Басқарушылық талдаудың ақпараттық базасы және ұйымдастыру

Бисмарктық деп аталатын континентальдық  модель әлеуметтік қорғаудың деңгейі  мен кәсіби қызметтің ұзақтығының  арасындағы байланысты анықтайды. Қаштылғандардың  төлемі есебінен қаржыланатын әлеуметтік сақтандың оның негізі болып саналады. Бұл модельдің негізі принциптері XІX ғ. Германияда қалыптасты. Канцлер  О. Бисмарк кейіннен басқа индустриялды елдергі үлгі болған сол кезеңдегі  әлеуметтік қорғаудың прогрессивті негізін жасады. Германияда күні бүгінге  дейін қолданылтын әлеуметтік саласында  үш саласы сол кезде пайда болды. Олар қартықта, мүгедектікті және өндірістегі  оқыс жағдайлардан туындаған ауруларуын қамсыздандыру. Аталған модельдің  негізгі принциптері Австрия, Франция, Бенилюкс елдерінде де қолдыналады [1].

Оның негізгі принциптерінің бірі – жаодамалы жұмысшылар мен кәсіпкерлер  басқаратын фондтарын қадағалайтын кәсібге сақтандыру фондар сақтандыру төлемдерін жүзеге асыратын жолақыдан  алыналатын әлеуметтік бөлуді шоғырландырады.

Бұндай сақтандыру жүйелерін мемлекет бюджеті қаржыландырмайды. Әлеуметтік қамтудың бұл моделіне бюджеттің  әмбебептығы уйкес келмейді. Еуропа мемлекеттерінде қолданылатын бұл  қорғау моделі бір ғана принципке  негізделмеген. Сондықтан ынтымақтастық  әлеуметтік көмек беріледі.

Әлеуметтік сақтандырудың миндеттеріне қарамастан (Германияда ол заңмен бекетілген) ол толық сақталмайды. Бұл жалақы деңгейнің өсуіне байланысты болатын  ерукті сақтандыру мен бөленген қаражаты жүзеге асады.

Аталған модель негізінде сақтандыру салымдарының деңгейіне қарай сақтандыруға бөленген сана (қаржы Анықталатын  каммутативті әділдік принципі жатыр. XІX ғ.а. Германияда пайда болғанда да осыған сәйкес болатын. Бүгінде әлеуметтік көмек жүйесінің дамуы әлеуметтік қорғаудың фискалды қаржылануы үлесінің өсуіне әкелді.

ФРГ-ның әлеуметтік қорғау жүйесінде  әлеуметтік сақтандыру айрықша маңызға  ие. Бұнда көптеген батыс Еуропа елдеріндегі сияқты әлеуметтік сақтандыру міндетті және жеке сақтандыру жүйесіне бөлінеді. Оның негізгі болыттары: медициналық  және зейнеткерлік сақтандыру, мүлдектік, жұмыссыздық сәтсіз оқиғалардан  сақтандыру. Неміс зерттеу еңбектерінде әлеуметтік қорғау жүйесінің негізгі  принциптері ретінде мыналарды  атайды.

1) Сақтандыру қағидасы. Аталған  көмекті қаржыландыру сақтандыру  ұйвшы мүшелерінің төлемдері  есібінен жүзеге асады. Жеке  салымдар негізінде әлеуметтік  көмек ретінде беріледі. Жаласының  белгілі бір мөлшерін сақтандыру  фондына берген адамның бұрынғы  жалақының көлеміне сай көмек  алуға құқығы бар. Әлеуметтік  сақтандыру принципі эквиваленттілік  ережесімен қатар бөлудің элементтері  де кіреді.

2) Қамтамасыз ету қағидасы. Әлеуметтік  көмек бұрынғы салымдарына қарамастан  беріледі және бюджетке түсетін  салық есебінен жүзеге асады.  Бұл принцип бойынша әлеуметтік  көмек алатындар бұрын ешқандай  салым төлемегендер, бірақ мемлекет  алдындағы еңбектері үшін осындай  құқыққа ие. Бюджет есебінен қаржыландыру  бюджет жағдайы мен экономиканың  тиімділігіне тікелеі байланысты. Бұл принципті сақтандыру принципін  қолдануға болмайтын кезде жүзеге  асыру керек.

3) Қамқарлық қағидасы. Әлеуметтік  көмекті әрбір қажет адам қиын  жағдайдан шығу үщін өзіне  керекті көлемде алады. Қамтамасыз  ету принципі сияқты бұл да  мемлекеттік бюджет жағдайына  тікелей байланысты. Қамкорлық принципі  ФРГ экономикасындағы әлеуметтік  қамту жүйесінің ажыпамас бөлігі. Себебі сақтандыру және қамтамысыз  ету принципі барлық қауіпті  қашта алмайды [2].

ФРГ-дағы әлеуметтік қорғау жүйесі өзін өзі басқару принципіне негізделген. Бірақ мемлекеттің сақтандыру ұйымдары жұмысына араласуына кедергі келтірмейді. Мемлекет әлеуметтік қорғау ұйымдарының  заңды сақтауын қадағалайды.

100 жылдан астам уақыт өмір  сүріп келе жатқан Германиядағы  өзін-өзі басқару негізіндегі  сақтандыру ұйымдары сақтандырушы  мен сақтанушы байланысын жақындата  түсүге септігінтігізеді өзін-өзі  басқару принципі әлеуметтік  тұрақтылықтық нығанына және  әлеуметтік серіктестікті қолдауға  негіз болады.

Германиядағы әлеуметтік қорғау мекемелері қоғамдық ұйымдар статусына ие. Бұл  неміс зерттеушілерінің пікірінше, барлық әлеуметтік топтардың мүдделерін қорғауға мүмкіндік береді. Өзін-өзі  басқару органдар демократиялық  принципте екі жақтың тығыз қарымқатынас орнатуына жағдай жасайды. Бұндай ұйымдық  құқықтық форма елдегі профсоюз қозғалысының денгейіне байланысты тиімді болып  отыр.

ФРГ-ғы әлеуметтік қорғау жүйесіне әлеуметтік сақтандыруды жүзеге асыратын қарым-қатынас  тән. Зейнеткерлікке және өндірістегі  жағдайлардан туындаған ауруларға  байланысты қамтамасыз ету ұйымдары жұмыс істейді. Жұмыссыздықты сақтандыру әлеуметтік қорғау жұйесіне кірмейді әлеуметтік сақтандырумен қатар  басқа көмек механизмдері қарастырылған. Ол барлық телемауы ерлері беткенде жүзеге асады.

Мендетті әлеуметтік сақтандыру жүйесін  қаржыландыру сақтанушылар төлемі. Бірақ  оның негізгі көзі сақтандыру толемдері  болып табылады. Олар медициналық, зейнеткерлік, жумыссыздықты сақтандыру формаларына  бөленеді.

Әлеуметтік сақтандыру ұйымдарында  қаржылық қиындық туындағанда, мемлекет оның міндеттерін атқарады.

Ұлыбритания мен Ирландияда қолданылатын англосаксондық модель немістердінің  бөлек. Ағылшын экономисті У. Беверидждің  баяндамасы негізінде қалыптасқан. Беверидж оны үкіметке 1942 ж. таныстырды. Оған Кейнстің қоғамдық өндірістің жылдамдығы төлемақыға байланысты, төмен табысты  әлеуметтік топтың мүддесіне сай  кірісті бөлу керек деген идеясы қатты жер етті Беверидж әлеуметтік қорғау жүйесін құруды ұсынды.

Біріншіден, барлық материалдық көмекке  зәру жандарға тарату, екіншіден бірдей көлемдегі зейнетақы мен төлемақы түріндегі әлеуметтік қызметтің  үйлестіру принципын ұсынды «Піріске сай жалақың деген талапты  Беверидж әділ деп есептеді. Себебі көптеген жағдайларда кеткен шығынның мөлшеріне қарамастан зейнетақы  мен төлемады теңдігі байқалды.

Бұл модельдің негізінде әрбір  адамның қандай топқа жатағындағына  қарамастан, минималды әлеуметтік қорғауға құқығы бар. Беверидж концепциясының мәні-тамақ, тұргың үй, медициналық қажеттіліктерге кететін аз мөлшердегі шығынға байланысты бір кіріске репілдік беруінде.

Бұл модельде кәсіби емес, ұлттық ынтымақтастық  басты орында. Әлеуметтік қорғаудың  қаржылануы сақтану кірістерінің есебінен жүргізіледі. Отбасылық толемақылар  мен денсаулық сақтау мемлекеттік  бюджеттен, ал өзге әлеуметтік төлемдер жолдамалы жұмысшылар мен жұмыс  берушілердің төлемдерінен қаржыланады. Бисмарк модемнен бұл модельдің  айырмашылығы- әлеуметтік көмекке негізделген  сондай-ақ, төлемақы алу үшін мендетті түрде кірісті есептейд.

Англосаксондық модельдің кейбір никі өзгешеліктері де бар. Мәселен, Англияда медициналық көмек керіс  деңгейіне дарамастан барлығына  бірдей көрсетілсе, Ирландияда тек  төмен төлемақы алатындарға ана  біріледі.

Әлеуметтік қорғаудың британдық  жүйесінің екі ерекшелігі бар. Біріншіден, қарртық, ауру, жұмыссыздық сияқты әлеуметтік қауспен айналысатын арнайы институттары жоқ. Әлеуметтік сақтандырудың барлық бағдарламасы бір жүйеге біріктірілген. Екіншіден, әлеуметтік қызмет көрсетуде  мемлекеттік менемелердің маңыздар.

Әлеуметтік қорғаудың үйлестіру  жұйесі екі ірі топқа бөленеді, ол елдің барлық тұрғындарын қамтиды: - зейнеткерлеп, мүндентік, әлеуметтік көмек, уақытша жұмыссыздыққа байланысты бағдарламалар кіретін ұлттық әлеуметтік сақтандыру [3].

Барлығы азаматтарға, Англия территориясында  ұзақ мерзім тұрын жатқан шетелдіктерге  медикалық қызмет көрсететін ұлттық денсаулық сақтау.

Бүгінгі әлеуметтік сақтандардың негізгі  әлеуметтік бағдарларын бөліп көрсетуге  болады: алдағы кірістерге негізделген  сақтандыру схемасы; кіріске бағытталмаған  әлеуметтік бағдарламаларға және белгілі  бір топқа арналған әлеуметтік бағдарлама.

Бағдарламаның алғашқы түрі ХХ ғ. 40 жылда Беверидж концепциясының негізінде  уалыптасқан. Ол бірікнен сақтандыру фондын құруды уарастырды.

Бұл фонд есебінен зейнеткерлік және медициналық сақтандыру, ауруға төлемауы, мүгедетікке байланысты зейнеақы қаржыланды. Әлеуметтік сақтандардың ағылшындық жүйесі Еуропалық Қауымдастың елдерінен  өзгеге әлеуметтік қамтудың мемлекеттік  жүйесі төмен төлемақы төледі. Біррақ, біре жеке сақтындыру схемасының жүзеге асуымен түсіндіріледі.

Кіріске негізделмеген бағдарламаларға  өзге кірістері жақтарға берілетін  турғын үй субсидиясы сияқты әлеуметтік көмек жатады. Бұнда тісік білдірушінің кірісі есептеліп, соған сәйкес төлемақы тағайындайды. Бағдарламалар мемлекеттік  бюджеттен қаржыланады.

Белгілі бір топқа арналған, кіріспе  негізделмеген бағдарламалар мемлекеттік  бюджеттің сақтандыру мен қаржыландыру жүйесіне енбеген адамға арналған [4].

Бұл бағдарламаларға әлеуметтік қолдау мүгедентерге, қарттарға және балаларға  төлемақы түрінде көрсетіледі.

Әлеуметтік қорғаудың екінші түрі – мемлекеттік бюджеттен қаржыланатын мидициналық көмек. Денсаулық сақтау саласындағы қызметтер тегін  болғандықтан сақтандыру принциптері  туралы сөз қозғамоған дұрыс.

Ұлыбританияғы әлеуметтік қорғаудың  қаржыландыру жүйесі денсаулық сақтау және әлеуметтік сақтандыру болып бөлінеді. Біріншісінің 90% бюджет есебінен, екіншісі, жолдамалы жұмысшылар мен кәсіпкерлердің төлемдері есебінен қаржыланады. Екеунен түскен салық отбасының төлемдерге, осы жағдайлардан сақтандыруға жұмсалады.

Әлемеуттік сақтандыру жүйесінде  сақтанушылар кіріс көлеміне байланысты төрткеке бөлінеді:

1) жалдамалы жұмысшылар мен кәсіпкерлер.  Оларға белгілінген кіріс жалақыдан  есептеледі;

2) сақтандыру кірісі аптасына 4,55 фунд/стерлинг және қосымша жылдық  жалақыдан 6,3 % болатын азаматтар.  Оларға белгіленген минимум 5450, максимум 18200 фунд/стерлинг. Бұл топтың  кірісі ауруларға, қарттарға,  жүктілерге жұмсалады;

3) екі топқа қарағанда керекті  құқықты немденуге сақтандыру  тәжірибесі жетіспейтін не жұмыс  жасамайтындар. Бұлардың сақтандыруы  ерікті түрде болады. Әлеуметтік  қамту көлемі де алдыңғы екі  топқа қарағанда төмен;

4) мекеме басшылары, әкімшілік-басқару  өнілдері. Олардың кіріс көлемі  бірінші және екінші топқа  қарағанда артық болады.

Белгілі бір жағдайда кейбір категорияға (оқушылар, уақытша жұмыссыздар) кіріс  төлеудің орнына кредитке руқсат беріледі. Кіріс көлемі анықталатын жалауы мөлшері жылсайын өзгеріп отырады.Оның төменге деңгейі табыс салығынан  аз, ал жоғарғы деңгейі орташа жалақындан екі есе артық.

Сақтандыру фонды жұмысшылардың  орташа кірісіне негізделген төлеш  есебінен қаржыланады. Салық салудың  регрессивтік жүйесі жоғары жалақылы жұмысшыларға артықшылықтар береді [5].

Британ мемлекеттің әлеуметтік қорғау жүйесіне тән мынау: ол белгілі  сақтандыру бағдарламасына негізделген  арнайы кірістерді есепке алмайды.

Бұл бағдарлауы жүзеге асыру үшін қаражат бірдей әлеуметтік кіріс  есебінен алынады. Ол әлеуметтік сақтандырудың  белгілі саласына жерисалады.

Әлеуметтік қорғаудың бірі моделі Дания, Швеция, Финляндияға тән. Барлық азаматтардың салық есебінен әлеуметтік қамтылуға құқығы бар. Әлеуметтік қорғау әрбір азаматтың заңды құқығы ретінде қапалады. Жұмыссықты сақтандыру бірі топқа жатпайды.

Скандинавиялық модельдің ерекшелігі-қоғамның қолдауын қажет ететін жағдайлар  мен әлеуметтік қауіпті пен қамтуында. Әлеуметтік қызметтер барлық тұрғындарға  көрсетіледі және сақтандырушы кіріс  төлеміне қарашайды. Әлеуметтік қорғау деңгейі жоғары.

Аталған модельді қалыптастырудан  негізге талап жоғары үйымдастырылған  қоғам түрінде коп емес табады әлеуметтік қорғаудың қаржыландыру жүйесі салық жинау есебінен жүзеге асады. Бұнда кәсіпкерлер мен  жалдамалы жұмысшылардың төлемдері  маңызды роль атқарады. Әлеуметтік қорғаудың қоғамдық жүйеден бөленген бір бөлігі жұмысын сақтандыруды еректі түрде басқаратын профсоюздер.

Күні кешеге дейін жалдамалы  жұмысшылар әлеуметтік салымдардан  босатылған болатын, олар жалын салық  есебінен толықтырылды. Бірақ соңғы  ХХ ғ. 10 жылда жалдамалы жұмысшылар саны арты.

Швед әлеуметтік қорғауның негізгі  қағидасы – оның әмбебаптылығы, яғни тұрғындардың барлығын қамтуы. Көптеген еуропалық әлеуметтік экономикаға  тән екі қағида – ынтымақтастық  қағидасына. Оның мәні барлық адамдардың әлеуметтік тобына қарамастан әлеуметтік қорғау жүйесін қаржыландыруға қатысуында. Бұндай жүйедегі керекті элемент  – мемлекет, ол әлеуметтік игілектерді  болу қызметін атқарады. Бұндай жүйенің  қымбатшылығы тұрғыдардың әлеуметтік қамтылуының жоғары деңгейінен байланысты. Кедейшілік пен байлық арасындағы айтарлықтай  алмақтық жоқ.

Швед моделінің «алтын ғасырың  ХХ ғ. 60 ж.б.-70 жылдар. Бұл кезде ммемлекет  ұлттық табыс есебі бойынша бай  мемлекеттердең қатарына 3-ші болып  енді. 70-жылдардағы экономикалық дағдарыс басқа батыс еуропа елдерімен  салыстырғанда Швецияға кейінірек  келді. Оның салдарлары тек 1977 жылы бюджет топшылығы қоғайып, жұмыссыздық  осы де байкалды.

90-жылдардың басында жұмыссыздықтың  орташа Еуропалық деңгейдің 10-14 %-не жетті. Кейбер сараптамашылар  швед моделінің тоқтағаны туралы  айта бастады. Социал – демократтар  болашақтағы социалистік мемлекеттің  шведтік моделінің тиімділігі  туралы қайта сөз қозғады.