Түркі мемлекеттері

Ою-өрнекпен көркемделген қыш ыдыстар аң және адам мүсіндері, мүсіндік бейнелер отырықшы тайпалар жасаған өнер үлгілеріне жатады.

Көшпелі тайпаларда зергерлік бүйымдар (бүғы, барыс,таутеке пішіндері бейнеленген тоғалар т.б.)жасау қанат жайды.

Қарахан әулеті кезеңіде(IX-XIIғ.)мешіттер,мүнаралар (Боран  менҮзгендегі мүнаралар,XIIғ.)Мавзолейлер  (Үзгендегі  үш мавзолей,XI-XIIғ.)салынды.

Монументті  қүрылыстар –Манас мавзолейі (XIVғ.),Ташрабаттағы керуен-сарай(XIVғ.)түрғызылды.

Мемлекттік  қырғыз тілі мемлекеттік ұлттық тіл  болды.

          4.Ұйғыр қағандығы

ҮІІ ғасырдың ортасында құрылған іргелі Ұйғыр қағандығы Орталық және Шығыс азияның оның ішінде Тань империясының тағдырына елеулі ықпал етті.

    Ежелгі Түрік империясының  құлауынан соң байтақ далада  саяси бытыраңқылық туындада. Түркі  тайпаларына үстемдік ету үшін және қаған лауазымын алу үшін Ашина империясын талқандауды аяқтаған ұйғыр, қарлұқ секілді жеңімпаз тайпалар үстемдікке ұмтылды. Басмылдардан билікті тартып алған ұйғырлар ең күшті болып шықты. Ашина, Қырғыз, қимақтар секілді Ұйғырлар орталық Одақтың біріне жатады.

  3 – 4 ғасырларда ұйғырлар  қытай династиясының Гаогюй атанғанбірлестікте  тұрды. 5 ғасырда Қытай деректері  бойынша бұл одақтың жаңа аты  Теле пайда болды. Теле тайпаларының  басым бөлігі батысқа, Қазақсмтан  мен шығыс Еуропаға қоныс аударды. Орталық Азия далаларында қалған бөлігі батыс түркілерге бағынып, солардың мемлекеттерінің құрамына кірді. Бірақ 605 жылы сатқындықпен соққыға жыққаннан кейін, ұйғырлардың басшысы тайпаларды Хангай тауына әкетті. Сөйтіп сол жерде «тоғыз тайпа» деген жеке топ құрады. Орхон жазбаларында бұл топтың тайпалары тоғыз – оғыздар деп аталады. 630 жылдан бастап, бірінші түркі қағандығының құлауынан бастап, тоғыз – оғыздар яглохарлармен күресті. Және моңғол жерінде саяси күш ретінде танылған болатын. Тоғыз оғыздардың көсемі Елтеьер Тулшду 647 жылы Тола мен Орхон өзендерінің аңғарында өзінің мемлекетін құрған еді, мұны Қытай шежірелері баяндайды: «Тулшду өз бетімен өзін - өзі қаған деп жариялады, Түркі қызметкерлері мен шенеуніктердің қызметін тағайындады». Тань үкіметі қайта құрылған үкіметті мойындамады. Оның үстіне 630 – 663 жылдары тоғыз – оғыздармен Тань империясындағы соғыстарда  қытай әскерлерінің қолы жеңіске жете алмаған.  Алайда 680 жылдың басында тоғыз оғыздар Шығыс тҮркілермен шайқаста жеңіліске ұшырап, өздерінің мемлекеттілігн жолғалтты. Ұйғырлардың жаңа мемлекеті бұрынғы одақтастармен басмылмен, қарлұқтармен  аяусыз күресте ғана пайда болды.Он ұйғыр тайпасы арасында жетекшілікте болған  Яглохар династиясына тоғыз оғыздардың көптеген тайпалары жанкештілікпен қарсылық көрсетті. Ұйғырлар яглохарлар тайпасымен қағандыққа таласып, өздерінің құқығын қорғап алды.

   Қатай деректері бойынша  745 жылы Моңғолияда түркі оғыз  мемлекетінің орнына ұйғыр тайпасы  енді. Өз ара қырқыста жеңіске  жеткен яглохарлар мемлекетке  басшылық етті.

   Сонымен 745 жылы Моңғолияның  басшылығы басқа түркі халқына  ұйғырларға тиді. Қытайлардың хабарлауы  бойынша ұйғырлар 758 жылы қырғыз  мемлекетін жаулап алды. Осыдан  кейін қырғыздардың қытайлармен  тікелей байланысы үзілді. Ұйғырлардың  түпкілікті билікке ие болуы олардың қытай әскерін жеңгеннен кейін ғана іске асты. Бұл 755 жылғы Қытайдың шекаралық әскерлерінің Тань үкіметіне қарсы көтерілісті басу және соған жалғасқан азамат соғысын талқандау еді. Ұйғырлардың Элтимиш Білге қағаны 757 – 759 және оның ұлы Бегю қаған 759-  779 Тань бүлікті басуға көмектесті. Сөйтіп өздерінің көмегі үшін материалдық тұрғыда көмек алды. Олжа мен шекарадағы пайдалы сауда династиясның беделі мен қағандықтың үстемдігін орнықтырып алуға мүмкіндік берді. Соғыстан түскен олжамен және император сыйлықтарымен бірге Орхондағы өзінің астанасы – Ордабалыққа манехей дінін уағыздаушы соғды миссонерлерін манехейлерді ала кетті.Олардлың дінін қаған өзі Лолянда таньдардың бүлікшілерден азат етілген астанасында қабылдады. Ұйғыр қағандығынығ орталы болған Ордабалыққа кейін монғолдар ие болған кезде Қарақорым деп аталды.

   762 жылы ұйғыр қағанының  ордасы Ордабалыққа соғдының  және Шығыс қытайлық түркістанның  саудагерлері мен миссонерлері  келді. Ұйғырлардың манехей дінін  қабылдаудың түркі тарихында маңызды орын болды. Ең алғашында түркілер шамандықтан «дінге» этникалық қағида бойынша көшті. Шамандықтардың айтуынша: « өлімнің өзі адамның болашағына пайда әкеледі» дейді, ал Ирактағы арабтар Вавилондықтар қабылдаған манехей дінінің айтуы бойыншы « адам түгілі жан – жануарлар өлімі, жануарлардың етін пісіпір жеуге тыйым салады» - дейді. Осы жаңа және ескі бағыьттың қарама – қайшылығы түркілерге белгілі болды – «бұрындары етті қорек еткен халық енді күрішпен қоректенеді, бұрындары өлімді жақтаған елде жақсылық орнайды.» - дейді жазбада. Манехейлер Вавилоннан б.з.б 14 ғасырда Арабия түбегіндегі пайда болған алфавитті ұйғырлар арасына таратты, кейіннен жаңа ғылымда ұйғыр алфавиті дамыды. Сонымен қатар ұйғырлар бұл алфавитті Моңғолияға таратты, моңғолдармен бірге ол Батысқа қайта келді , ал бірнеше жылдан соң бұл алфавит моңғолдың Маньчжурия жеріндеде қолданылы.

    Осындай әрекет арқасында  семиттен шыққан бұл алфавит  соғды, ұйғыр, монғол арасына  тарап, «ұлы мхитқа» дейін жетті. 

   Орхон алфавитінен ұйғыр жазуына көшу – түркілерді бір қадам артқа шегертті. Ұйғыр түркі – оғыздарға қатысты бірнеше тарихи жазбалар қалдырды.

  Ұйғыр қағандығы жазбаларының  біреуі түркі тілінде орхон  алфавиті бойынша 750 жылы жазылды.  Бірінші жазбада 750 – 753 жылдардағы соғыс туралы айтылса, екіншісінде сол кезде болып жақан қырғыздармен арадағы ұрыс және олардың мемлекетінің түпкілікті жойылуы 80000 нан 400000 адамға дейін болғаны анықталды. Екіншісі қытай тілінде 808 жылдан 821 жылға дейінгі хан билігін баяндайды.

  Түркі – оғыздарға қатысты ұйғыр жазбаларының ең қызықтыда көлемдісі – қытай тілінде жазылған.

  Мұсылмандар аймағында тоғыз  – оғыздарды тұтқын ретінде  көрсететін дерек бар, осы тоғыз  – оғыздардан тулондар пайда  болады. Ол Ахмет Тулонның әкесі  869 жылы қайтыс болған, Египетте Тулунид әулетін құрған. Араб жазушысы Жахиздің айтуына қарағанда тоғыз оғыздар манехей дінін қабылдамай тұрып өте батыл және әскери халық болғвн. Олар көбіне қарлұқтармен болған соғыста саны аз болса да жеңіске жетіп отырған, ал манехейді қабылдаған соң жеңіліске ұшырай берген.

  Христиан, мұсылман миссонерлері  және түркілер арасында манехей  парсының «періште» сөзімен танылды.  Буддизм сияқты манехей діні  де қанатын кең жаюды мақсат  етті. Ол аскетизм, сословие құрылысына  қарсы бағытталды. Сондықтан манехей шығармалары қарапайым халыққа лайықты етіп жазылды.

7. ғасырда қырғыздар ұйғыр мемлекетінің әлсіреуін пайдаланып тәуелсіздік алды да, 840 жылы 20 жылдық күрестен соң Монғолиядағы ұығыр үстемдігін жойды. Ұйғыр мемлекеті 745 – 840 жылдар арасында 100 жылға тарта өмір сүріп, 9 ғасырдың екінші жартысында Монғолияда қырғыздардан қысымшылық көрген олар Бешбалық қаласының маңындағы Шығыс Түркістанға келді. Бұл оқиға 860 жылы болды. Бұдан кейін қазіргі Ганчжауда ұйғыр князьдігі құрылды да, оның басшысы қытайдан сайланды. Бұған дейін Ганчжау жерінің билігі үшін қытайлықтар мен тибеттер арасында болып, тибеттер үстем түскен болатын. Ұйғыр князьдігі 13 ғасырдағы монғол үстемдігі дәуіріне дейін ғана өмір сүрді. Монғолиядан түркі – оғыздарды содан кенйін ұйғырларды ығыстыру, Шығыс Түркістанда түркі элементтерінің көбеюіне әкеліп соқты.  Турфан және Гучэнь жерлерінің жанында қытайлықтар «шато» дала деп атаған тайпа қоныстанды, шатолар түркі тегінен яғни оғыздардан шыққан.  Қытай деректері бойынша Монғолиядан Қытай Түркістанына көшкен түркілер отырықшылық пен қала өміріне үйрене бастады.

        Ғасырда Тибет еліне йғырлардан осы мекенді тартып алу мүмкіндігі туып, бұл жерде өздерінің мемлекетін құрды. Алт кейіннен бұл жақты монғолдар биледі. Осы аймақ содан бері Тангут деп аталады. Қытай деректерінен білетініміз Ганчжоудағы ұйғыр мемлекетін тангуттар 1023 – 1038 жылдары жойды. Шығыс Түркістандағы Ұйғыр мемлекеті 12 ғасырда болған монғолдар мен хандар арасындағы соғыста саяси құрбан болып кетті. 

 

Бақылау сұрақтар:

1)Қырғыз ұлтының  қалыптасу кезені?

2)Қырғыз мәдениеті  жөнінде не білесіз?

3)Қай кезенде Қырғыз мемлекеті  ны

Әдебиеттер

 

№ 22.Тақырыбы:  Өзбек ұлтының қалыптасуы және Өзбек мемлекетінің құрылуы мен нығаюы (XV-XVIIIғ. бірінші жартысы).

Мақсаты:

Жоспар: 1.Өзбек атауы

               2.Өзбек этнонимі   

1) «Өзбек  атауы   Өзбектің ұлт болып қалыптасуы және мемлекет болып жазуға кіріспес бұрын «өзбек» атауы қайдан шыққан, «өзбек халқы» деген атау қашаннан бері қалыптасты, оыс сауалдарға тоқталайық.

   Өзбек  деген сөз- ХҮ ғасырдың аяғы-ХҮІ  ғасырдың бас кезінде Шығыс  деректемелерінде Еділдің шығысы  мен Арал теңізінің солтүстігіндегі  далалық аймақтың атауы.

   Өзбек  атауы Шығыс деректемелерінде  – Низам ад-Дин Шами, Муин ад-дин  Натанзи, т.б. еңбектерінде ХҮІғасырдың 50-60ж. бастап бұрын Шайбан және Орда Ежен ұлыстарының құрамына енген Шығыс Дешті Қыпшақтың түркі-монгол тайпаларының орталық жалпы атауына байланысты аталады. Бұдан гөрі ертеректе өзбек атауы кездеспейді.

    ХҮІ  ғасырың 60ж. Низам ад-Дин Шами, Муин ад-Дн Натанзи Ақ орда жерлерін Өзбектер елі, ал Орыс ханды Өзбектер патшасы деп атай бастайды.

   Өзбектердің  қалыптасуына негізінен 3топ едәуір  ықпал жасады.

   Бірінші  топ:Бүркіт, Қият, Қосшы, Бенай, Қоңырат,  Қыпшақ, Найман т.б. тайпалар

   Екінші топ-Орта Азиялық Қос Өзен аралығындағы монғол дәуіріне дейінгі түркі тайпаларымен Шыңғыс хан заманындағы түркі моңғол тайпаларының ұрпақтары.

   Үшінші  топ- Дешті Қыпшақтағы өзбек  тайпаларының ұрпақтары. Қыпшақ, Найман, Жалайыр, Қаңлы, Қоңырат.

  Бұлар кейіннен бірқатар түркі тілдес халықтардың құрамына кірді. Өзбек тп\айпалары ХҮІ-ХҮІІ ғасырларда отырықшылыққа көше бастап, бұл үрдіс ХІХғасырдың аяғында аяқталды.

2)Өзбек этнонимі

  Шежірелер  бойынша өзбектер өз баулы  деп аталған. Оларды бүгінде  осы этнонимді басы бүтін иемденген өзбек ұлтымен шатастыруга болмайды. Белгілі Башқұрт тарихшысы Б.Е.Кузевтің «Происхождение башкирского народа» атты кітабындағы түркі-моңғол-парсы шежірелеріне негізделіп жасалған салыстырмалы кестеде қыпшақтар дәуіріндегі өзбектер құрамында қыпшақ, қаңлы, керейіт, найман, үйсін сияқты осы күнгі қазақтар құрамында кездесетін рулардың бар екендігін дәлелдейді.

   Өзбек  тілі бірнеше диалектіге бөлінеді. Олардың негігілері: Қыпшақ диалектісі; Оғыз диалектісі; Қарлық диалектісі.

  Өзбек тілі басқа туыстас түрік тілдерімен сөз басында «й» дыбысын, сөз соны мен ортасында «ғ», «г» дыбыстарын қолдану секілді заңдылықтармен ерекшеленеді.

  Бұдан шығар  қорытынды, түркі тілдес тайпалардың  халық болвп қалыптасуының тек  тілдік бірлігі ғана емес, сондай-ақ әдет-ғұрып, салт-сана, дін наным-сенімдері, экономиклық, жер аумағы, аумақтық бірлесиік сияқты халық болып қалыпасудың толық пісіліп жетілген уақыиын көрсетеді. Олай болса Өзбек халқының қалыптасуы өзінің «өзбек» деген атымен көрші жатқан елдерге әйгіленіп, олармен қарым қатынас жасай бастаған уақыты ХҮ ғ. соңы ХҮІ ғ. бастапқы кезіне сәйкес келеді. Бірақ өзбек халқының этникалық қалыптасу кезендері көне заманнан басталады.

 Өзбектер  еуропа нәсілінің памир-ферғана  типтеріне жатады.

 Бақылау сұрақтары:

1.Өзбек атауы  қайдан шыққан?

  2.Өзбек атауы қай ғасырда кездеседі?

  3.Өзбектер шежіре бойынша қалай аталған?

 

Әдебиеттер

 

 

 

 

№ 23. Тақырыбы: Түрікмен үлтының қальштасуы мен мәдениеті(XV—XVIII ғ, бірінші жартысы)

Мақсаты:

Жоспар

1. Түрікмен үлтының қалыптасуы

2.   Түрікмен халқының мәдениеті

 

Қазіргі Түрікмен жерін  адам баласы төменгі палеолит дәуірівде мекеңдей бастаған. Көне яеолит (б.з.б. VI мың жыдцықта)— джейтун мөдениеті түрікмен жерінде болған Копетдаг тау баурайындағы жазықтан Джейтун, Чопан-Тепе, Бамй, Чагылды, Монджуклы т.б., ежелгі қоныстардың қшідықтары табылған. Ол дәуірдегі рулық қоғамда түрікмен халқы егін егу, мал өсіру, аң аулаумен шұғылданған.

Энолит дәуірінде Түрікменияда ану мәдениеті болды. Ондағы елді мекен қалдықтары Копетдагтың солтүстік тармақтары мен Теджсн өзені сағасынан табылған. Бүл түста Түркменияда диканшылық пен мал шаруашьшығы кең оріс алды, бүрынгыдай тек арпа, бидай ғана емес, жүзім, кара бидай, сүлы т.б., дақылдар өсіретін болды. Қала типтес қоныстар салына бастады.

Түрікмен хадқының тарихы ерте кездегі Орта Азияны мекендеген халықтар тарихымен тығыз байланысты. Б.з.б. I мьщ жылдықтың орта шенінде Түрікмен жерінде экономикасы жақсы өркендеген облыстар Маргиана мен Парфия болды.

Каспий теңізінің оңтүетік-шығыс  жағалауында Гиркания облысы болды да, Солтүстік жағыңдағы далалы аймақтарды Массагет және Дах көшпелі тайпалары мекендеді, Б.з.б. VII— VI ғасырларда Маргаана Бактрияньщ, ал Парфия мен Гиркания Индия мемлекетінің қүрамына кірді.

Б.з.б. VI—IV ғасырларда бүл облыстар Ахмен өулеті мемлекетінің қол астында бодды. Б.з.б. IV ғасырдьщ аяғында Турікмения жерін Алексаңдр Македонский жаулап алды, б.з.б. III ғасырдың орта кезінде тау бөктеріндегі аймақта Парфия патшалығы паңда болды, Парфия патшасьшыңрезиденциясы (түрағы) Ниса қапасы болды. Б.з.б. 224 жылы Сасани әуле-тінен шыққан варсы патшачары Парфия натшаяығъш талқан-дап, оңтүстік Түрікменияның жерін басып алды.