. Ішкі шаруашылық — бұл кәсіпорындардың өз филиалдарымен, өз өкілдіктерімен, бөлімдермен және басқа да ерекшеленген белімшелерімен және жеке (дербес емес) балансқа шығарылғандармен (күрделі кұрылыс, қосалқы ауыл шаруашылығы, ағаш дайыңцау) есеп айырысу. Есепке алу тәжірибесіңце кәсіпорындар мен жеке балансқа шығарылған бөлімшелерінің арасында болатын ішкі баланстық есептерін атайды.

334-шоты бойынша аналитикалық (талдамалық) және жинақтық (синтетикалық) есептерін ұйымдастырудың тәртібі  32 "Еншілес (тәуелді) серіктестердің  дебиторлық қарыздар" бөлімшесінің  шоттары бойынша жүреді.

334 шотында мынадай  есеп айырысулар есепке алынады:  шаруашылық ішінен бөлінген бөлімшелердің  негізгі құралдары бойынша; тауарлы-материалдық  құндылықтардың босатылуы бойынша;  өнімдерді өткізу бойынша; жұмыс  және қызметі бойынша; бөлімшенің  қызметкерлеріне еңбек ақы төлеуі бойынша; егер қордың тиісті бөлігі бөлімшелерге берілмей бас кәсіпорынның балансында есепке алынатын болса, онда тұтыну қорлары және солардың есебінен қаражат жұмсауы бойынша; басқа да ағымдағы операциялар бойынша.

334 шоттың дебеті бойынша бас кәсіпорынның ішкі шаруашылық есептері белігіндегі қалдығы, құрылымдық белімшелерінің оған деген берешегі, ал құрылымдық бөлімшелерде — бас кәсіпорынның карыздары көрсетіледі.

Бас кәсіпорынның біріктіріліп жинақталған балансында 334 (дебиторлық) және 687 (кредиторлық) шоттарда есепке алынған ішкі шаруашылық есептері бойынша қарыздар өзара өтеледі де, есепте көрсетілмейді. Баланс жасалғанға дейін 334 және 687 шоттары бойынша қарыздар сомасы салыстырмалы тексеруден өткен соң, ондағы дәлсіздік жазбалары ретке келтіріледі. Ішкі шаруашылық есебі қаржылық есеп беруде көрініс таппайды. 334 шоты бойыша талдамалы (аналитикалық) есебі, яғни ішкі шаруашылық есебінің субшоты әрбір филиалы бойынша немесе басқа да дербес бөлімшелері бойынша жүреді.

Жоғалту мен кем шығудың есебі. Субъектінің шаруашылық қызметінің процесінде әртүрлі жоғалтулар мен кем шығулар болуы мүмкін және олар: нормаланатын және нормаланбайтын болып бөлінуі мүмкін.

Нормаланатын жоғалтулар негізінен тауарлардың физикалық-химиялық қасиетінің өзгеруімен байланысты болып келеді (табиғи азаюлары, ыдыстарының сынуы т.б.). Бұлардың себептері объективті сипатта болғандықтан олардың жоғалтулары белгілеген деңгейде нормаланады.

Нормаланбайтын жоғалтулар бұзылудың, кем шығудың, ұрлаудың т.б. нәтижесіңце болады.

Нормаланған жоғалтулар өндіріс шығыстарына жатқызылады, ал нормаланбайтын жоғалтулар, себебін анықтағанша, 334 шотқа жатқызылады және ол бойынша "Кем шығу, жоғалту және құндылықтардың бұзылуы" деген субшоты ашылады да, ол мына шоттармен корреспонденцияланады:

334 "Басқа да" шоты  дебеттеліп, негізгі құралдардың  жетіспеген баланстық құнына- 123-125 шоттары; материалдық құндылықтардың  жетіспеген баланстық құнына  — 201-206, 208, 221-223 шоттары; жетіспеген  ақша қаражаттарына — 451-452 шоттары  кредиттеледі.

Жоғалтулардың себебі ашылса, онда 334 шотында есепке алынған сомасы 333 шотына есептен шығарылады, яғни 333 дебеттеліп, 334 шоты кредиттеледі. Ал егер де кінәлілер белгісіз болса, онда олар кәсіпорынның шығысына жатқызылады, яғни 821 шоты дебеттеліп, 334 шоты кредиттеледі.

Негізгі құралдар мен  материалдық құндылықтарға бұрындары  жатқызылған ҚҚС сомасына 633 шоты дебеттеліп, 331 шоты кредиттелген қызыл  жазумен жазылады, сосын 821 шоты дебеттеліп, 331 шоты кредиттеледі.       

Іс-сапары бойынша жұмсалған шығыстардың есебі. Іс-сапар шығыстары деп кәсіпорын басшысының жарлығы бойынша белгілі бір мерзімге қызмет бабының тапсырмасын орындау үшін қызметкерлердің (еңбеккерлердің) басқа кәсіпорынға бару үшін алған қаражатын айтады. Ол алдын-ала жасалған еңбек шартымен, Қазақстан Республикасының "Еңбек туралы" заңымен қаралған шаралар бойынша беріледі. Іс-сапар шығыстары етелетін шығыстар қатарына жатады.

Қазақстан Республикасының  аясында іс-сапарда жүргендерге  екі ең төменгі есептік керсеткіштер (ТЕК) деңгейінде тәулік ақысы төленеді, демалыс және мейрам, сондай-ақ жолда болған күндері де коса есептелінеді.

Нақты іс-сапар орнына барған жөне сол жерден шыққан күндері  бойынша іссапар куәлігіне белгі  соғады. Егер де еңбеккер бірнеше мекен-жайларға жіберілсе, сол барған жерлері бойынша түгел белгі соғуы тиіс. Іс-сапарға шыққан және келген күндері куәлікте керсетілген күнмен сәйкес келуі тиіс. Әдетте, іс-сапар мерзімі жолда жүрген уақытын есепке алмағанда қырық күннен аспауы керек.

Іссапарға жіберілген қызметкердің үй-жайды жалдауына кеткен шығындары негізінен ұсынылған құжаттардың негізінде, бірақ Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігі бекіткен мелшерден артық емес көлемде өтеледі.  

Іс-сапар бойынша еткізілген аванстық құжаттар бойынша белгіленген   норматив деңгейіңде және тиісті құжаттармен дәлелденген жағдайда: іссапарда көрсетілген жеріне дейін және кері жүрген жолына кеткен нақты шығындарымен қоса броньға кеткен шығыстары да қоса алынады.

Егер де қызметкерлер Қазақстан Республикасынан тыс  жерлерге іссапарға жіберілсе, басшының бұйрығымен қоса оның мерзімі, мақсаты, орны анықталады.

Іссапар шығыстары еңбеккерлерге қай елге барса, сол елдің валютасына аддын-ала қаралған смета бойынша төленеді, ал егер де оңдай валюта болмаса, онда еркін-конверттелетін валюта беріледі.

Келгеннен кейін бес  күннің ішінде алған аванс бойынша  есеп беру керек.

Болашақ кезеңінің есебі. Шаруашылық қызметінің барысында кәсіпорындарда келесі есепті кезеңнің өндіріс шығындарына немесе айналымына жатқызылатын шығындар туындайды, яғни пайда болады. Мұндай шығындарға мынадай жұмсалған шығындар: маусымдық өнеркәсіп саласыңда өндірісті дайыңдау бойынша; жаңа өндірісті, жаңа цехтарды, жаңа агрегаттарды құрау және жаңа кәсіпорындарды игеру бойынша (іске қосу шығындары); өнімнің жаңа түрін өндіруді игеру мен дайындау және технологиялық процесстер бойынша; тау-кен жұмыстарын жүргізуге даярлық жасау бойынша; егістік жерлерді қайта өңдеу; өндірісті ұлғайтқан немесе ұйымдастырған жағдайда жұмысшыларды жаппай жұмысқа қабылдаған кезде; жалға алушының қаржысының есебінен жасалатын жалға берілген негізгі құралдарды күрделі жөндеуден өткізген кезде; техникалық әдебиетке, газеттерге және журналдарға жазылған кезде; алдағы есепті кезең үшін төленген жалдау ақысы; алдын ала төленген сақтандыру төлемдері және басқа да шығындары жатады.

Келешек кезең шығындарын есепке алу 34 " Алдағы уақыттың есебіне жататын шығындар" бөлімшесінің шоттарында жүргізіледі. Оларға мына шоттар кіреді:

341  "Сақтандыру полисі";

342 "Жалгерлік төлемдері";

343 "Болашақ кезеңнің  есебіне жататын басқа да шығыстар".

Алдағы уақыттың есебіне  жататын шығындардың аналитикалық (талдамалык) есебі шығынның әр түрі (тобы) бойынша келешек кезең шығындарын есепке алу тізімдемесін де немесе тиісті машинограммада жүргізіледі.

Тізімдемеге жазбалар 34 бөлімшенің шоттарының дебеті бойынша өңдеу кестелерінен "Еңбек ақыны (материалдарды) белу", "Негізгі құралдардың амортизациясы" (тозуы), "Қосалқы (қызметтің көрсетуші) өндіріс пен шаруашылықтардың қызметін бөлу" және басқа да бастапқы құжаттар бойынша жазылады. Басқадай дебиторлық қаржылардың есебі, «3 - Энергоорталық» АҚ –да былай жүргізіледі.

Жалпы «З-Энергоорталық» АҚ өнімнің ке лесі түрлерін шығарады:

1) электр қуаты 

2) жылу қуаты

3) тұзсыздандырылған су

Өнімнің өзіндік қүнын құрайтын шығындарды жоспарлау, есепке алу және сараптауда, топтамалардың келесі түрлері қолданады:

- шығындардың пайда болу орыны бойынша - өндірістік цехтар:

1) қазандық-турбиндік  цех

2) электр цехы

3) химиялық цех

4) отын-тасымалдау цехы

5) отын автоматика  жэне өлшемдер цехы

6) орталықтандырылған  жөндеу цехы

7) жөндеу-құру цехы

8) отын жүйелер Департаменті

Өндіріс жүйесі негізгі  және көмекші болып бөлінеді:

НЕГІЗГІ ӨНДІРІС /цех/:

1) қазандық-турбиндік  цех

2) электр цехы

3) химиялық цех

КӨМЕКШІ ӨНДІРІС:

1)   отын-тасымалдау  цехы - негізгі жабдықты отын және көлікпен қамсыздандыру;

2) отын автоматика  және өлшемдер цехы - жабдықтың жұмыс атқаруын дұрыс есепке алынуын қамсыздандыру;

3) орталықтандырылған  жөндеу цехы- «З-Энергоорталық» АҚ  сенімді және үздіксіз жұмыс атқару мақсатымен жабдықтың жөнделуін қамсыздандыру;         

4) отын құру  цехы

5) отын жүйелер депортаменті                    

«З-Энергоорталық» АҚ басқа да дебиторлық борышкер есебінде келесі мәселелер есепке алынады.

-  жеке  өндеу қызметкерлері    және     тартылған мамандандырылған мердігерлік ұйымдары /анық—байқау" қорытындылары - бойынша/ атқаратын жабдықты барлық жөндеу жұмыстарынан өткізуге, оның ішіне заңдылықтармен бекітілген нормалары бойынша еңбекақы төлеу шығындары мен жөндеу қызметкерлерінің еңбекақысы енгізіледі;

- ынталандырма және өтемақы төлемдері енгізілген бөлімшені басқару аппаратының және басқа да бөлімше қызметкерлерінің еңбекақысына шығарылатын шығындар;

-    заңдылықтармен  бекітілген нормалар, әлеуметтік  сақтандыру органдары, зейнетақы қоры бойынша еңбекақыны төлеуге шығарылатын шығындар;

-    ғимараттарды  қамсыздандыру шығындары, оның  ішінде шаруашылық дүние-мүліктің /сыпырғы, тігілген мата/, қыздыру лампаларының құны т.б. енеді;

-    тазалау құрылыстары тазартылынатын ағын сулардың құны;

-    турбогенератордың технологиялық мұқтаждықтарына пайдаланатын азот құны;

-    жабдықты пайдалануға  жұмсалатын шығындар;

- сүзгілерді суды тұзсыздандыру құрылғысына орнатуда қолданатын сүзгіш материалдары, жабдықтың дұрыс жұмыс атқаруына қажетті сылау және сүргілеу материалдарының құны, сылау майларының құны, турбина және қазандықтарды реттеуге турбиндік майын құю құны, химиялық зертхана үшін арналған химиялық реактивтер т.б.;

-   жабдықты үнемдеу  тәртібі мен жабдықты пайдаланудың  ілгері әдістерін ендіру үшін немесе күрделі жөндеуден кейін сынақ және зерттеулерге жұмсалатын шығындар;

- пайдаланымға енгізіліп  жатқан жабдықты кешенді сынақтан  өткізуге жұмсалатын шығындар.

«3 - Энергоорталық» АҚ-да берілген аванс бойынша есеп айырысудың есебі 35 "Берілген аванстар" бөлімшесінің шоттарында жүргізіледі. Бұл бөлімшенің екі шоты бар — 351 "Тауарлы-материалдық құндылықтармен жабдықтау үшін берілген аванстар" және 352 "Орындалатын жұмыстар мен керсетілген қызметтер үшін берілген аванстар".

Аванс берілген жағдайда 35- белімшенің шоттары дебеттеледі  және 441 "Есеп айырысу шотындағы  қолма-қол ақша", 431 "Ел ішіндегі валюталық шоттағы қолма-қол ақша", және т.б. шоттары кредиттеледі, соңдай-ақ, шетелдік валютада берілген аванс бойынша  бағамдық оң айырмасының сомасына 725 шоты корреспоңценцияланады. Тиесілі шоттардың-(351, 352) кредиті бойынша және 671 шоттың дебеті бойынша жабдықтаушылардың біткен жұмыстарын төлеуі кезінде, берілген аванс сомалары ескеріледі (яғни шегеріледі), сондай-ақ шетелдік валютада берілген аванс бойынша бағамдық теріс айырмасының сомасына 844 шоты корреспонденцияланады

Берілген аванстың (талдамадық) есебі басқадай кредиторлық және дебиторлық қарыздар бойынша есеп айырысудың аналитикалық тізімдемесінде 351 және 352 шоттары бойынша бөлек жүргізіледі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4 -кесте

Басқа да  дебиторлық борыштарды  7 – БЕС –да  қарастырылмайтын жеке операциялар бойынша мойындау