Патофизиология пәні және міндеттері

Адам ауруының қатарын (психикалық ауруларын, алмасу ауруларын, аллергиялық ауруларын және т.б.), оның күрделі ерекшеліктерін ескере отырып, тәжірибеде өндіру әзірше қолдан келмей жатыр.

Жануарларға патологиялық процесстерді модельдеу кезінде жедел (вивисекция) және созылмалы (мүшелерді трансплантациялау, ұлпаларға электродтарды енгізу, фистула қою және т.б.) тәжірибелер түрлері қолданылады. Қажет болса, жеке мүшелер қызметін зерттеу, ағзадан тыс жеке клеткаларды және ұлпаларды культивирлеу әдістері қолданылады. Тәжірибеде патологиялық процессті өндіру үшін түрлі әдістер қолданады: биофизикалық, биохимиялық, морфологиялық, иммунологиялық. И.И.Мечников өңдеген патологияны зерттеу әдістері эволюциялы және салыстырмалы болып табылады. Қабынудың мысалында ол эволюцияда қалыптасқан адамда және жоғары ағзаларда физиологиялық және патологиялық процесстер мен реакциялардың биологиялық мағынасы мен құрылымын түсіну үшін салыстырмалы патологияның қандай мән беретінін көрсетеді.

Соңғы он жылдықта жануарларға жасалынатын тәжірибелер тікелей науқас адаммен, оған зиянсыз әдістер көмегімен бақылану толықтандырылды, осыған байланысты қазіргі патофизиология клиникалық патофизиология көріністерін қамтуда.

Клиникалық  патофизиология туралы түсінік, оның талаптары мен перспективалары.

Клиникалық патофизиология салыстырмалы патологияның ең шыңы болып  табылады, немесе адам патологиясы. Клиникалық патофизиология біздің күндері адам дертінің патогенезі мен этиологиясының жалпы сұрақтарының зерттеуіне негізгі міндетіне ие бола отырып, патофизиологияның ең актуальді бөлімі болып табылады.

Патологиялық ықпал  клиникалық медицинаның түрлі мәселелеріншешуде  практикалық медицинаның түрлі  облыстарына енеді. Бүгін, мысалы, квалификациялы кардиология бөлімінің жұмысын науқастың жүрек қызметінің механо-фоно-векторкардиографияның фазалы анализсіз елестету қиын. Емдеу кезінде арнайы дәрілер береді, ритмдік жүргізу және кардиостимуляция, дефибрилляция туғызады. Аталғандардың ешқайсысы қан айналым патологиясынбілмесе және есепке алмаса жүзеге аспайды.

Патофизиологиялық критерийлер  қазіргі анықтамалармен қанайналым мен тынысалу жеткіліксіздігінің жіктелуі негізінде жатыр.

Науқастың төсектегі  ауруды зерттеу негізінде онкологиялық, аллергиялық, гемотологиялық және көптеген басқа адам ауруларының фундаментальді даму механизмі туралы жаңа мәліметтер алынды.

  Адамға зерттеу мүмкіншілігі мен шектеулері, олардың диентологиялық аспектілері.

Патологиялық физиологияның  сұрақтарының тәжірибелер анықтау  кедергілер қатарымен, жұмыс әдістемесінің мәнін құрайтын жеңу әдістерімен байланысты.

Әр жұмыс әдістемесі зерттеудің нақты талаптарын шешудегі қажеттіліктен туындайды. Жұмыс  әдісі зерттеудің жаңа облыстарын ашуға  мүмкіншілік туғызуы мүмкін. Мысалы, шартты рефлекстердің әдісін қолдану жоғары нерв әрекетінің физиологиясының жаңа облысын объективті зерттеу мүмкіншілігіне себепші болды; микробтар культурасының әлсіздену әдісі көптеген инфекциялы ауруларға қарсы вакцинаның өндірілуіне жол ашты.

Әдістеме зерттеуде басты мағына бермейді. Басты болып зерттеуде талап, оны шешеді, кедергілерді жеңу үшін қолданбайды. Бірінші, зерттеудің нақты сұрағы туындайды, алдыңғы себептің нәтижесі оны анықтау және қою үшін, ойлау, зерттеудің міндетін анықтау, яғни жұмыс гипотезасының мазмұнын құрайтынның бәрі, содан есепті практикалық шешудегі кедергілерді жеңу жолдары туралы сұрақ туады, яғни жұмыс әдістемесінің мазмұнын құрайтын.

Тәжірибеде шындықты алу үшін дұрыс  әдістемені таңдап алу үлкен мағына береді.

Тек маңыздысы тәжірибелік патололгия облысындағы тәжірибе үшін сәйкес келетін объекті таңдап алу болып табылады. Жануарға жасалатын тәжірибенің адамға тікелей жасалатын тәжірибені қалау мен оның бағалығын дәлелдеп қажеті жоқ.

Адам ағзасы қолайлы ғана емес, сонымен қатар жануармен алмастырылмайтын тәжірибенің ереше объектісі. Адам ағзасына біз көп үйрендік және оның өзгерістерін тез біле аламыз(мысалы, бозару, қызару және т.б.). Адамға тәжірибе жасағанда біз алғашқы көзден қажетті мәліметтерді аламыз, жануарға жасаған тәжірибеден оларды жанама жолмен алғанша. Адам есімен және алаңымен тәжірибеге көмектеседі. Адамға тәжірибе кезінде одан нені қалайтыныңды түсіндіруге болады (мысалы, дене қалпын сақтау, қозғалыстарды тоқтату немесе жасау, тынысты тоқтату немесе күшейту белгілі уақытта және т.б.). Қажет физиологиялық заңдылықтарының қатары адамға жасалған тәжірибе қорытындысында ашылған. Мысалға,

1. Тыныс алу физиология облысындағы  Холден, Баркрофт, Ван Слайк, Крогтың  және т.б. тәжірибелері өкпеден  альвеолярлы ауаны алуға, альвеолярлы  ауаның құрамын және ол орналасқан жердің қысымын анықтауға, газды қанның құрамын және қанда газ күшін анықтауға, сутек иондары тыныс алу орталығының тікелей тітіркендіргіші екенін анықтауға мүмкіндік берді.

2. Қан айналым физиологиясы бойынша  тәжірибелер пульс туралы (артериялық, веналық) және жүрек тондары туралы біздің білімімізді байытты, электрокардиографияны негіздеді, тыныштықта тұрған мүшеден гөрі, үнемі жұмыс істеп тұрған мүше арқылы көп мөлшерде қан өтетін механизмді түсінуге әкелді.

3. Жалпы алмасуды камера-калориметрде зерттеу адам ағзасының түрлі жағдайы кезінде: тыныштықта, физикалық жұмыс істеген уақытта, ойлау кезінде т.с.с. энергетикалық балансты анықтауға мүмкіндік берді.

4. Жүйке-бұлшықет физиологиясы  мен электрофизиология тәжірибелері  бұлшықет жұмысының, оның ритмі,  шаршаумен байланыстылығы, шаршау  формаларының және т.б. заңдылықтары  туралы көптеген құнды мәліметтерді  берді. 

5. Жүйке жүйесі облысындағы тәжірибелер  рефлекстер туралы (тізелік, ахиллалық және т.б.) негізгі білімді өңдеуге әкелді.

Бірақ адам ағзасына патофизиологиялық  тәжірибелік зерттеулерді қолдану  облысы шектелгендіктен, жануарға тәжірибе жасауға жүгіреміз, оның ішінде вивисекцияға.

 Патофизиология тарихынан қысқаша мағлұматтар, оның дамуының негізгі кезеңдері.

Аурулардыњ пайда болуын, даму жолдары мен зардаптарын  зерттеу џшін жануарларѓа тђжірибелер  жасау ќажеттілігі пайда болды. Бџгінгі кџні ќазаќ жерінде жануарларѓа  тђжірибе жасау кљне заманнан басталганы белгілі болып отыр. Ќазаќ хандыгы Алтын Ордадан бљлініп шыќќаннан кейін Ђз Жђнібектіњ ќасында болѓан ќараџзген шипагер Љтебойдаќ Тілеуќабылўлы (1397—1492) жазып ќалдырѓан ќолжазбасы осы айтылѓанныњ толыќ айѓаѓы бола алады. Бўл ўлы шипагер-ѓалым ќойлар мен дала тџлкілеріне тђжірибе жасап, ќанайналым шењберлерін Гарвейден бўрын ашќаны айќындалды. Ол шешекке ќарсы екпелер дайындау џшін таналарды егіп, олардан сау адамдарды егетін материал (вакцина) алѓан. Бўндай тђжірибе љте кењ бабамыздыњ жазуы бойынша ХЏ-ѓасырдыњ екінші жартысында, Эдуард Женнерден џш жарым ѓасырдай бўрын, жасалѓан. Ол кісінініњ вакцина алу жолы сол кездегі халыќтыњ жергілікті тўрмыс жаѓдайларына толыѓынан сђйкес келеді. Мђселен, танадан алынѓан вакцина жања сойылѓан малдыњ бџйрек ќапшыѓына ќўйылып, ќарањѓы жерде саќталуы љз заманыныњ, тіпті бџгінгі ѓалымдардыњ ойына келмейтін, џлкен ѓылыми жетістігі болып есептеледі.

Сонымен бірге, бўл ѓўлама шипагердіњ адам денесініњ сусыздануын жђне оныњ сатыларын, суѓа кетіп љлген  немесе суыќќа џсіп ќалѓан адамдарды тірілту жолдарын алѓаш зерттеп шешуі љз заманыныњ џлкен ѓылыми жетістіктеріне жатады. Кљрсетілген гылыми ењбек баспада басылып, кењ тарамаѓанымен, басќа елдердіњ елшілері мен саудагерлері арќылы ауыздан ауызѓа беріліп, жер шары мемлекеттеріне тарап кетуі ешбір кџмђн тудырмайды. Сондыќтан еуропалыќ ѓылыми медицинаныњ дамуына бўл аќпараттар ыќпал етпеді деуге ешбір негіз жоќ.

Медицинаныњ љзекті мђселелерін жануарларда  тђжірибе жасап шешу еуропалыќ ѓылыми медицинада эксперименттік дерттану (патология) немесе патологиялык, физиология деп аталды.

1819 ж. Я. Л. Гэйллиот ењ алѓаш  патологиялыќ физиология атауын  ќолданып, «Жалпы патология жђне  патологиялыќ физиология» атты  оќулыѓын жариялады. Бўл атауды  немістіњ ўлы патологы Р. Вирхов (1847) кењінен ќолданды.

Экспериментгік дерттанудыњ негізін  ќалаушы болып ФрансуаМажанди (1738—1855), Клод Бернар (1813—1878), В. В. Пашутин (1845—1901) есептеледі.

1878 ж. В. В. Пашутин жалпы  жђне эксперименттік патологияны  медициналык, факультеттердіњ оќу  курсына енгізді. 1930 жылдары бџрынѓы Кењестер Одаѓында патофизиология медициналыќ пѕн деп аталып, медицина саласында жоѓары білім беру баѓдарламасына енгізілді.

Сонымен Ресейде бірінші жалпы  жђне эксперименттік патология кафедрасын Ќазан университетінде В. В. Пашутин (1845—1901) ашты жђне ол 1878 ж. патофизиологиядан алѓашќы нџсќауды љзі жазды. В. В. Пашутинніњ ѓылыми баѓыттары: зат алмасу мен энергия алмасуыныњ бўзылыстары, патофизиологияныњ мањызды проблемаларыныњ бірі болып есептеледі. Оныњ толыќ жђне жартылай ашыѓу, жылу алмасуыныњ бўзылыстары, оттегі жеткіліксіздігі, гиперкапниялар туралы ізденістері бџгінгі кџнге дейін мањызын жоѓалтќан жоќ.

Ол патофизиологиядан кљптеген мамандар дайындады. Ресейде патофизиологияныњ  ілім жђне пђн ретінде ќалыптасуына орыстыњ ўлы физиологы И. П. Павловтыњ (1849—1936) ќосќан ењбегі зор. Ол жануарлардыњ тіршілік ќџбылыстарына жања кљзќараспен ќарап, патологияда нервизм ілімін дамытты, ќанайналым, асќорыту жџйелері, жоѓары жџйке ђрекеттері туралы ілімдерді толыќтырды.

Ќазаќстандаѓы бірінші патофизиология кафедрасы алматы мединститутында, яѓни бџгінгі Ќазаќ мемлекеттік медицина университетінде 1933 жылы ашылды. 1933-1946 ж. бўл кафедраныњ мењгерушілері болып: проф. Глеклер Н.Э., доцент Четвертак Д.С., профессор Лейтес С.М. жѕне профессор очкур П.П. ќызмет атќарды. 1946-1969 ж. кафедраны профессор Глозман О.С. басќарды. Профессор Глозман О.С. љзініњ шѕкірттерімен екі џлкен ѓылыми проблемалар тљњірегінде шўѓылданды. Оныњ біріншісі: уланѓан дененіњ ќанын донордыњ ќанымен ауыстыру операциясы. Кезінде оныњ џлкен практикалыќ мањызы болды жђне талай адамдарды љлімнен арашалап ќалды. Екіншісі — тез ќансырау жђне шок проблемасы. Бўл проблеманыњ ІІ-дџниежџзілік соѓыс кезінде  ерекше кљзге тџскен мѕселе екендігі жђне оныњ ќазіргі бейбіт кџндерде де љте мањызды екендігі ешбір кџмђн туѓызбайды. Профессор о.с Глозман кљптеген патофизиология мамандарын дайындады. Солардыњ ішінде профессорлар: Насыбуллина Х.С., Сѕулебекова М.С., Каримов М.А., Макашев К.М., Маманова Х.Е т.б-лар. Профессор Насыбуллина Х.С. 1969-1991 ж. Алматы мединститутыныњ патофизиология кафедрасын мењгеріп, кљптеген нѕтижелі ењбектер атќарды. Ол оќушылармен бірге, бџгінгі кџнніњ талабынан туѓан, кљптеген факторлардыњ бірігіп организмге ђсер етулерін зерттеді. Мысалы, ќансырау мен гипокинезияныњ ішімдіктіњ, ќантты диабет пен ќансыраудыњ т.с.с. организмге біріккен ђсерлердіњ практикалыќ мањызы зор екені ешќандай кџмђн келтірмейді.

Профессор Каримов М.А, шђкірттерімен бірге Ќазаќтыњ онкология жђне радиология ѓылыми-зерттеу институтында ђртџрлі химиялыќ заттардыњ организмдегі ісіктіњ дамуына тигізетін мањызын зерттеуде елеулі ењбек атќарды.

Профессор  Сђулебекова  М.С. оќушыларымен бірге ќазаќтыњ таѓам  проблемалары институтында нђтижелі ењбек етуде.

1951 ж. Ќараѓанды мединститутында,  бџгінгі медицина академиясында  патофизиология кафедрасы ашылды. Бўл кафедраны ўйымдастырып, айтарлыќтай   ењбек еткен профессор Я.А.  Лазарис (1904-1989) оќушылармен бірге  екі џлкен ѓылыми мђселелермен  шўѓылданды:

1. љкпе ісінуініњ   патогенезі жђне оны тђжірибеде  емдеу жолдары; 2. ќантты диабет  жђне оныњ патогенезі.

Бірінші мђселе бойынша  љкпе ісінуі кезінде љкпе ќылтамырлары кемерлерініњ љткізгіштігініњ жоѓарылауында  нерв жџйесініњ мањызы кљрсетілді. Екінші мђселе бойынша ќант диабеттіњ эксперименттік џлгісін жануарларѓа аллоксан енгізу арќылы алуды алѓаш ўсынды. Аллоксандыќ жђне дитизондыќ диабеттерді тђжірибеде зерттеу арќылы ќантты диабеттіњ патогенезін аныќтауѓа кљрнекті џлес ќосты.

1955 ж. патофизиология  кафедрасын Семейдіњ мединститутында,  бџгінгі медицина академиясында,  профессор назарова Т.А. ўйымдастырды. Оныњ негізіг ѓылыми баѓыты  ђртџрлі шок жаѓдайларыныњ (травмалыќ,  гемотрансфузиялыќ ж.б.) нервтік  рефлекстік жолдармен дамуын терењ зерттеуде болды. Организмніњ сезімтал рецепторлары орналасќан ђртџрлі аймаќтарын ўйќы артериясыныњ синокаротидтік аумаѓын, ішектердіњ шектерін, кљкбауырды тўтас ќан жџйесінен оќшаулап, оларѓа бљтен ќанмен ђсер ету арќылы  шок дамуында нервтік-рефлекстік жолдардыњ мањызы џлкендігін кљрсетті. Профессор Назарова Т.А. Ќазаќстанда патофизиологиядан љзініњ мектебін ашќан ѓалым. Оныњ шђкірті доцент Ќ.Шаймарданов Семей мединститутыныњ патофизиология  кафедрасын ўзаќ уаќыт басќарды. 1997 жылдан бастап бўл кафедраны  Т.А. Назарованыњ оќушысы профессор В.И. Кравцов  басќарып келеді.

1959 ж. Аќтљбе мединститутында  (медицина академиясында) патофизиология  кафедрасын профессор Маманова  Х.Е. (1918-1977) ўйымдастырды. Ол иммунология саласында біршама ењбектер атќарды. Оныњ оќушысы профессор Ќасенов Ќ. О. кљрсетілген кафедраны мењгеріп, организмге жылан уларыныњ љсерін, оны емдеу жолдарын іздестіруде нђтижелі ењбектер атќарды.

1967 ж. Аќмола мединститутында,  бџгінгі медицина академиясында,  патофизиология кафедрасы ашылды. Ол кафедраны кейін џзаќ жыл профессор В. Г. Корпачев (1936—1998) мењгеріп, организмніњ тљтенше ауыр жаѓдайларын, постреанимациялыќ патологияны зерттеуде ѓылымѓа елеулі џлес ќосты. Ол кљптеген патофизиология мамандарын дайындап ќалдырды. Соныњ ішінде профессор Е. Д. Дђленов профилактикалыќ медицина академиясыныњ академигі, Нью-йорк медицина академиясыныњ ќџрметті академигі атаќтарына ие болды. Профессор Н. Ќ. Хамзина ќђзір патофизиология кафедрасын мењгереді.