Жалпы медициналық микробиология пәнінің зертханалық сабақтарына арналған оқу-әдістемелік құралы

Ащытқы тәрізді саңырауқұлақтардың морфологиясы.  Ащытқылар мен ащытқы тәрізді саңырауқұлақтар зең саңырауқұлақтарымен салыстырғанда біржасушалы микроорганизмдер болып келеді. Жасушалары сопақша, шартәрізді немесе созылыңқы пішіне және әжептеуір ірі өлшемдерге (5-20 мкм диаметрлі) ие. Олардың көбеюі жыныссыз тәсілмен, яғни бүршіктену – бластоконидия түзу арқылы жүреді. Бүршіктенуші жасушалар бір-бірінен алшақтаған немесе байланысқан күйде орналасуы мүмкін. Жаңадан түзілуші ағза бұл кезде өзіне тән сопақша пішінде болмай, тізбектеліп және ұзына бойы созылып, яғни, псевдомицелий деген атқа ие болды. Филаментацияның сипаты ащытқы тәрізді саңырауқұлақтарды идентификациялауда қолданатын маңызды таксономиялық белгілер қатарына жатады (сурет 4.1).

 

   

Кесте 4.1 Зең саңырауқұлақтарының морфологиялық белгілері

 

Туысы	Мицелийі		Вегетативті споралары
	вегетативті	репродуктивті	типі	орналасуы
				қайда	қалай
Mucor	Септалан- баған	Септалан- баған спорангия алып жүруші	Эндоспора- лар	спорангияда
Aspergillus	Септалан- ған	Септалан- баған конидия алып жүруші	Экзоспора- лар (конидиялар)	Репродуктивті гифтердің тарамдалу ұшында еркін	Сыпытқы басы түрінде
Penicillium	Септалан- ған	Септаланған конидия алып жүруші	Экзоспора- лар (конидиялар)		Шашақ түрінде

 

Диморфты саңырауқұлақтардың морфологиясы. Көптеген саңырауқұлақтар, әсіресе, патогенділері диморфизммен сипатталады, яғни, гифтер мен мицелийлер түзе отырып, зең пішінінде және де бір жасушалы ащытқы пішінінде де өмір сүре алады. Ол, әрине, қоректік орта құрамына, температураға және басқа да өмір сүру жағдайларына байланысты.

Саңырауқұлақтарды дақылдау әдістері. Саңырауқұлақтар аэробты немесе факультативті анаэробты гетеротрофты микроорганизмдерға жатады. Көптеген түрлері талғампаз емес, көнбіс келеді – көміртегісі мардымсыз қоректік орталарда өсе береді, азот көзі ретінде нитраттар мен аммоний тұздарын пайдалана алады; сан алуан ферменттер жиынтығына ие. Саңырауқұлақтардың көбісі аса қолайлы өсу температурасы 20-25°С болып келетін бірсыдырғы психрофилдер. Патогенді түрлері 37°С та өсуге қабілетті. Тығыз қоректік орталарда типтік колониялар түзеді. Олардың пішіні, өлшемі, беткейлік сипаты, пигментация жинағы және басқа белгілері түрлік идентификацияда қолданылады. әдетте, саңырауқұлақтар бактерияларға қарағанда баяу өседі: көзге көрінетін өсулері 2-4 күннен соң немесе оданда кейінірек пайда болады.

                                                                                                                                                                      

               а                              б                                     в                             г

С у р е т  4.1.   Candida  туысына жататын ащытқы тәрізді саңырауқұлақтарының 

                                                 өсу типі (филаментациясы).

                  а –mycotoruloides;  б -candida;   в - mycocandida;   г - mycotorula

 

 

 

 Тақырып 4.1. САҢЫРАУҚҰЛАҚТАРДЫҢ МОРФОЛОГИЯСЫ МЕН ФИЗИОЛОГИЯСЫ

 

▲ Әдістемелік нұсқаулар

     Саңырауқұлақтардың морфологиясын нативті және бекіндірілген препараттарда пайымдайды. Зең саңырауқұлақтарының морфологиясын пайымдауда "жаншылған" тамшы нативті препаратын дайындау үшін тәжірибелік инемен ұрықтық гифтері бар мицелийлердің азғантай бөлігі мен оған жапсарланып тұрған қоректік ортаның жұқа қабатын кесіп аламыз. Материалды бұйым шынысындағы бір тамшы суға орналастырып, мицелийлерді инемен жаяды да оны жабынды шынымен жаншып, төмен түсірілген конденсорда микроскоптайды. Препаратты 8х, одан соң – 40х объективінде көреді. Саңырауқұлақтар дақылын немесе колонияларын алдын-ала кіші  үлкейтілімде тікелей Петри табақшасында немесе шыны түтікшеде микроскоптайды.

     Саңырауқұлақтарды дақылдау  бактерияларды дақылдау әдістеріне  ұқсас. Саңырауқұлақтарды құрамында энергия мен көміртегі көзі ретінде көмірсулары мен әртүрлі өсу факторлары бар арнайы күрделі қоректік орталарда (Сабуро, сусло-агар, картофельдік, сәбіздік, т.б.) өсіріп өндіреді. Мұндай орталарды дайындау үшін, әдетте, шынай қоспалар қолданады: (ащытқы экстракті, сыра ащытқышы, көк өніс экстрактісі т.б.). бактериялардың өсуін тежеу үшін антибиотиктер және/немесе сүт қышқылын қосады.

       Сабуро ортасы 1% пептон, 2% агар, 4% мальтоза (немесе  глюкоза) қосылған ащытқы суынан  тұрады. Қоректік ортаны шыны түтікшелерге құйып, 0,5 атм –да 20 минут бойы стерильдейді. Сұйық орталарға агар қоспайды.

      Саңырауқұлақтардың (науқас организмінен немесе сыртқы  орта объектілерінен) таза дақылын  бөліп алудың кезеңдері бактериялардың  таза дақылын бөліп алумен бірдей. Зерттелетін материалды арнайы сұйық молайту орталарына (төменгі коцентрациядағы микроорганизмдерді жинақтау үшін) немесе оқшауланған колониялар алу үшін тығыз қоректік орталарға сеуіп, бірнеше күн бойы 37°С пен 28-30°С термостатта инкубациялаймыз. Саңырауқұлақтардың өсуі 3-5 ші тәулікте байқалады. Тығыз орталарда алуан түрлі колониялар түзіледі: жалпақ, дөңес, тегіс, қатпарлы, кілегейлі, үлпілдек, ұнтақты т.б., көбінесе пигменттелген. Мысалы, Candida туысының ащытқы тәрізді саңырауқұлақтары себудің 2-3 ші күнінде беткейі жалтыраған тегіс, ұсақ, дөңес колониялар түзеді. Олар көбінесе бірігіп кеткен және қоректік орта қойнауына еніп өскен болады.  Колонияларды ауыстыра сеуіп, таза дақылды бөліп алады да морфологиялық, дақылдық, биохимиялық және басқа белгілердің негізінде туыстық және түрлік тиесілігін анықтай, идентификациясын жүргізеді. Саңырауқұлақтардың идентификация әдістері бактериялардың идентификация әдістерімен ұқсас. Зең саңырауқұлақтары таза дақылының түрлік тиесілігін анықтауда олардың морфологиясын пайымдау ерекше маңызға ие. Саңырауқұлақтар колонияларының дақылдық белгілерін анықтау үшін кіші үлкейтілімде Петри табақшаларында немесе шыны түтікшелерде тікелей микроскоппен көру жүргізеді. Биохимиялық қасиеттерін  "ала қатар" көмегімен немесе басқа әдістермен (3.2 тақырыпты қара) анықтауға болады.

 

Тарау 5            ОБЛИГАТТЫ ЖАСУША ІШІЛІК ПАРАЗИТТЕР

 

     Кіріспе. Облигатты жасуша ішілік паразиттерге барлық вирустар мен қайсы-бір бактериялар (Chlamydiales және Rickettsiales реттіліктерінің өкілдері) және де патогенді қарапаймдылардың бірқатар түрлері (Toxoplasma, Plasmodium т.б.) жатады. Вирустар өз алдына Vira патшалығына бөлінген. Вирустарда жасушалық құрылым, меншікті метаболизм болмайды, нуклейн қышқылының бір ғана типі ДНҚ немесе РНҚ болады. Бинарлы бөліну арқылы көбеймейді және бейорганикалық заттар түрінде кристалдана алады. Олар бытыраңқы түрде көбейетін облигатты жасушаішілік паразит болып табылады. Вирустың жасушадан тыс өмірсуруші формасы "вирион" деп аталады. Жасушалық құрылымы бар микроорганизмдермен салыстырғанда вирустар өлі мен тірі материя арасынан орын алады. Вирустарды мынадай белгілері бойнша жіктейді:

▪ вирустық нуклеин қышықылының типі бойынша – ДНҚ-ды және РНҚ-ды.

▪ капсидтерінің симметрия типі бойынша – изометриялық (кубтық), спиральдік немесе аралас.

▪ суперкапсидінің болу-болмауы бойынша – қарапайым немесе күрделі.

▪ иелік типі бойынша – адам мен жануарлар, өсімдіктер, бактериялар (бактериофагтар) вирустары.

 

 

Тақырып 5.1. ВИРУСТАРДЫҢ МОРФОЛОГИЯСЫ МЕН ҚҰРЫЛЫМЫ.

                          ВИРУСОСКОПИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ

 

      Кіріспе. Вирион жүрекшеден (жүрекше ақуыздары кешеніндегі нуклеин қышқылы) мен қабықшадан (капсидтерден) тұрады. Вириондардың өлшемдері 15-20 нм (0,015-0,002 мкм)-ден 300-500 нм (0,3-05,мкм) аралығында болады.

      Вириондар  қарапайым  және күрделі болып бөлінеді. Қарапаймдылары тек капсидпен  қамтамасыз етілген. Қарапайым құрылымды  вирустардың пішіні оның капсидінің  симметрия типімен анықталады: изометриялы  немесе спиральді. Капсид симметриясы изомертриялы типтегі вирустар капсидтерінің жекеленген морфологиялық субірліктері (капсомерлері) көпқырлы симметрияның, мысалы  икосаэдрдің (он екі қырлық) біліктерінде орналасады. Мұндайда вирион сфералы пішінге ие болады. Спиральді симметриялы типтегі вирустарда капсомерлер нуклеин қышқылының айналасындағы спираль бойымен орналасқан. Мұнда вирион таяқша тәрізді пішінге ие болады

     Күрделі вириондарда  капсидтің сыртынан қаптап тұратын  қосымша сыртқы қабықша – суперкапсид  болады. Суперкапсид қожайн жасушасының модификацияланған мембранасы (цитоплазмалық, ядролық тб.) ретінде болады. Күрделі вирустардың пішіндері, әдетте, сфералыққа жақын, оларға плеоморфизм тән. № 5.1.1. суретте вирустардың пішіні мен құрылымы бойынша жасалған класификациясы берілеген.

      Бактериялардың вирустары (бактериофагтар) сперматозойд немесе  жіпше тәрізді пішінге ие. Сперматозойдты  пішінді бактериофагтар ішінде  нуклеин қышқылы бар бастан  және өсіндіден тұрады. Фагтар  басының капсиді симметрияның  изометриялық типі бойынша, өсіндісі спиральді типі бойынша орналасқан. Кейбір фагтарда өсінді өте қысқа болуы немесе мүлдем болмауы мүмкін.

       Вирустардың морфологиясын  электронды микроскоппен пайымдайды. Сканирлеуші электронды микроскопия  әдісі вирустық бөлшектердің  беткейлік сипаты мен пішінін зерттеуге мүмкіндік береді. Вирустардың ультрақұрылымын зерттеуде жарық өткізуші электронды микроскопия қолданылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 Сурет 5.1.1.

 

 

Тақырып 5.2. ВИРУСТАР МЕН БАСҚА ДА ЖАСУШАІШІЛІК ПАРАЗИТТЕРДІ (РИККЕТСИЯЛАР МЕН ХЛАМИДИЯЛАРДЫ) ДАҚЫЛДАУ

 

     Кіріспе. Вирустарда меншікті метаболизмі болмайды. Репродукциясы үшін олар қожайын – жасушаның метоболиттік жүйесін пайдаланады.

      Вирустың жасушамен  қарым қатынасының 3 типі белгілі.

     1.  Ө н і м  д і   и н ф е к ц  и я. Инфекцияның бұл формасында жасушада вирустың репродукциясы жүріп, залалданған жасушадан сыртқы ортаға шығып отыратын вирустық ұрпақ – 104-106 вирустық денешіктер түзіледі.

     2.  И н т е  г р а т и в т і   и н ф е к ц и я. Вирус  геномы қожайын – жасушаның  геномына тіркеседі (интеграцияланады). Интеграцияланған вирустық геномдар – провирустар – залалданған жасушаның бөлінуі кезінде ұрпаққа беріледі. РНҚ-ды вирустар да РНҚ-тәуелді ДНҚ-полимеразаның (кері транскриптазаның) көмегімен кері транскрипция жолы арқылы интегративті инфекция туғыза алады. Мұнда жасушалық геномға вирустық РНҚ-ның түзіліп жатқан ДНҚ-көшірмесі  тіркеседі. Белгілі бір жағдайларда вирустық инфекцияның интегративті формасы өнімді формаға ауысуы мүмкін.

     3.   А б о р  т и в т і   и н ф  е к ц и я. Жасушаға өз бетінше репродукциялануға қабілетсіз ақаулы вирус енгенде немесе жарамды вирустың пермиссивті емес жасушаға (оның репродукциялануына қолайсыз) енуінде, немесе сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларында абортивті инфекция пайда болады. Жасушамен өзара қарым-қатынасы ерте сатыларының бірінде үзіледі де вирус репродукцияланбайды және залалданған жасушаның ұрпағына берілмейді.

Әдістемелік нұсқаулар

    Вирустарды дақылдау  әдістері. Вирустарды дақылдау үшін жасуша дақылы, тауық эмбрионы және сезімтал зерттханалық жануарлар қолданылады. Бұл әдістер риккетсиялар мен хламидияларға да қолданылады.

      Ж а с у ш  а   д а қ ы л д а  р ы. Зертханалық жағдайларда  дақылданатын адамдардың немесе  жануарлардың соматикалық немесе  эмбриональді жасушалары ретінде беріледі. Жасушалық дақылдар алыну көзі, in vitro көбеюге қабілеттілігі мен кариотипі бойынша ажыратылады. Жасуша дақылдары алғашқы (қайта дамымайтын), жартылай қайта дамитын және қайта дамитын болып бөлінеді.

      Жасушалардың алғашқы дақылдары тікелей көпжасушалы микроорганизмдердың тіндерынан алынады. Мұндай жасушалар, әдетте, бөлінуге қабілетсіз (қайта дамымайды) және бір мәрте ғана қолданылады.

      Жартылай қайта дамитын дақылдарға шектеулі in vitro көбеюге қабілетті әртүрлі тіндер мен мүшелердің диплоидты жасушалары жатады. Олар бір жылға дейін 20-50 мәрте ауыстырып себу жасау үрдісінде қолданылушы тіннің сомтикалық жасушаларына тән диплойдты хромосомалық жиынтығын сақтап қалатын жасушалық жүйе ретінде беріледі. Дақылдау кезінде диплойдты жасушалар қатерлі қайта туындауға шалдықпайды, сонысымен де тиімді түрде ісік жасушаларынан ерекшеленеді.