Дебиторлық берешек аудиті

 

 

 

                                                  Мазмұны

 

 

 

Кіріспе........................................................................................................................ 3

 

1. Нарықтық экономикадағы дебиторлық берешектің мәні мен                   маңызы.

     1.1 Дебиторлық берешектің мазмұны....................................................................6

1.2   «ҚАЗҚҰРЫЛЫССЕРВИС» акционерлік қоғамының техника –                                                         экономикалық сипаттамасы.....................................................................................12

1.3 Ұйымның есеп саясаты.....................................................................................18

2.  Дебиторлық берешек есебі.

2.1 Дебиторлық берешек  есебінің ұйымдастырылуы...........................................27

2.2 Сатып алушылар және тапсырыс  берушілермен есеп айырысудың  есебі......

2.3 Басқа да дебиторлық берешектің  есебі.............................................................51

3. Дебиторлық берешек аудиті.

3.1  Дебиторлық берешек аудитінің  бағдарламасы, мақсаты...............................47

3.2  Дебиторлық берешек аудиті.............................................................................

3.3  Қоғамның дебиторлық берешегін талдау........................................................64

 

Қорытынды................................................................................................................72

 

Қолданылған әдебиет тізімі.....................................................................................77

 

Қосымша...................................................................................................................79

 

 

 

 

                                                    Кіріспе

 Инвесторлар мен тапсырыс берушілердің сонымен қатар құрылысшылардың қызметтерінің қарқынды дамуына байланысты Қазақстан Республикасының құрылыс жағдайында құрылыс ұйымдарындағы бухгалтерлік есеп ақпараттарының дәйекті болуы мен оның тәуелсіз бақылануына сұраныс мердігерлер үшін де, тапсырыс берушілер үшін де өсіп келеді.

Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастардың қалыптасуына дейін құрылыс кешенінде құрылысқа қатысушылардың арақатынасында СНиП, ГОСТ,СН, ТУ, т. с.с. экономикалық сауатты құқықтық-техникалық базасына негізделген, инвестицияны қолдануды, нақты өзіндік құн мен нормативті пайданың құрылуын және құрылыс шикізаттарын бақылау, олардың жүйелік есебін жүргізуге мүмкіндік беретін, жақсы қалыптасқан салалық жүйе орын алған.

Қазіргі мың құбырып өзгеріске ұшырап  отырған нарықтың шарттарына сәйкес дебиторлық берешек есебі мен аудиті маңызды роль атқарады. Құрылыс жұмыстарын өндіру мен жоспарлаудың арнайы шарттарына байланысты (өндіріс бөлімшелерінің әртүрлі салаға бөлінуі, және жұмысшылардың қауыптілігі артық орындарда жұмыс істеуі, т.б) барлық ресурстардың ұтымды жүргізілетін есебі мен оның негізінде ұйымдастырылған ресурстардың қолдануына қатаң бақылау жүргізу ең тиімді құрал ғана емес, ресурстарды рационалды қолдану мен экономика режимін қажетті шарттармен қамтамасыз ету болып табылады. Негізгі және айналым құралдарын қолдану арқылы өзінің жабдықтаушылық, өндірістік және тұрмыстық қызметін ұйымдастырады. Олар өзге де кәсіпорындармен келісімшартқа отыру арқылы іскерлік қатынасқа түседі. Шаруашылық қызмет барысында құрылыс компаниялары  сатып алынған тауар (тұрғын үй объектілері, тағы басқадай құрылыс өнімдері) бойынша мердігерлер мен тапсырыс берушілер жасаған жұмыстары мен көрсетілген қызметтері бойынша, тағы басқа заңды және жеке тұлғалармен есеп айырысу жүргізіп отырады. Ұйымның берілген айналым құралдарынан қосымша алынған қаржы бойынша есеп айырылысу керектігі де туады. Сондықтан шаруашылық және қаржылық қызметінде  дебиторлық берешекті өз уақытымен жабу және оның ұқыпты жүргізілген есебі маңызды орын алады. Сонымен қатар дебиторлық берешек өндірістік шаруашылық қызметінің ұйымдастырылуында да маңызды роль атқарады, өйткені есеп айырылысудың негізгі бөлігі қолма- қол ақшасыз жүргізіледі және қызметтер мен тауарлар есеп айырылысудан бұрын алынады, көрсетіледі. Дебиторлық берешектің туындауы, сәйкесінше олардың есеп және қаржылық есеп беруде пайда болуы біріншіден есеп жүргізілуінің қолданыстағы ережелері мен табысты мойындауда қолданылатын принциптеріне және екіншіден жоспарда күтілетін және алынған табыстың толық есебін жүргізумен және оған байланысты  қаражаттың түсуі мен қаржылық құралдың қозғалысына жүргізілген бақылауға байланысты, үшіншіден қатаң бақылау жасаудың міндеттілігі салық органдарының салықтар мен салық салынатын табыс сомаларының деңгейіне тұрақты  бақылау жүргізуінен туады.

Қаржылық есеп жүйесінде дебиторлық берешек есебі бойынша шоттар табысты реттеудегі тиімді құралдар болып саналады. Дебиторлық берешек пайда мен шығындар есебі мен ақша қозғалысы бойынша есепті байланыстырып отыратын тетік болып саналады. Дебиторлық берешектің мөлшерінің өсуі мойындалған табыстың барлығы ақшалай көрсеткіште емес екенін айтады. Қаржылық талдау аясындағы мамандар ақшалай табыстар мен ақшасыз табыстар арасындағы сәйкессіздік деңгейі өскен сайын сол табыстың сапасы төмен блады деп есептейді. Яғни дебиторлық берешек өзгерісі ұйым қызметінің қортындысын бағалауда негізгі ұғым болып табылады. Ең маңыздысы, табыстың әр түрінің пайда сапасына және ақша қаражаттың пайда болу көздері мен қозғалысына әсер етуін анықтау керек. Тек сонда ғана келешектегі ақша ағымдарының көлемін, мерзімін және анықталу дәрежесін болжауға негіз туады. Дебиторлық берешек есебінің мақсаты жабдықтаушылар мен мердігерлермен есеп айырысуды дұрыс ұйымдастыру болып табылады. Бұл мақсаттан дебиторлық берешекті анықтау, оның өз уақтысымен және дұрыс рәсімделуін тексеру, дебиторлық берешектің қабылданған мерзімде табылуын қамтамасыз ету сияқты негізгі мәселелер пайда болады. Дебиторлық берешек аудитінің мақсаты -  дебиторлық берешек сальдосының реалды екені жайлы тұжырым көрсету мен есеп айырысу және төлем дициплиналарын ұстау мүмкіндігін бақылау міндетінің көбеюі және аудиттелінетін субъектінің қаржылық жағдайының жақсаруы болып табылады.  Дебиторлық берешек аудитінің міндетіне сатып алушылар мен тапсырыс берушілермен есеп айырысу операцияларына түгендеу жүргізу және дебиторлық берешектің синтетикалық және аналитикалық есебінің дұрыс жүргізілуін тексеру, күмәнді талаптар бойынша резервтердің қолданылуы мен қалыптасуының заңдылықтарға сәйкестілігін тексеру кіреді. Дипломдық жұмыста бухгалтерлік есептің қазіргі талаптарға сай ұйымдастырылуы мен дебиторлық берешек аудитінің жоспарға сай және тиімді болуына әрекет ететін әдістер де қарастырылған.

    Дипломдық жұмыс АҚ «Қазқұрылыссервис» мәліметтері негізінде орындалған. Берілген дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты дебиторлық берешек есебі мен аудитінің және бухгалтерлік есеп және аудит жүйесінде құрылыс компаниялары мысалында анықтау және атқаратын ролін зерттеу.

Дипломдық жұмыстың алдына келесі міндеттер қойылады:

• дебиторлық берешектің негізін ашу;
• АҚ «Қазқұрылыссервистің» өндірістік және экономикалық қызметінің мазмұнын қарастыру;
• Қоғамның дебиторлық берешек есебі мен аудитінің негізгі сұрақтарын қарастыру;
• дебиторлық берешектерді талдау;
• дебиторлық берешек бойынша анықталған кемшіліктерді жоюға кеңестер беру.

Берілген мәселелерді  шешуде бухгалтерлік есеп пен аудиттің бағалау, екі жақты жазу, сараптау, бақылау, салыстыру сияқты көптеген әдістері қолданылады.

          

 

 

 

 

1.Нарықтық экономикадағы  дебиторлық берешектің мәні мен маңызы.

           1.1 Дебиторлық берешектің мазмұны.

Дебиторлық берешек дегеніміз – белгілі бір ұйым алдындағы басқа бір ұйымның, жеке азаматтың, тағы басқа дебиторлардың ақшалай түрдегі берешегі. Дебиторлық берешек әр түрлі операциялардың жүруі барысында көбіне несиеге тауарлар алғанда, қызмет көрсеткенде пайда болады. Дебиторлық берешек – ол сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қарыздық міндеттемелері болып табылады. Олаға:

Алынуға тиісті қарыздар – сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің алынған тауар үшін, көрсетілген қызметтер үшін, жасалған жұмыстары үшін есеп айырысуы туралы ақпараттары.

Алынған вексельдер – белгілі бір соманы көрсетілген мерзімде, жөнелтілген тауарлар үшін төлеуді көрсететін жазбаша қарыз міндеттемелері.

Күмәнді қарыздар – көрсетілген мерзімде қайтарылмаған, сәйкес кепілдікпен қамтамасыз етілмеген дебиторлық берешектер;

Еншілес (тәуелді) серіктестіктерінің  дебиторлық берешегі -  Еншілес (тәуелді) серіктестіктерінің , бірлесіп бақыланатын тұлғалардың дебиторлық берешегінің есеп айырылысуы жайлы ақпарат;

Өзге де дебиторлық берешек – алынған тауарлы материалдық құндылықтар бойынша бюджетпен төленуге тиісті қосымша құн слығы, дебиторлық берешек бойынша пайыздарды есептеу және жабу, жұмысшылар мен басқа да тұлғалардың есеп беруі бойынша дебиторлық берешек жағдайы, материалдық зияндар, қарыздар тағы басқа операциялар бойынша, жал міндеттемелері үшін берешектер жатады.

Негізгі капитал, қорлар, несие сияқты дебиторлық берешек ұйым үшін құралдарды үнемі қолданудың бабы болып саналады, және ол клиенттерді ынталандыруды кеңейтіп, нақты жақсы бәсеке тудыруға мүмкіндік береді. Төменірек біз пайдаланушыларға несие(дебиторлық берешек) беруді жабдықтаушылардың несиелерімен сәйкестендірусіз қарастырамыз.

Клиенттерді несиелендіру соммасы клиенттің қарыз міндеттемелерінен және төленбеген шоттарынан туады. Сонымен қатар оған клиенттерден алатын бағалы қағаздардан және кей талдаушылардың қосуы бойынша әлі мерзімі жетпеген  дебиторлық берешектер де саналады. Дебиторлық берешек бойынша есеп айырылысу көбінесе келесі элементтерден тұрады:

Тұтынушылардың қарыз міндеттемелері + алынуға тиісті бағалы қағаздар + фактураланбаған шоттар + мерзімі өтпеген назарға алынған вексельдер = клиенттің қаржылық міндеттемелері және оларға байланысты шоттар. Баланстың өтімділігі жоғары бөлімінде көрсетілген вексельдер мен чектердің сомаларын енгізуге болады. Бұл жағдайларға сүйене отырып,  дебиторлық берешек боынша тура ақпараттарды алатын боламыз.

Сонымен тұтынушыларды несиелеуді тек несиелендіру жасағаннан кейін ғана емес, фактураландырмаған үшін пайыздарды есептеу арқылы жабдықтауды жүргізеді.

Несие берілген мерзім ұзақтығы несие мерзімінің бір ғана бөлігіне созылады. Бірақ ол мынандай ішкі факторлардың әсерінен өзгеруі мүмкін:

- фактуралауды басқару

- төлеуге бағытталған бағалы қағаздарды жинау және тіркеуді басқару

- сұраныстың өсуін басқару.

Дебиторлық берешек субъектіге басқа заңды және жеке тұлғалардан түсуге тиісті қарыз сомасы. Оның пайда болуы субъектінің шаруашылық қызметіндегі объективті процесс болып табылады. Экономикалық мазмұны бойынша, дебиторлық берешек құралдары қаржылық активіндегі бір элементі болып табылады.Бухгалтерлік есеп бойынша Ұлттық комиссия 1996 жылғы 8 қарашада  «Қаржылық есептілікті дайындау мен таныстырудың концептуалды негізі туралы » №2 қаулысына сәйкес , дебиторлық берешек сияқты активтер субъектімен меншік құқығын қоса заңды құқық арқылы байланысқан. Ұйым активтеріне мүлік, мүліктік және мүліктік емес жеке құндылығы бар құқықтары жатады. ҚР Призидентінің Қаулысының №14 – ші 1995 жылы 26 желтоқсандағы №2732«Бухгалтерлік есеп туралы» заң күші бар активтерді бағалау бабы активтер мойындалатын және қаржылық есептілікте бекітілген ақша сомасын анықтау әдісін көрсетеді. «Бухгалтерлік баланс және қарожылық есептердегі негізгі ашылымдар» №2 БЕС- да көрсетілген  дебиторлық берешек ағымдағы, яғни бір жылда өтелетін және ұзақ мерзімдік болып бөлінеді.

 «Табыстар» №5 БЕС - на сәйкес  дебиторлық берешек тауар өткізу  мен қызмет көрсету салдарынан  пайда болады, және ол алынуға  тиісті шоттар мен вексельдер арқылы анықталады. Дебиторлық берешек сонымен қатар есептілік кезеңіндегі жал төлемдерінен, пайыздар мен басқа да сомалардан тұрады.

Дебиторлық берешек заңды және қолданыстағы есеп түрлеріне және формаларына сәйкес болғанда ғана ағымдағы және нормаға сай деп есептеледі. Егер қарыз өз уақтысымен жабылмаса, нормаға сай емес болып есептеледі. Қарыздың талап ету мерзімі өтіп кеткенде талап ету құқығының ережесімен және заң бойынша қойылған талап ету бойынша анықталады.  Дебиторлық берешек сатып алушылардың тауар мен қызмет көрсету үшін берешегі ұйымның негізгі қызмет барысында пайда болған, және басқа да қызметтерінің салдарынан пайда болған болып екіге бөлінеді.

    Пайданы алу  дебиторлық берешектің негізгі көзі болып табылады, өйткені өткізу бойынша төлемдер көбіне банктегі шоттарда есептеледі. Өнімді өткізу қортындысында пайда болған  дебиторлық берешек басқа ұйым активтеріне көрсетілген талаптар болып есептеледі.

   Дебиторлық берешекпен байланысты негізгі бухгалтерлік мәселе дебиторлық берешекті мойындау мен бағалау болып табылады. Дебиторлық берешекті  қайтара білу дебиторлық берешек бойынша өлшеуге және есептілікке әсер ететін негізгі сұрақ болып табылады. Берешекті төлеу мүмкіндігі қарыз көрсетілді ме (мойындалған), және оның сомасы қандай (бағалау сұрағы)  екеніне әсер етеді. Тауарды кредитке сату оның ашық шот бойынша есеп айырысу формаларынг қолдану арқылы, немесе несие туралы формальдық келісімшарт негізінде, мысалы, қаржылық міндеттеме- вексель арқылы іске асырылады. Қарыз міндеттемесі ережеге сүйене 60 күнге монтаж жасау жабдығын  өткізу кезінде және айтарлықтай үлкен сомада операция жасалған уақытта беріледі.

   Қарыз міндеттері ашық шот бойынша есеп айырысу сонымен қатар шеттен алып пайдалану мен несиеге қарыз алғанда да қолдануы мүмкін.

Қажет жағдайда ұйым ақша қаражаттарды мерзімі бітпей тұрып алуына болады. Ең алдымен оны сатуға мүмкіндік туады. Ұйым зз еркімен дебиторлармен отырған келісімшарттың жойылуы тәуекелдігін өзіне алуы мүмкін, ол кезде сатушыға айналып келу ерекшелігі бар деген келісу жасалады. Егер тәуекелділік сатыпалушыға ауысатын болса, дебиторлық берешек «айналымсыз» сатылады.

 Дебиторлық берешекті «айналымсыз»  өткізу – факторинг деп аталады, ал егер «айналыммен» өткізсе- беру немесе арзан өткізу деп  аталады. Қатаң талапқа жеңілдік беру келісім шартындағы операция бойынша бір заңды тұлға (цедент) келісім шарт бойынша екінші заңды тұлғаның (цессионар) қанда й да бір міндеттемесін (туарлы материалдық құндылықтарды жеткізіп бергені үшін төлем, т. с. с) орындаған кезінде өзінің заңды құқықтық талабын  (цессия) толық және ішінара көлемде азайтып немесе төмендетіп береді. Міндеттемелердің негізінде кредиторға жататын құқықтық талап бұрындары берілген тұлғалардан басқа тұлғаларға өтуі мүмкін. Бұл жерде кредиторқұқығының басқа тұлғаға өтуі регрессивтік талап болып есептелмейді, және кредитор  бірінші заңды тұлғаның келісімін талап етпейді. Егер олар заң актілері мен келісім-шартқа сай келмесе, құқық талабые азайту міндеттемелеріне  жауап беретін кредиторларды ауыстыру болып табылады. Кей жағдайда кредитопрдың келісімінсіз міндеттемелердің талабын азайтуға болмайды, өйткені жаңадан пайда болған кредитор бірінші кредиторға келеңсіз жағдай тудыруы мүмкін:

- тауар нарығында ол кредитор  бәсекелес болуы мүмкін;

- кредитор мен қарыз беруші  арасында кезінде шаруашылық даудың болуы мумкін;

- кредитор мен қарыз беруші  бір- бірімен байланысты тараптар  немесе бір-бірінен бөлетін тұлғалар (аффилирлік) болуы мүмкін, т.б.