Патофизиология пәні және міндеттері

1554ж. француз гуманист-дәрігері  Ж.Фернель алғаш рет медицина облысына "патология" терминін енгізді, ауру себебін, сонымен қатар  анатомиялық және функциональді бұзылыстарын оқытатын. Оның жазған еңбегі екі жүз жылға дейін патология туралы ең жақсы оқулық болып көрінген. 1758 жылы медицина тарихында И.Д.Гаубийдың алғаш рет медицинаның жалпы патология туралы басқармасы жарық көрді. Онда "ғылымның аурулары туралы жалпыны" белгілеу үшін, негізін, еркшеліктерін, себебін және ағзаның қатты және сұйық бөліктерінің қалыпты жағдайларының бұзылыстарының зардаптары қарастырылғандықтан "Жалпы патология" терминін қолданды. XVIIIғ. аяғында Дж.Гунтер тәжірибелік патологияның бастамасын қойды. "Патологиялық физиология" терминін алғаш рет 1791ж. Галледе шыққан "Патологиялық физиология негіздері" деген оқулықта Эрфурт университетінің профессоры А.Ф.Геккер (A.F.Hecker, 1763-1811) қолданды. Соңынан L.Gelliot (1819) "патологиялық физиология" терминін "Pathologie generale et physiologie pathologique" атты оқулықта қолданды.

Батыс Еуропа мен Ресейде XVIIIғ. аяғы ХІХғ. басында патология теориялық медицина курсының бөлінбейтін бөлігі ретінде оқытылды. Жалпы патологияның дамуына ХІХғ. бірінші жартысында үлкен үлесін қосқан дәрігер-философ И.Е.Дядьковский және оның Мәскеу университетінде терапия және жалпы патология курсын оқыған шәкірті К.В.Лебедев. Олардың жалпы патологиялық  туындысы-"патологияның философиясы"-жалпы патология жөнінде орыс тілінде негізгі бірінші ғажайып басқармасына жатқызылды. ("Жалпы антропопатология"), 1835ж. К.В.Лебедев шығарған.

Дж.Моргань мен К.Рокитанскийдің классикалық еңбектерінің, сонымен қатар Ж.Крювельенің Париж университетінде 1836ж. патологиялық анатомия кафедрасының алғаш ұйымдастырылуы жарық көргеннен кейін патологиялық анатомия өзіндік академиялық пән ретінде құрылды.

Ресей университетінің 1835 жылғы жарғысында жалпы жалпы патологияны физиологиямен бірге оқыту енгізілді. Мәскеу университетінің физиология және жалпы патология кафедрасының профессоры А.М.Филомафитский 1835 жылдан 1847 жылдар бойы алғаш рет Ресейде жануарларда бүйректерін алып тастау және несепағарды байлау жөнінде тәжірибе қатарын енгізді. 1847-1848жж. ағзаға эфирдің, хлороформның және т.б. наркотикалық заттардың әсерінің тәжірибелі-клиникалық зерттеулерін басқарды.

1868-1869жж. Ресей университеттерінде  жалпы патологияның өзіндік кафедралары ашылды. Осындай кафедраны Мәскеу университетінде ұйымдастырған А.И.Полунин оған әмбебап сипаттама беруге тырысты, бірақ зерттеудің тәжірибелік базасын жасай алмады.

ХІХғ. аяғында нақты  патологиялық физиологияның жалпы  патология недрасында құрылу тенденциясы көрінді. Р.Вирхов айтқан қажеттілік туралы оның шәкірті Ю.Конгейм ғылымды эмболияға, инфарктқа негізделген белгілі тәжірибелі зерттеулермен байытты, қабынудың себебі мен даму механизмін жазды. 1877-1880жж. ол жалпы патология туралы классикалық екітомдық басқарманы шығарды. 1878-1881жж. орыс тіліне аударылды. Автор негізгі зейінді патологиялық физиологияға бөлді, ол Ю.Конгейм айтуы бойынша ауру жағдайында мүшелер қызметі қандай болуы және содан кейін қалыпты өмірлік бұзылыстарының қалай пайда болғанын оқытады. 1878-1879жж. С.Самуэльдің неміс тілінен орыс тіліне аударылған "Патологиялық физиология негізіндегі жалпы патология басқармасы" шықты. Кесте 2.-патологиялық физиологияның пайда болуы.

Патофизиологияның негізін қалаушылар: И.М.Сеченов, В.В.Пашутин, И.И.Мечников, В.В.Подвысоцкий, А.А.Богомолец, И.Г.Савченко, Л.А.Тарасевич, Д.К.Заболотный және т.б. Қазақстанда патофизиологияның дамуы: Н.Э.Глеклер, Х.С.Насыбуллина, Я.А.Лазарис, Т.А.Назарова, Х.Е.Маманова, В.Г.Корпачев.

Тәжірибелі-физиологиялық, физика-химиялық бағыт

Ресейде патологиялық физиологияны өзіндік ғылым және оқытатын пән  ретінде негізін қалаған физиолог-экспериментатор  И.М.Сеченовтың шәкірті В.В.Пашутин  болған, ол 1874 жылдан Қазан университетінің  медицина факультетінің жалпы патология кафедрасын, ал 1878ж. бастап Санкт-Петербург Медика-хирургиялық академиясын басқарған. В.В.Пашутин 1878ж. және 1881ж. "Жалпы патологияның (жалпы физиологияның) дәрістерін" және фундаментальді 1885ж. және 1902ж. шыққан екітомдық "жалпы және тәжірибелік патология курсын " енгізді. Оның еңбектерінің анализін В.В.Пашутиннің И.М.Сеченовтан оған енген дәстүрді дамыта отырып, патологияға тәжірибелік-физиологиялық және физика-химиялық бағытты енгізгенін көрсетеді.

Патология мәселесін  өңдеу мақсатымен В.В.Пашутин алғаш рет дүние жүзінде калориметрді шығарды, адамдарда және жануарлардағы газ алмасу мен жылу алмасуды зерттеудің ғажайып әдістерін ұсынды. Осы әдістер жануар мен адамдарға тәжірибе жасағанда қолдана отырып, В.В.Пашутин және оның шәкірттері ағзаның патологиялық жағдайда ашығудың, зат алмасудың және жылу алмасудың түрлерін анықтауда басты зерттеулерді орындады. Жаңадан оттектік ашығу туралы мағлұмат енгізді.

В.В.Пашутин алғаш рет  жалпы патологтар (патофизиологтар) мектебін ашты. Оның кафедра бойынша  қабылдаушысы ашығу, газ алмасу, зат алмасу мәселелерін түбімен өңдеген П.М.Альбицкий болды. Оның ерекше бағалы жұмысы оттектік ашығу туралы жұмысы және П.М.Альбицкиймен ашылған көмірқышқыл зардабынан қайтымды әсер феномені болып табылады (1911ж.) П.М.Альбицкийдің қорытындысы қандағы СО₂-нің тұрақты жоғарғы кернеуі үлкен биологиялық мағына береді, тыныс алу орталығын қоздыра отырып және денеде тотықтырғыш процессін реттей отырып, тәжірибелік жағдайда және алмасу процесстерінің алмасу өнімдерінің аутореттеу мәселелерінің өңдеуі адамның жеке физиологиясының одан әрі құрылуына негіз болды.

Толық ашығу кезінде  максимальді 59-65 күнге созылған, ағзада газ және жылу алмасу мәселелерін  өңдеуге үлкен үлес қосқан Томск  университетінің жалпы патология  кафедрасында профессор болып 1904 жылдан 1922 жылға дейін, ал 1922 жылдан соңғы өміріне дейін Кубан медицина институтының фармакология кафедрасының меңгерушісі болып жұмыс істеген В.В.Пашутиннің шәкірті П.П.Авроров.

В.В.Пашутиннің шәкірті  Н.В.Веселькинмен бірге оның әріптестері панкреатты диабеттің патогенезі бойынша көмірсу-фосфаттық алмасу патологиясының мәселелері бойынша зерттеулер, сонымен қатар толық емес созылмалы ашығу кезіндегі зат алмасу зерттеулерін жүргізді.

И.М.Сеченовтан, В.В.Пашутиннан, П.М.Альбицкийдан кеткен зерттеулер бағыты Әскери медицина академиясының патологиялық физиология кафедрасында жақсы дамыды. Кафедра меңгерушісі И.Р.Петров әріптестерімен бірге жануарларда жасалған модельде оттегі жеткіліксіздігінің мәселесін зерттеді:

а) бас ми анемиясынан  пайда болған

б) сұйытылған атмосферадан

в) қан кетуден

г) клиникалық өлім жағдайынан

1934-1935жж.И.Р.Петровпен  бірге П.П.Гончаров барокамерамен  самолетте ұшқан жағдайда төмендеген  барометрлік қысымның әсерінен (3000-5000м  биіктікке сәйкес) жануарларда жедел  қан кетулер, бас ми қаңқасының және басқа да жарақаттанулар зерттелді. Бұл зерттеулер сұйытылған атмосфера мен биік гипоксемияның ағзаға әсер ету жағдайда жаралылардың авиаэвокуациясының мәселесінтәжірибелік шешуінің ең алғашқысы болып табылды.

И.Р.Петров және оның патологиялық физиология кафедрасы бойынша қабылдағышы В.К.Кулагин әріптестерімен бірге шок және терминальді жағдай, қан кету, посттрансфузионды асқынулар мәселелері бойынша бастапқы зерттеулерді орындады; әдістерін және ерте профилактикасын өңдеді және шоктың және қан кетудің емін қанды, қан алмастыруларды, адренокортикотропты гормондарды, кортикостероидтарды және кейбір ферменттерді қолдана отырып емдеу тәсілін енгізді. Олар патология әдістемелігі және сырқат туралы жалпы оқыту мәселелері бойынша жұмыс енгізді.

В.В.Пашутин мектебінің көрнекті ұсынушысы, тәжірибелі-физиологиялық  пен физика-химиялық бағытты жалпы  патологиялық дамуында бірге қосқан Н.Г.Ушинский болды. Патофизиолог-экспериментатор  болған Н.Г.Ушинский патологиялық физиологияны шектелген жағдайда оқытуды шектеді, жалпы патологияның ең маңызды бөлімінің бірі ретінде қарастырылатын. Патологиялық физиология негізінде ол барлық жалпы патологияны енгізген жоқ, ал "ғылымды өмірлік процесстер жолы мен ауру ағзаға баратын сырқат ағза өмірінде өндіретін қалыпсыздық туралы" енгізген.

В.В.Пашутиннің шәкірті  А.В.Репрев медицина тарихына отандық  эндокринологияның негізін салушыларының  бірі болып кірді. Оның "Жалпы  патология оқулығы" (1897ж.) және фундаментальді басқармасы "Жалпы және тәжірибелік  патология негіздері" патологияда тәжірибелік-физиологиялық және физика-химиялық бағыттардың дамуына қолұшын тигізді.

Эндокриндік жүйенің  және зат алмасудың naiujiuiym оқыту бойынша  А.В.Репрев жұмысының жалпы бағыты одан әрі дамуын алды, зерттеулерде олармен шыққан өкілдерінің Харьков мектебінің патофизиологтары: Д.Е.Альперн, С.М.Лейтес, М.М.Павлов, С.Г.Генес, Д.П.Гринев, және олардың әріптестері.

Физика-химиялық бағыттың патологияда дамуына үлкен үлес қосқан Санкт-Петербургтегі тәжірибелік  медицина институтының жалпы патология бөлімінің басшысы Е.С.Лондонның зерттеулері. 1904ж. ол авторадиографияның жаңа өзіндік әдісін өңдеді, қай ұлпа көп мөлшерде радий эманациясын жұтатындығын ескертетін. Е.С.Лондон радий сәулесінің әсерінен ерте және көрнекті патологиялық өзгерістер қан жасаушы, жыныс және лимфоидты мүшелерде болатындығын анықтады. Лейпциг академиялық баспасының ұсынысымен ол неміс тілінде дүниежүзілік әдебиетте бірінші радиобиология бойынша монографияны шығарды. Екінші қажет мәселе, Е.С.Лондон және оның әріптестері өңдеген, асқорытудың физиологиясы мен патологиясы болып табылады. Бұл облыста зерттеулер қатары химиялық өңдеулер, асқазан ішек жолдары арқылы өткен кезде тағамның құрамы және патология шақырған тәжірибе жағдайындағы сіңірілу процессінің заңдылықтарын ашу болды. Е.С.Лондон Н.П.Кочневаямен бірге вазостомия (ангиостомия)-ірі веналық тамырларға тұрақты фистула қою әдісін өңдеді-ол көрсетті оқытуды зат алмасуды жеке мүшелердің олармен өтетін салыстырмалы анализінде және олар кететін қан табиғи жағдайда және түрлі патологиялық жағдайлар кезінде мүшелердің қарымқатынасының бұзылуынсыз. 1924-1925жж. көп мөлшерде ангиохимия бойынша жұмыстар енгізілді-Е.С.Лондон шығарған физиологиялық және патологиялық химия бөлімнен. Е.С.Лондон иттерге 1934ж. жаңа тәжірибелік-хирургиялық әдіс-органостомия жасады-наркоз берілмеген жануарларда оперативсіз жолмен мүше кесегін алуға болатын, терең паренхиматозды мүшелерге кең канюль қою әдісі. Органостомия әдісін ангиостомия әдісі толықтырды және мүшелік метаболизмді, оның ішінде көмірсу, ақуыз, тұз-су алмасулар механизмін терең тануға мүмкіншілік берді.

Тәжірибе физиологиялық  әдіс ретінде жалпы патологияға  көптеген жалпы патологиялық процесстердің  физиологиялық механизмін ашуына, олардың  арасындағы ішкі байланысқа өзіндік  философиялық түсініктеме беруге мүмкіншілік енгізді және барлық сырқат зерттеулерін қатал ғылыми негізге қойды. Осының арқасында жалпы патология біздің елімізде "патологиялық процесстердің физиологиясын", яғни патологиялық физиология негізінде оқытатын тәжірибелі ғылым болды. Дәл осы жағдай В.В.Пашутин мен В.В.Подвысоцкийді "патологиялық физиология" терминін атауда, "жалпы патология" терминіне толықтырғыш негізінде атау болды. В.В.Подвысоцкий шәкірті А.А.Богомолец өзінің ұстазынан әрі кетіп, жалпы патология атын патологиялық физиология етіп өзгертті. Саратов университетінің жалпы патология кафедрасының меңгерушісі болған кездегі оның оқулықтары, баспалары "Патологиялық физиологияның қысқаша курсы 1Б. Жалпы патология" (1921) және "Патологиялық физиология"(1924) деп аталды. 1924ж. маусымдағы Глав-профобрдың әдістемелік комиссиясының отырысында, А.И.Абрикосов пен Н.Н.Аничковтың жоғарғы медициналық оқу реформасымен байланысты жалпы патология мен патологиялық анатомия кафедраларын қосу туралы айтқаны талқыланған, А.А.Богомолец қарсы шықты және жалпы патологияны патологиялық физиология деп өзгертуді ұсынды. Бұл ұсыныс қабылданды және Наркомпрос бұйрығымен құрылды. Кафедраның басқаша аталуын қодаған С.С.Халатов, патологиялық физиологияны ауру процесстерінің жалпы көріністерін және олардың ерекшелігін, мүшелердің ауруларымен байланысты немесе физиологиялық жүйелер физиологиялық және физика-химиялық әдістер жолымен зерттелетін ғылым ретінде анықталды. Осы кезден бастап СССР-да, одан кейін Ресейде жалпы патология кафедрасы патологиялық физиология кафедрасы болып аталынды.

Гисто және цитофизиологиялық  бағыт 

Патологияда гистофизиологиялық бағыттың құрылуының басын клетка мен  ұлпаның тіршілік кезіндегі боялуының  классикалық әдісінің (бояулардың физиологиялық  инъекциясы) авторы-(1868ж.) Киев университетінің жалпы патология кафедрасын басқарған Н.А.Хржонщевский бастады.

Бұл бағыт оның шәкірті  В.В.Подвысоцкий еңбегінде дамуын алды және ол ашқан мектеп [И.Г.Савченко (Қазан, Краснодар), Д.К.Заболотный (Петербург, Киев), Л.А.Тарасевич (Мәскеу), А.А.Богомолец (Саратов, Мәскеу, Киев)]. В.В.Подвысоцкий әріптестерімен бірге бауыр, сілекей және мейболий бездері түрлі жарақаттық зақымданулар мен уланудан кейін регенерацияға бейімді екенін анықтады. Регенерация секреторлық клеткалар арқасында ғана жүрмей, сонымен қатар шығарушы өзектердің эпителийлері арқылы да жүреді. 1891ж. В.В.Подвысоцкийдің "Жалпы патология негіздері. Ауру ағза физиологиясына басқарма" атты оқулықтың 1-ші баспасы шықты, ал 1894ж. 2-ші толық толықтырылған француз, неміс және жапон тіліне аударылған баспасы шықты.

Жалпы биологиялық (патологиялық) бағыт және салыстырмалы патология.

Жалпы патологиялық бағыт  патологияға Р.Вирховтың целлюлярлық  патологиясы мен клеткалық теориясына өзінің қайнар көзімен кіреді. Р.Вирхов клеткадан тыс қалыпты, патологиялық тіршілік әрекет жоқ деген. Ресейде бұл бағыттың құрылуы С.М.Лукьянов пен И.И.Мечников аттарымен байланысты.

Санкт-Петербург Әскери медициналық академиясының тәрбиеленушісі С.М.Лукьянов, Варшавада жалпы патология  кафедрасын, Санкт-Петербургте тәжірибелі медициналық институтын басқарған, фундаментальді жұмыстар орындады, жалпы патологияның теориялық негізіне клетка құрылымдарының өзгерістеріне және олардың патологиялық процесспен туындаған тәжірибеде олардың құрам бөліктерін зерттеуге негізделген. С.М.Лукьяновтың Р.Вирховтан ерекшелігі морфологиялық құрылымның артында "физика-химиялық құрылым" жатыр деген принциптен тыс жүрді. Клеткалық патологияның физиологиялық және физика-химиялық аспектілеріне көңіл аудара отырып, ол микрохимиялық анализ бен молекулалы механизмнің заңдарын тануына негізделген молекулалы патологияны ашуға және көпклеткалы ағзаның "тіршілік ошақтар жүйесінің" өзара әсерін және байланысын біріктіруге тырысты. Зерттеудің қажет бағыты деп, ол гуморальді факторлар әсерлерін ең алдымен ферменттердің клеткалық қызметтеріне және олардың байланысы мен өзара әсерін қамтамасыз ететін әсерлерді қарастырды. Өзінің еңбектерінде ол патологиялық процесстің негізі мен пайда болуының биологиялық заңдылықтарын зерттеу болып табылатын жалпы биологиялық бағыт пен бірге патологияның түрлі бағытының синтезін жүзеге асырды.

Бұл бағыттың құрылуына  маңызды рөл атқарған биолог И.И.Мечников пен оның ғылыми мектебі. Клетка физиологиясын  зерттеу оны салыстырмалы және эволюциялы патологияны ашуға әкелді. И.И.Мечников зерттеулері эволюция процессінде қалай жануар формаларының организациясының жоғарлауымен фагоцитоз-асқорыту қызметі өзінің көрсеткішін өзгертеді, клеткаішілік асқорыту қызметінен қорғаныштық бейімделуге өтеді. Сондықтан клеткаішілік асқорыту зерттеулері жұқпалы патологиялық шекарасынан алыс кететін жалпы биологиялық әсер ретінде шынайы иммунитет туралы көрініс үшін иммунитеттің фагоцитарлық теориясы мен фагоцитоз туралы ғылымның құрылуына қайнар көз болды.

1898жылдан 1908 жылға дейін  И.И.Мечников лабораториясында түрлі бөгде клеткалар мен мүшелік экстракттарға  антидене мен токсикалық (иммунды) сарысулар алу бойынша зерттеулер жүргізілді. Кіші дозалар белсендіретін әсер бергенде, үлкен дозалар сәйкес клеткалық элементтерінің қызметінің тежелуін тудырды. В.К.Линдеман 1900ж. невролитикалық сарысуды ашты, зерттелетін жануарда геморрагиялық нефрит тудырғанның көмегімен. Осылай аутоиммунды аурулардың бірінші тәжірибелі модельдерінің бірі алынды. Өзінің 2-томдық "Жалпы патология оқулығында" (Киев, 1910-1911жж.) В.К.Линдеман патологиялық әсерлермен жүретін заңдарды зерттеу болып табылатын жалпы патологияның негізгі мәселесіне көңіл бөледі. Ол ешқандай эволюцияның түсінігінсіз, ағзаның негізгі қасиеті-бейімделуінің ең шеткі дәрежесі болып көрінетін патология деп есептеген.