Қазақстан Республикасының химия өнеркәсібін дамыту жөніндегі 2010

 Химия өнеркәсібінің негізгі капиталындағы инвестициялар көлемі

 

Көрсеткіштер 

2004 ж. 

2005 ж. 

2006 ж. 

2007 ж. 

2008 ж. 

2009 ж.

 

Негізгі капиталға инвестициялар, млн. теңге 

3105 

21434 

15947 

10048 

8007 

30323

 

- меншікті 

2658,3 

11719,5 

8 192,5 

2 826,3 

3 141,7 

5137,3

 

- шетелдік 

279,6 

248,3 

874,5 

805,4 

701,6 

225,1

 

- қарыз 

166,6 

9465,8 

6 880 

6416,1 

4 163,5 

24960,6

 

Өнеркәсіпке тартылған бүкіл инвестиция көлеміндегі саланың үлестік салмағы, % 

0,4 

1,9 

1,2 

0,6 

0,5 

1,4

 

Өңдеуші өнеркәсіпке тартылған инвестиция көлеміндегі саланың үлестік салмағы, % 

1,7 

7,8 

5,1 

 

2,2 

8,9

 

 

 

       Сонымен, өнеркәсіптік өнімдерді өндірудің жалпы көлемінде 1,6-1,7% ие бола отырып, салада инвестициялардың үлкен үлесі болды, бұл саланың жоғары капитал сыйымдылығымен байланысты.

       Тұтас алғанда 2002 - 2008 жылдар кезеңінде инвестициялар Ақтау қаласындағы химия кешенінде аммиак, аммиак селитрасын және фосфор тыңайтқыштарын өндіруді, «Қазфосфат» ЖШС реактивті фосфор тұздары мен термиялық фосфор қышқылын өндіруді қалпына келтіруге, және өнімдердің жаңа түрлерін - «Ақтөбе хром қосылыстары зауыты» АҚ пигментті хром тотығы мен калий бихроматын өндіруді игеруге жіберілді.

       2007 жылы  химия өнеркәсібіндегі негізгі құралдардың тозу деңгейі 29,5%, жою коэффициенті - 2,2%, жаңару коэффициенті - 9,9% құрады.

 Химия өнеркәсібінің рентабельділік көрсеткіштері

 

Көрсеткіш 

2004 ж. 

2005 ж. 

2006 ж. 

2007 ж. 

2008 ж. 

2009 ж.

 

Салық салуға дейінгі пайда (залал, млн. теңге 

-975 

-1 498 

-1 328 

-2 722 

262 

-1658

 

Рентабельділік деңгейі (залалдылық), % 

-7,5 

-7,0 

-4,9 

-6,9 

0,3 

-5,3

 

 

 

       2005 - 2008 жылдар  аралығындағы кезеңде Қазақстанның химия өнеркәсібі 2008 жылы ғана пайдаға шықты. Дағдарыстан кейінгі кезеңде (2009 ж.) химиялық өнімдерді өндіру залалды болды. Бірақ, Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі агенттігінің деректері бойынша (2010 ж.) химиялық өнеркәсіп өнімдері өндірісі қалпына келгені байқалады.

 Қоршаған ортаға әсерін бағалау

 

       Химия өнеркәсібі қоршаған ортаға айтарлықтай зиян келтіретін көздердің бірі болып табылады.

       Қазақстаннық химиялық кәсіпорындарында қоршаған ортаға тигізетін зиянды әсерін төмендету мақсатында бірқатар табиғатты қорғау шаралары жасалған.

       Атап  айтқанда, Тараз қаласындағы «Қазфосфат» ЖШС филиалы Жаңа Жамбыл фосфор зауытында электрлік термикалық пештердегі фосфорлық шламды залалсыздандыру жүйесін енгізілуде, бұл - конусты пештерден өндірістік қалдықтардың шығуын болдырмайды. «Ақтөбе хром қосылыстары зауыты» АҚ (Ақтөбе қ.) натрий монхроматының өндірісінде монохромат шламы қайта қолданылады. Бұл технология пайда болуы монохроматты шламның 76% дейін өндіріске қайтаруға мүмкіндік береді.

       Жұмыс істеп тұрған кәсіпорындардағы қалдықтарды өндіріске қайта тарту - олардың қатты қалдықтарының кәсіпорнының аумағында жиналуын азайтып, сұйық қалдықтарының — су ресурстарын ластауларын, газ тектес қалдықтардың - әуе бассейнін ластауын болдырмауға көмектеседі.

       Фосфорит  кендерін флотациялық байытудың нәтижелері болып - фосфоритті ұсақтар мен байыту қалдықтары табылады.

       Шикі  фосфоритті ұсақтар мен кварциттер фосфорлы англомераттар алу үшін қолданылады, ал олар «Қазфосфат» ЖШС филиалы Жаңа Жамбыл фосфор зауытында сары фосфорға айналып өңделеді.

       2009 жылы  фосфогипсті пайдалы химиялық өнімдерге және халық тұтынатын тауарлар түрлеріне айналдыратын бірқатар фосфогипсті залалсыздандыру технологиялары жасалды.

       А.Б. Бектұров атындағы химия ғылыми зерттеу институтында (бұдан әрі - Институт) химиялық белсенді заттары бар модифицикацияланған фосфогипсті қолданудың жаңа технологиясы жасалып шыққан, ол бойынша модифицирленген фосфогипс шаңтектес қалдықтардың үстін жабу үшін химиялық белсенді қосындылармен араластырылып, Ақтау қ. бұрынғы «Қасқар» ЖШС химия комбинатының қалдықтарының айналасын жасылдандыру мақсатымен қолданылған болатын.

       «Қазфосфат» ЖШС қаржылай көмегімен 2007-2009 жылдары белсенді химиялық қоспалары бар модифицирленген фосфогипстің сынақтары кең көлемде (100 гектарға жуық) жүргізілді.

       Институт қызметкерлері көтрельді «сүтті» тыңайтқышқа айналдыру технологиясын әзірледі.

       Сонымен қатар, 2009 жылы аталған институтта көтрельді «сүттен» цианистік қосындыларды жасаудың жаңа перспективасы ашылды.

2. Күшті және нашар жақтарын талдау, осы сала үшін мүмкіндіктер мен қауіп-қатерлер

 

       Республикада  химия өнеркәсібін дамыту үшін барлық қажетті алғышарттар бар. Сонымен қатар, отандық химия өнеркәсібінің дамуына теріс әсер ететін бірнеше факторлар бар.

 

Күшті жақтары 

Нашар жақтары

 

Бай табиғи ресурстар;

Тұрақты макроэкономикалық орта;

Химия өнімдерінің дәстүрлі түрлерін өндірудің қолда бар тәжірибесі;

Химия кешеніне шетелдік инвесторларды  тарту үшін елдегі қолайлы саяси жағдай;

Химия ғылымы саласындағы отандық ғылыми мектептердің болуы;

Химия мамандықтары бойынша кадрлар даярлайтын ЖОО жеткілікті саны; 

Минералды шикізаттарды өңдеудің таяздығы;

Кәсіпорындардың өндірістік қуаттарының төмен жұмыс бастылығы;

Жабдықтардың табиғи тозу және технологиялардың артта қалғандығының жоғары деңгейі;

Шығарылатын өнімдердің тар шеңберлі номенклатурасы;

Қосылған құны жоғары жоғары технологиялық өнімдерді өндірудегі жеткіліксіз үлесі;

Саладағы инновациялық белсенділіктің төмен деңгейі;

Ішкі нарықтың жеткіліксіз сыйымдылығы.

Білікті кадрларды қысқарту және тапшылығы, салаға жастардың болмашы келуі.

 

Мүмкіндіктер

Жоғары технологиялық, оның ішінде қосылған құны жоғары өнімдердің жаңа түрлерін ұйымдастыру үшін химия кешенінің қолданыстағы қуаттарын пайдалану мүмкіндіктері;

сұрыпты шикізаттар мен қалдықтарды өндіріске тарту;

Инновациялық перспективті жобаларды іске асыру, тиімділігі жоғары отандық және шетелдік жобаларды ендіру есебінен химиялық кешеннің инновациялық дамуы;

Екі ірі әлеуетті өткізу нарығына, Ресей мен Қытай жағырапиялық тұрғыдан жақын орналасуы;

Ішкі нарықтың отандық өндірістің ірі токнажды химиялық өнімдерімен толу мүмкіндігі;

Химия өнеркәсібі кәсіпорындарында ресурс және энергия үнемдейтін технологияларды енгізу;

Салаға мемлекеттік даму институттарының қаржы ресурстарын тарту және химия өнеркәсібіндегі жобаларды іске асыру үшін басқа да қаржылық құрылымдардың қаражаттарын тарту;

Жұмыс істеп тұрған және жаңа өндірістік кәсіпорындар үшін технологиялық мамандықтар бойынша мамандар даярлау; 

Қауіптер

Жекелеген салалық сегменттердегі экспорттық тауашаларды жоғалтып алу қаупі;

Бірқатар шетелдерде химиялық өнімдерді өндіру мен айналымын бақылау саласындағы экологиялық заңнаманың қатаңдауы; Бәсекелестердің жоғары технологиялық жарақтануы, шығаратын өнімдерінің аса жоғары сапасы, жаңа өткізу нарықтарын жаулап алу мақсатында жетекші шетелдік компаниялардың жолға қойылған маркетингтік жүйесі; Ғылыми-техникалық саладағы материалдық-техникалық базаның ескіруі;

Химия өнеркәсібіне кадрлардың қажеттілігін болжаудың ғылыми негізделген жүйесінің болмауы;

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

       Моральдық тұрғыда ескірген жабдықтар мен технологиялар (өткен ғасырдың 70-80 жылдары жасалған технологиялар іс жүзінде барлық қазақстандық кәсіпорындарда қолданылады) қазақстандық кәсіпорындарда минералды және көмірсутек шикізатын өңдеудің тереңдігі мен жинақтылығын қамтамасыз етуге мүмкіндік бермейді.

       Химия өнімдерінің көп түрлерінің импорты 100% -ды құрайды, бұл ретте оны Қазақстан Республикасында өндіруді ұйымдастыру үшін ішкі нарық көлемі жеткіліксіз болып табылады. Химия өнімдерінің жекелеген түрлерін ұйымдастырудың (синтетикалық жуғыш заттар, пестицидтер және т.б.) стратегиялық болашағы жоқ, өйткені нарықтағы жоғары бәсекеге байланысты халықаралық брендтерді құруға едәуір инвестиция қажет.

       Ішкі  нарық сыйымдылығының жеткіліксіздігі, бұл тұтас қазақстандық тұтыну нарығы сыйымдылығының айтарлықтай жоғары болмауымен, және қарастырылатын салалардың өнімдерінің негізгі тұтынушысы ретінде өңдеуші өнеркәсіптің артта қалуымен байланысты. Кеден Одағына (бұдан әрі - КО) қосылу бір жағынан алғанда әлеуетті өткізу нарығын кеңейтеді, ал екінші жағынан алғанда, Кеден Одағына қатысушы Ресей Федерациясының (бұдан әрі - РФ) өзінің қуатты химия өнеркәсібі бар, және Қазақстан сияқты өңдеуші өнеркәсіпті дамытудың әлемдік деңгеймен салыстырғанда біршама төмендігімен ерекшеленеді. Өндірілген химия өнімдерінің басым бөлігін РФ экспорттайды, яғни Қазақстан Республикасы үшін әлеуетті бәсекелес болып табылады.

       Экспорт үшін техникалық және сауда кедергілері Қазақстанның осы уақытқа дейін Дүниежүзілік сауда ұйымына (бұдан әрі - ДСҰ) мүше болмауымен байланысты, осының нәтижесінде халықаралық саудаға қатысу рейтингі төмен (WEF деректері бойынша, әлемде 93 орын).

       Қазақстан Республикасының ДСҰ енуі позитивтілігімен қатар отандық химия енеркәсібінің дамуына келеңсіз ықпалын тигізеді.

       ДСҰ кіргенге дейін Қазақстаннның саланың қалыптасу кезеңінде жеңілдікті жағдайлар жасауға, ДСҰ кіргеннен кейін - экспорт үшін сауда кедергілерін алып тастауға мүмкіндігі болады.

       ДСҰ жарғысына сәйкес, Қазақстан Республикасы осы ұйымға кіргеннен кейін химия саласын мемлекеттік қолдау мынадай түрлерде ғана болуы мүмкін:

       ғылыми-зерттеу және тәжірбиелік конструкторлық жұмыстар (бұдан әрі - ҒЗТКЖ) жүргізу;

       персоналды  оқыту;

       әкімшілік кедергілерді азайту;

       экспортты  маркетинг, кеңес беру, сауда өкілеттіктері және т.б. арқылы қолдау;

       еркін  экономикалық аймақтарды дамыту;

       мемлекеттік  сатып алулар.

3. Химия өнеркәсібін дамытудың негізгі проблемалары, үрдістері және алғышарттары

 

       Өндіріс орындарының ескіру деңгейі жоғары (43-80) және олардың жаңартылу деңгейінің төмендігі (2%);

       ішкі  нарықтың сұранысының төмендігі;

       отандық химия өнімдерінің бәсекеге қабілетсіздігі және өнім түрлерінің аздығы;

       саланың үдемелі белсендік деңгейінің төмендігі;

       химия өнеркәсібі салаларына технология трансфертін тартудың қалыптасқан жүйесінің болмауы;

       өнеркәсіпті дамыту үшін өндіріс орындарының өз қаражатының жетіспеушілігі;

       жаңа және істеп тұрған өндіріс орындарына қажет мамандарға деген сұранысты анықтаудың ғылыми негізделген жүйесінің болмауы;

       жоғары көлік шығындары;

       отандық химия өнімдердің әлемдік нарықтағы танылу деңгейінің төмендігі;

       химиялық өнімдерді өндіру мен айналымы жайлы технологиялық реттеу нормативті базаның аздығы.

       Қазақстан Республикасында өндіруі едәуір бәсекеге қабілеттілікке ие өнім түрлерін анықтау

       2009 жылы  жүргізілген маркетингтік зерттеулерге сәйкес, Қазақстан Республикасы жағдайында таяудағы бес жылда химия өнімдерін өндіру төмендегі бағыттар бойынша барынша тиімді болып қалады:

       1) Бейорганикалық химия өнімдерін өндіруді дамыту:

       Тыңайтқыштар:

      фосфорлы  тыңайтқыштар;

      азотты тыңайтқыштар;

      калийлі  тыңайтқыштар;

      азотты-фосфорлы, кешенді тыңайтқыштар;

       Күкірт қышқылы;

       Хлор - сілтілі өнімдер:

      каустикалық сода;

      хлор;

      тұз қышқылы;

      натрий гипохлориті;

       Хром қосындылары;

       Кальциленген  сода.

       Минералды  тыңайтқыштар

       Азотты, калийлі және фосфорлы тыңайтқыштар ауыл шаруашылығы өнімдерінің өнімділігін арттыру үшін қолданылады. Азотты тыңайтқыштар табиғи және ілеспе газдар негізінде, азот қышқылын бөліп алу арқылы өндіріледі. Фосфатты тыңайтқыштар күкірт қышқылын бөліп алу арқылы фосфорит негізінде өндіріледі. Калийлі тыңайтқыштар калий негізінде дайындалады. Қазіргі кезде өсімдіктерге пайдалы заттардың барлық түрі қажет болғандықтан, құрамында барлық негізгі үш компоненті және қажетті микроэлементтері бар кешенді тыңайтқыштарды қолдану үрдісі байқалады.

       Минералды  тыңайтқыштар қолдану көлемін арттыру үшін мемлекет тарапынан отандық ауылшаруашылық өнім өндірушілерге жәрдем беру бағдарламасы жасалынды, ол өз кезегінде ойдағыдай іске асып, жыл сайын артып келеді. Мысалы, 2010 жылы 1 тонна тыңайтқыш бағасына жәрдем көлемі 2009 жылдағы 40%-дың орнына 50% -ды құрады. Аталған мемлекеттік бағдарлама өз оң нәтижелерін беруде. Тек 2009 жылдың өзінде ауылшаруашылық өнім өндірушілер сатып алған минералды тыңайтқыштар көлемі 2 есеге артып, 450 мың тоннаны құрады.

      Фосфорлы  тыңайтқыштар

       Қазақстан Республикасында Жамбыл және ішінара Оңтүстік Қазақстан облыстарында орналасқан, негізінен Қаратау бассейнінің жер қойнауында шоғырланған фосфорит кенінің орасан зор қоры бар.

       Бұл жерде кен бойынша 5,0 млрд. тонна және бестотықты фосфордың (Р205) 1,2 млрд. тоннаға жуық мөлшерде теңгерімдік қоры есепке алынған 50 фосфорит кенорны анықталды.

       Қазақстан Республикасында құрамында фосфор бар қосындылардың негізгі өндірушісі «Қазфосфат» ЖШС болып табылады. Компания қызметі фосфорит кендерін геологиялық барлау, өндіру және қайта өңдеу жұмыстарын жүргізуге, сары фосфор мен оның қосалқыларын, фосфорлы минералды тыңайтқыштар мен жемдік фосфаттар өндіру мен сатуға, минералдық шикізаттар негізінде өнеркәсіптік өнім шығаруға шоғырланған.

       «Казфосфат»  ЖШС өнімдері Шығыс және Батыс Еуропа, Тәуелсіз мемлекеттер достастығы (бұдан әрі - ТМД), Қытай нарықтарына, сондай-ақ ішкі нарыққа жеткізіледі.

 Құрамында фосфоры бар қосындылардың өндірісі, экспорты, импорты, мың тонна.

 

Атауы 

Экспорт 

Импорт 

Өндіріс

 

2008 ж. 

2009 ж. 

2008 ж. 

2009 ж. 

2008 ж. 

2009 ж.

 

Ортофосфор қышқылы (фосфор) және полифосфор қышқылы 

7,7 

5,7 

0,2 

0,4 

79,0 

43,9

 

Фосфорлық тыңайтқыштар 

- 

- 

10,9 

8,1 

59,3 

45,1

 

 

 

       Қазіргі кезде ТМД аумағында термикалық фосфор қышқылы тек қана Қазақстанда өндірілуде, ТМД басқа елдерінде термикалық фосфор қышқылының өндірісі экстаркциялық әдіспен жүзеге асырылады.