Қазақы жылқылардың биологиялық ерекшеліктері

Сезім мүшесі. Жылқының сезім мүшесі өте жақсы жетілген, олар – өздерінің бұрынғы жабайы ата−тегі тәрізді өте сезімтал жануар. Жылқы өзінің бүкіл денесімен сезінеді, соның ішінде терісімен және тұяғымен, әсіресе ерінімен. Жылқыны адамның басқаруы оның осы ерекше сезіну қабілетіне қарай негізделген.

Көру қабілеті. Жабайы жылқылар өте алыстан көреді, ал қазіргі үй жылқысы өздерінің бұл қасиеттерін жоғалтып алған, себебі, олар 500 метрден арғыны нашар көреді, бірақ жылқы көзінің оңтайлы қойылымы, басы мен мойынының қозғалғыштығы нәтижесінде өзінің айналасындағы 360° аумақтарды жіті байқай алады. Жылқының көзі күн сәулесі мен әр түсті сұлбаларды және олардың ұсақтарына дейін айыра алады. 

Жылқының көзінің айналасында өте сезімтал келген ұсақ қылшық орналасқан, олар түн қараңғысында көрмеген кейбір нәрселерді осы қылшықтары арқылы сезінеді. Сондықтан да түнгі жайылымдарда жайылуы мен азықтарды ажыратып жей алуы оларға тән табиғи қалыптасқан қасиет. Сонымен бірге жылқы тұяқтарымен жүріп келе жатқан жолын жақсы сезінеді немесе бұл оның тұяқтарымен де көреді деген сөз.

Басқа көптеген жануарларға қарағанда жылқы айналасын түрлі түсті реңкте көреді. Бірақ қызыл мен көк түсті ажырата алмайды. Жылқы бір бағытқа қарап тұрғанда тек алдын ғана емес, арт жағын да толық көріп тұра алады. Сондай−ақ, жылқының көзі түн ішінде де өте жақсы көреді.

2. сурет Қазақи жылқы

Есту қабілеті. Жылқының есту қабілеті де өте жақсы жетілген. Жылқының есту қабілеті адамның есту қабілетінен жоғары, олар ұсақ сыбдыр мен ультра дыбыстарды жақсы қабылдайды және айыра алады. Жылқының құлағы дыбыстардың шыққан жағына қарай бағытталып, қозғалып тұрады. Егер жылқының құлағы қимылдамаса, ол оның кереңдігін білдіреді. Жылқы дыбыстарды берілу ырғағына қарай сезінеді және олардың айырмашылығын жақсы айырады. Жылқының есту қабілеті тез қалыптасады, сондықтан олар адамның айтқандарына бағынуға да тез үйренеді.

Иіс сезу қабілеті. Жылқы – өте иісшіл жануар, кездескен заттардың барлығын иттер тәрізді иіскеп сезінеді. Жылқы иіс арқылы жем−шөп пен азықтардың түрлерін анық айырады, өзінің құрал−саймандарын да иісінен таниды. Бие өзіне ғана тән иісі арқылы құлынын, ал құлыны иісі арқылы енесін айырады. Шағылыстыру науқаны кезінде айғырлар күйі келген биелерді өзіне тән иіс арқылы ажырата алады.Дәм сезу қабілеті. Жылқы жем−шөп пен азықтардың дәмін де айқын сезінеді және айырмашылығын жақсы ажыратады, олар табиғи жайылымдарда өздері сүйсініп жейтін өсімдіктердің түрлерін ғана теріп жеу арқылы азықтанады. Қазақ және якуттық жылқылардың еттері жоғары калориялы болуымен ерекшеленеді, дәмі де ерекше болады. Қазақ және якуттық тұқымдағы жылқылардың құлындары 5 – ай кезінде 170 − 190 килограмды құрайды немесе орташа есеппен – 44 пайыз таза салмақ. Жыныстық жетілуі және шағылыстыру жасы. Жылқы малының жынысының жетілуі бір жастан екі жасқа дейінгі аралықта болады (өсімтал зауыт жылқысы ертелеу, жергілікті жылқы тұқымы кештеу жетіледі). Айғырлардың жыныстық жетілуі биелерден гөрі кеш жүреді. Мысалы, монғол жылқысының айғырында 3 жаста ғана сперматогенез процесі басталғаны байқалған. Алайда жыныстық жетілуі қалай болғанда да жылқыны 3 жасқа толмай шағылыстыруға болмайды, өйткені толық жетілмеген ата−аналықтан нәзік кішкентай құлын туады. 

Жылқының шағылыстыру жасы оның жетілуіне байланысты: биелерді бірінші рет 3−4 жасында, ал желгіш және салт мінілетін тұқым айғырларды 4−5 жасында ғана шағылыстыруға қосады.

Жылқылардың жыныстық жетілуі 1,0−1,5 жасынан басталады, бірақ шағылысқа оларды 3 жастан бұрын қоспайды. Жылқылардың шағылыстыру жастары олардың жетілуі мен тұқымдарына байланысты:биелерді бірінші рет 3−4 жастарында, ал айғырларды 4−5 жастарында ғана шағылыстыруға қосады.

Биенің буаздығы негізінен 11 айға (335−336 күн) созылады және азықтандыру, бағып−күту жағдайына, құлындау уақытына, тұқымдық түріне және жеке ерекшеліктеріне байланысты ауытқып отырады. Биелер ұрғашы құлындардан гөрі еркек құлындарды 1−2 тәулік ұзақ көтереді. 

Биелердің буаздығын ерте диагностика жасағанда қолсұғар, қынапты және гормональды әдістермен анықтайды. Оның ішінде анағұрлым практикалық маңызы бар әдіс – қолсұғар әдісі болып табылады. Оның көмегімен биенің буаздығын ұрықтанған соң 30−35 күннен кейін анықтайды. Бұл әдіс ұрық көпіршіктердің өсуі салдарынан жатыр көлемінің өсуіне негізделген [21].

2.2 Қазақы жылқының биологиялық белгілері және адамдар үшін пайдасы

Жылқы етінің майы аз болады, бірақ ол балғындығымен, әсіресе жас малдың еті, ерекшеленеді. Қымыз – бие сүтінің өңделген өнімі. Қымыздын қант құрамы бірден төмендейді, онда сүт қышқылы, көмірқышқыл газы, түрлі ароматты заттар жинақталады. Қымыз тәбет ашады, ұйқы безінің жұмысын, ас қорыту процесін жақсартады. Сондықтан да қымыз тек сау адамдар үшін ғана бағалы өнім болып саналмайды, сонымен қатар көптеген ауруларға қатысты күшейту құралы болып табылады. Жылқыны ет үшін 1,5−2−жасқа дейін өсіреді, бұл кезеңде жылқының жас еті ең жоғары сапалы болады. 0Жылқы еті — аса бағалы тағамдық шикізат, жылқы өнімі. Жылқы еті бірінші, екінші санаттағы және құлын еті деп үшке бөлінеді. 1 санаттағы жылқы етінің құрамында 69,6 % су, 19,5% белок, 9,9% май, 1,0% күл болса, екінші санаттағы жылқы етінде 73,9 % су, 20,9% белок, 4,1% май, 1,1% күл бар. Жылқы етінен көптеген ұлттық тағамдар жасалады.  Жылқы етінде негізінен минералды заттар, оның ішінде темір көп. Әсіресе, жылқы бауыры темірге, А1, В2, В12 дәрумендеріне бай. Мамандар жылқы етін мұздатқышта сақтағаннан гөрі оны сүрлеп сақтаған әлдеқайда пайдалы екендігін айтады.

Қан қысымы бүгінгі күннің кең тараған ауруы. Жас та, жыныс та талғамайтын дерттің алдын алғыңыз келсе, жылқы етін көп тұтынып, майынан ас дайындаңыз. Инфаркт ауруына алып келетін холестериннің мөлшерін азайтып, қан қысымының жоғарылауын тежейді. Негізінен жылқы майының құрамында тін жасушалары мен жілік майын жақсартатын пайдалы элементтер бар. Яғни сүйек пен буынның берік болуына өзіндік себін тигізеді [12].

Жылқы етінің химиялық құрамы оның түріне, тұқымына, жынысына, жасына, қоңдылығына байланысты. Қолда өсірілген малдың етінде орта есеппен 52,8−73,7% су, 15−20,3 % белок, 5,8−29,4 % май болады. Және де өзге мал етінен биохимиялық құрамы мен дәмі жағынан айырмашылығы бар. Күн суытып, қырау түскенде соғымға жылқы малы сойылады. Яғни қыста жауратпайды, қуатты арттырып, қажетті дәрумендердің орнын басады. Жылқы етінде негізінен минералды заттар, оның ішінде темір көп. Әсіресе, жылқы бауыры темірге, А1, В2, В12 дәрумендеріне бай. Мамандар жылқы етін мұздатқышта сақтағаннан гөрі оны сүр сақтаған әлдеқайда пайдалы екендігін айтады. Қазақ етті баптап сақтауда басқа халықтарға қарағанда өте шебер. Соғымның сүр еті ғана емес, қазысы мен қартасы, жалы мен жаясы, омыртқасы мен төс еті де сүрленеді. Жылқының жүрегін жеу ми қызметін жақсартады. Мидағы миллиондаған жасаушаларды жаңартып, есте сақтау қабілетіне жауап беретін талшықтарға көмек береді. Бұл тағы да мидың ұзақ уақыт «мүлтіксіз» қызмет көрсетуіне сеп. Ол үшін жылқы жүрегін пісіріп не қуырып жеу керек. Ал қақталған сүр ет бүйрек жұмысына пайдалы. Сүрленген етті әбден пісіріп, сүтпен бірге қабылдау бүйрек пен несеп жолдарына оң әсерін тигізеді. Заманауи дәрілерден жүз есе пайдалы. Тек тамақтанудың бұл түрі үзілмейтін үрдісіңізге айналуы керек. Жылқы етінде негізінен минералды заттар, оның ішінде темір көп. Әсіресе, жылқы бауыры темірге, А1, В2, В12 дәрумендеріне бай. Мамандар жылқы етін мұздатқышта сақтағаннан гөрі оны сүрлеп сақтаған әлдеқайда пайдалы екендігін айтады. Жыдқы еті құрамында әр түрлі дәрумендер, гормондар, ферменттер және басқа да биологиялық белсенді құрамалар болғандықтан, жылқы етінің емдік, шипалық қасиеті болады. Оларды белгілі бір дертке шалдыққан адамдарды емдейтін кешенді емнің құрамдас бөлігі ретінде арнаулы диетаның қатарына қосады. Мұндай тамақ өнімдері диеталық өнімдер деп аталады. Құнарлы тамақтық заттардың, ақуыздардың, майлардың, көмірсулардың, ағзаға қажетті басқа да заттардың мол көзі жылқы етінде. Жылқы етінің ақуыздары ағзаға аминдік қышқылдарды тасымалдаушы ретінде қызмет етеді. Көптеген бауыр, ұйқы бездері ауруында, эндокриндік дертке шалдыққан кезде, тамақ рационын ақуыздармен байыту қажет болған кезде жылқы етін толыққанды ақуыз ретінде пайдалануға болады. Жылқы етінің калориясы төмен, майы аса бағалы. Қазақ үшін ең құнды, қасиетті мал – жылқы. Халық арасында «....сүті – шекер, еті – бал» атанған жылқы да ірі қараның бірі [13].

Қымыз – биенің сүтінен дайындалатын денсаулыққа шипалы әрі жұғымды сусын. Қымыз қазақ халқының ұлттық тағамдарының ішіндегі ең құрметті дастархан дәмінің бірі. Сары қымыз дертке шипа, денеге күш. Қымыз негізінен жылқы терісінен тігіліп, әбден тобылғы түтіннің ысы сіңген сабада не болмаса ағаш күбіде ашытылады. Қымыздың ашытқысы «қор» деп аталады. Дәкеге түйген қорды сабаға не күбіге салып, оның үстіне бір шелектей жаңа сауған салқын саумалды құйып, ыдыстың сыртын жылылап орап тастайды. Қор езіліп саумалға тегіс тарағанда саумалдың дәмі қышқылданады. Сөйтіп, жаңа қор жасалады. Жаңа қордың үстіне салқындатылған саумалды құйып, әр жолы саумал құйылған сайын піспекпен жарты сағаттай пісіп араластырып отырады. Қымыз ашытылған ыдыстың ішіне қойдың сүр құйрығын не болмаса жылқының сүр қазысы мен семіз жаясын салып жіберсе, қымыз майлы әрі жұмсақ болады. Әдетте қымыздың өзінен де май шығады. Ол май қымыздың бетінде қалқып жүреді. Іңірде пісілген қымызды жылылап қымтап қойып, келесі күні биенің бас сауымы сауылып болғаннан кейін ғана қотарады. Саба мен күбіні ең кемі аптасына бір рет әбден жуып, кептіру, ең кемі бір рет ыстап отыру қажет. Қымыз дайындау шеберлігіне, сүттің тегіне, уақыт мезгіліне қарай бірнеше түрге бөлінеді. Атап айтар болсақ:

Уыз қымыз – биені алғаш байлағанда ашытылатын қымыз. Мұны бие бау деп те атайды.

Бал қымыз − әбден пісілген және бойына жылқының не қойдың майы сіңген бапты жұмсақ қымыз. Мұндай қымыздың өңі әдеттегі қымыздан гөрі сары әрі қою болады.

Бесті қымыз – төрт күн асып, ашуы мейлінше жеткен қымыздың түрі.

Дөнен қымыз – үш түнегеннен кейін қотарылатын, мейлінше ашуы жеткен қымыздың түрі.

Жуас қымыз – үстіне саумал қосып жұмсартылған қымыз. Қымыз аса ашып кеткенше ішуге қолайлы болу үшін осылай істейді.

Құнан қымыз – екі түнегеннен кейін ғана қотарылатын қымыз. Бұл түнеме қымызға қарағанда күшті болады.

Қысырақ қымыз – бірінші рет құлындаған қулық биенің сүтінен ашытылатын қымыз. Қулық биенің сүті жылда сауылып жүрген сары қарын мама биелердің сүтіне қарағанда әлдеқайда қуатты болады.

Қысырдың қымызы – бие ағытылып кеткеннен кейін, жем, шөбі дайын адамдар қысыр биелерді іріктеп қалып, қысқа қолда ұстап тұрады. Сондықтан, бұл қымызды «қысырдың қымызы» дейді.

Сары қымыз – шөп пісіп, биенің сүті қойылған кезде ашытылатын қымыз. Бұл жаздыкүнгі қымызға қарағанда қою әрі өңі сары болады.

Сірге жияр қымыз – бие ағытылар кездегі ең соңғы қымыз. Бие алғаш байланып, уыз қымыз ішерде бір той болса, бие ағытылып, сірге жияр қымызды ішерде тағы бір той болады.

Түнеме қымыз – ескі қымыздың үстіне саумал құйылып, келесі күні (бір күн асқаннан кейін) қотарылған қымыз.

«Екі сиыры бар кісінің айраны болар» демекші ауызға ақ тигізетін пайдалы ірі қараның бірі – сиыр. Сиыр мен қой сүтінен айран, қатық, қаймақ, май, сүзбе, ірімшік, құрт, ежігей тағы да басқа көптеген ұлттық тағамдар жасалады.

Уыз – жаңа төлдеген малдың желініне жиналатын қою сүт. Уыз «сары уыз», «ақ уыз» деп екіге бөлінеді. Сары уыз әрі қою, әрі желім сияқты жабысқақ болады. Ақ уыздың өңі сары уызға қарағанда ақшыл, әрі сұйықтау келеді. Сары уызды төлдің өзіне емізіп, ақ уызды сауып алып пайдаланады. Інген мен биенің уызын бота мен құлынға емізеді. Ал сиырдың, қойдың, ешкінің ақ уыздарынан тағамдар пісіреді.

Жылқы етінің сапасы жайылымға қатысты. Жайылымды тиімді пайдалану шараларына мал жаюға қажетті жер отынның режимін, жайылымның азықтық сыйымдылығын анықтау, оны мал дәрігерлік зоотехникалық зерттеу, суат сапасы, отарларды, үйір мен табындарды мал санына ыңғайлап құру, мал дәрігерлік қамту, мал көшірілетін жайылымдарға малды дұрыс орналастыру, оны алыстағы жайылымдарға айдау, мал жаю жүйесі мен техникасының тиімді жүйесін жүзеге асыру, ауыспалы жайылымдарды ұйымдастыру, т.б. жатады.

Қазы мен қарта, жал мен жая ас төресі. Қазақ тағамтану академиясының академигі Төрегелді Шармановтың пайымдауынша, қазы−қартаны сіңімділігі және ағзаға пайдалылығы жағынан қазақтың қазысымен иық тіресе алатын тағам түрі әлі жоқ. Жал мен жаяның бойында да түрлі дәрумендер көп. Мамандар бұл тағамдарды көбіне спортпен айналысатындарға жеуге кеңес береді. Термен шығып кететін кейбір элементтердің орнын баса алатын бұл тағамдар жуырда престелген күйінде айға ұшатындар үшін де дайындалмақ [14].

Барлық түліктен де жылқы өсіру жеңіл. Жылқыны бағып−қағуда артық шығын шықпайды, еті де сүті де өте арзанға түседі. Жылқы етінің арзандығы өз алдына, қазақ халқы үшін ол аса қадірлі тағам. Ғылыми орындардың арнаулы зерттеулері бойынша, жылқының қара етінің қоректік қасиеті орта есеппен сапалы сиыр етімен тең, бірақ жылқы етінде сиырдың етінен бөлек 24−25 % көп болады. Сондықтан ол қорытуға жеңіл, сіңімі тез. Жасы толған семіз жылқы 10−12 қойдың етін береді. Қазіргі кезде жылқы етінен жасалған қазы−қарта, жал−жаяны білмейтін адам сирек, қай жерде де бұл тағамдар үлкен сұраныста болып отырғаны аян.

Енді ғарышкерлердің аспанда жүріп, қарындары ашпайтын болады. Біртектес әрі сұйық ас тепсе темір үзетін жас адамның жұмырына жұқ та болмайтыны белгілі. Ғарышкерлер жерге қайтып оралған соң майлы тағамдарды аңсағанын, қарындарының жиі ашқанын жасырмаған. Бұдан былай ғарыш мәзірінде кептіріліп, ұнтақталған қазақтың қазы−қартасы болады. Соңғы жаңалықтар бойынша оны буын бұрқыратқан күйде жеткізуге мүмкіндік бар.

Ежелден халықта емдік және жас нәресте тағамы ретінде қолданылған бие сүтінің белоктық және аминқышқылдық құрамын зерттеу осы тұрғыдан қарағанда ғылыми және практикалық маңызы бар. Ал одан алынатын қымыз сапалы, шипалық емі бар тағам болып табылады. Бие сүт өндірісіндегі, пайдаланудағы ең алғашқы отаны Қазақстан болса да, оның биохимиялық құрамы сиыр сүтіне қарағанда аз зерттелген. Жаңа биохимиялық және физика−химиялық әдістерді қолдану арқасында сиыр сүтінің құрамында бірнеше жүздеген химиялық заттардан, тек казеин комплексінің өзі жияырмаға жуық белоктық қосылыстан тұратыны анықталған.

Жылқының бір қасиеті – сүтінде. Бие сүтінен қымыз ашытады. Қазақтың ертедегі көшпелі өмірінде ауруға ем болып, сауға қуат берген осы қымыз. Бие сүтінде қант көбірек болады, оны жаңа сауған сүттің дәмін татып білуге болады. Қымыздың құрамына кіретін түрлі заттардың бәрі де адамның бойына жақсы сіңеді. Бие сүтінде «С» витамині мол болады. Сондықтан оның емдік қасиеттері, әсіресе туберкулез ауруынан емдеу үшін айрықша жоғары. Сондықтан да туберкулезді қымызбен емдейтін ең алғашқы курорт 1858 жылы Самара қаласының маңында ашылған екен. Оны ұйымдастырушы В. Толстиков деген дәрігер: «қымыз асқазанды ыстап, адамның өзін әлдендіреді, оның тәнін жаңғыртады» – деп жазған екен [15].