Міндеттеме ұғымы

         Несие беруші ортақтасқан міндетті  барлық борышқорлардан да, жеке-жеке  алғанда олардың кез келгенінен де, сондай-ақ, түгелдей де, бөлшектеп те борышты талап етуге құқылы. Ортақтас борышқорлардың біріне толық қанағаттанбаған несие беруші алымдарын олардың қалғандарынан талап етуге де құқығы бар.

Ортақтас борышқорлар  міндеттеме толық орындалғанға дейін міндетті болып қала береді.[8.,72б.].

Борышқорлардың бірінің  ортақтас міндетті толық орындауы қалғандарын  несие беруші алдындағы міндеттерінен  босатады.

Талаптар ортақ болған жағдайда ортақтас несие берушілердің кез келгені борышқорларға толық көлемінде талап қоюға құқылы.

Ортақтас несие берушілердің біреуіне міндеттемені толық орындау борышқорды өзге несие берушілерге оны орындаудан босатады.

Ортақтасқан міндет болған ретте борышқордың  несие берушінің талаптарына  қарсы басқа борышқорлардың осы борышқор қатыспайтын несие берушіге осындай қатынастарына негізделген қарсылық білдіруге құқығы жоқ.

Талаптар ортақ болған жағдайда борышқордың ортақтас несие берушілердің біреуінің талабына қарсы осы  несие беруші қатыспайтын борышқордың  басқа ортақтас несие берушімен осындай қатынастарына негізделген қарсылық білдіруіне құқығы жоқ.

Азаматтық кодекстің 288-бабына сәйкес негізгі борышқор несие берушінің  міндеттемені орындау туралы талабын  қанағаттаңцырмаған жағдайда бүл талап  орындалмаған бөлігінде басқа борышқорға (субсидиялық борышқорға) мәлімдеуі мүмкін екендігі заң құжаттарында немесе несие беруші мен борышқордың арасындағы міндеттеме ережелерінде көзделуі мүмкін.

Сонымен субсидиялық міндеттеме дегенді  түсіндіре кетелік, яғни борышқор өзінің алған негізгі міндеттемесіне орай атқаруға тиісті әрекетін мезгілінде орындай алмаса, міндеттемені басқа борышқорға жүктейді. Мысалы, субсидиялық міндеттемеде заңды тұлға құрылтайшысының (меншік иесінің) жауапкершілігі қарастырылады, мүлігінің жетімсіздігіне банкротқа ұшыраған ондай заңды тұлғаның ауыртпалығын негізгі қоғам өзіне көтеріп алады,

       Ортақтасқан міндеттеменің үш түрі болады:

1) бір несие беруші мен бірнеше  борышқорлар қатысқаны- ортақтасқан  міндеттеме;

2) бір борышқор мен  бірнеше несие берушілер қатысқаны-  ортақтасқан талап етуші;

3) бірнеше несие берушілер  мен бірнеше борышқорлар қатысқаны-аралас  ортақтасу,-делінеді.

Егер шарттарда бұлар  көзделмесе немесе заң құжаттарында нақтылы көрсетілмесе, сонымен бірге, міндеттеменің бөліп анық нұсқаланбаса- ортақтасқан міндеттеме немесе ортақтасқан талап пайда болады.

Кәсіпкерлік қызметпен  байланысты міндеттеме бойынша бірнеше  борышқордың міндеттері, сол сияқты бірнеше несие берушінің талаптары, егер заң құжаттарында немесе міндеттеме шарттарында өзгеше көзделмесе,-ортақтасқан міндет болып табылады.

Несие беруші ортақтасқан  міндетті барлық борышқорлардан да, жеке-жеке алғанда олардың кез келгенінен де, сондай-ақ, түгелдей  де, бөлшектеп  те борышты талап етуге құқылы. Ортақтасқан борышқорлардың біріне толық қанағаттанбаған несие беріші алымдарын олардың қалғандарынан талап етуге де құқығы бар.

Ортақтасқан борышқорлар  міндеттеме толық орындалғанға дейін  міндетті болып қала береді.

Борышқорлардың бірінің  ортақтас міндетті толық орындалуы қалғандарын несие беруші алдындағы міндеттерінен босатады.[10.,245б.].

Талаптар ортақ болған жағдайда ортақтас несие берушілірдің кез келгені борышқорларға толық  көлемінде талап қоюға құқылы.

Ортақтас несие берішілердің біреуіне міндеттемені толық орындау борышқорды өзге несие берушілерге оны орындаудан босатады.

Ортақтасқан міндет болған ретте борышқордың несие берушінің  талаптарына қарсы борышқорлардың осы борышқор қатыспайтын несие  берушіге осындай қатынастарына  негізделген қарсылық білдіруге құқығы жоқ.

Талаптар ортақ болған жағдайда борышқордың ортақтас несие  берушіліердің біреуінің талабына қарсы осы несие беруші қатыспайтын  борышқордың басқа ортақтас несие  берушімен осындай қатынастарына  негізделген қарсылық білдіруіне құқығы жоқ.

Азаматтық кодекстің 288-бабынасәйкес негізгі борышқор несие берушінің міндеттемені орындау туралы талабын қанағаттандырмаған жағдайда бұл талап орындалмаған бөлігінде басқа-борышқорға (субсидиялық борышқорға) мәлімдеуі мүмкін екендігі заң құжаттарында немесе несие беруші мен борышқордың арасындағы міндеттеме ережелерінде көзделуі мүмкін.[1.,288б.]

Сонымен субсидиялық  міндеттеме дегенді түсіндіре кетелік, яғни борышқор өзінің алған негізгі  міндеттемесіне орай атқаруға тиісті әрекетін мезгілінде орындай алмаса, міндеттемені басқа борышқорға жүктейді. Мысалы, субсидиялық міндеттеме дегенді түсіндіре кетелік, яғни борышқор өзінің алған негізгі міндеттемесіне орай атқаруға тиісті әрекетін мезгілінде орындай алмаса, міндеттемені басқа борыштарға жүктейді. Мысалы, субсидиялық міндеттемеде заңды тұлға құрылтайшысының жауапкершілігі қарастырылады, мүлігінің жеткіліксіздігіне банкротқа ұшыраған ондай заңды тұлғаның ауыртпалығын негізгі  қоғам өзіне көтеріп алады.

Міндеттеме жүзеге асуы кезінде оның субъектілерінің құрамыңда өзгерістер болуы мүмкін. Яғни құқықтық қатынасқа бұрынғы несие берушінің орнына жаңа қатысушы келе алады, сондай-ақ бұрынғы борышқордың орнын кейінгісі басады. Бұл жағдай жалпы құқық қабылдаушылық (әмбебап) негізінде жүзеге асады. Мысалы, занды түлғаны қайта құрғанда, мүлік мүрагерлікпен ауысқанда мұндай мәселе көрініс береді. Құқық қабылдау кезінде бұрынғы тұлғаның барлық құқықтары мен міндеттері кейінгісіне ауысады, сондықтан да сондай құқықтарының біріне нақты міндеттемесі де кіреді.

Міндеттеменің мазмұны оның тараптарының құқықтары мен міндеттерін құрайды. Құқық берілген тарапқа тиесілі субъективтік құқықты талап ету құқығы деп, ал міндетті жақта жатқан міндетті - борыш деп атау қабылданған. Міндеттеменің мазмұның оған қатысушы - несие беруші мен борышқордың субъективтік құқықтары мен міндеттері құрайды. Мысалы, мүлікті жалға алудың міндеттемелік құқық қатынасында жалға алушы жалға берушіден мүлкін әкеліп беруді талап ететін субъективті құқыққа ие екендігі көрсетіледі. Сондай-ақ, жалға берушіге мүлкін пайдаланғаны үшін белгілі бір мөлшерде ақысын төлеуге міндетті. Жалға беруші жалға алушыға мүлкін пайдалануға беруге міндеттенеді. Әрі жалға алушынан мүлікті пайдаланғаны үшін ақысын төлеуді талап ете алады, бұл оның субъективті құқығы болып табылады.

          Міндеттемені қамтамасыз етудің кейбір тәсілдері (тұрақсыздық айыппұлы, кепілақы) бір жағынан заңдық жауапкершілік шаралары да болып табылады, себебі олар міндеттемені орындамаған немесе тиісінше орындамаған адамға қосымша мүліктен айырылуды (ауыртпалық) жүктейді, ол сөзсіз және тікелей міндеттемені орындамаудан туындайды. Басқалары (кепіл зат, мүлікті ұстап қалу, кепілдік және т.б.) жауапкершілік шараларына жатпайды, себебі оларды қолдану олардың туындау негіздерін дәлелдеудің кейбір процедураларымен және қамтамасыз етілген міндеттемеден заңда немесе тараптар келісімінде көзделген тәуелсіз жағдайлардың туындауымен байланысты.

Заң міндеттемедегі тұлғаны  ауыстыруға жеке құқық қабылдаушылық  жағдайында рұқсат береді, яғни белгілі  бір адамнан екіншісіне қаңдай да бір міндет өткен кезде беретін тұлғаның басқа қалған мүлкі сақталады. Міндеттемедегі тұлғаның ауысуы мұндай жағдайда арнайы мәміле негізінде жүзеге асады, бүл талап етуді беру шарттары мен борыштын ауысуы деп аталады (АК-тің 339-347 және 348-баптары).

Несие берушіге талап  етуді басқа адамға беруіне жол  беріледі. Несие беруішлер арасында борышқорға талап ету құқығы келісім  шарт арқылы жүзеге асады. Мысалы, қарыз  беруші өзі бір жаққа ұзақ уақытқа  кеткенде інісіне қарыз алушыдан алған қарызды қайтаруды талап ету құқығын қалдырады. Талап етуді біреуге беру (мұны цессия деп атайды) басқа шарттар сияқты жасалады, оның күші, тәртібі және т.б. белгіленеді. Сонымен бірге талап етуді беруді жүзеге асыру тәртібіне қатысты арнайы ереже болады. Несие берушінің жеке басына қатысты талап қоюшы цессияның аясына кірмейді. Несие берушінің жеке басымен тығыз байланысты құқықтардың, атап айтқанда, алимент жөніндегі және азаматтың өміріне немесе денсаулығына келтірілген зиянның орнын толтыру жөніндегі талаптардың басқа адамға ауысуына жол берілмейді (АК-тің 340-бабы).

Несие беруші құқықтарының басқа адамға ауысуы үшін, егер заң  құжаттарында немесе шартта өзгеше көзделмесе, борышқордың келісімі талап етілмейді (АК-тің 339-бабының 2-тармағы).

Талап етуді беру шарты  жасалғанда бұл еске салынуы тиіс. Егер несие беруші құқықтарының басқа адамға ауысқаны жөнінде борышқорға жазбаша түрде хабарланбаса, жаңа несие беруші осыдан туындайтын өзіне қолайсыз салдарға тәуекел етеді. Бұл жағдайда бастапқы несие берушіге міндеттемені орындағаны тиісті несие берушіге орындағаны болып танылады (АК-тің 339-бабының 3-тармағы).

Егер заң құжатгарында немесе шартта өзгеше көзделмесе, бастапқы несие берушінің құқығы жаңа несие  берушіге құқықтың ауысуы кезінде болған көлемде және сондай жағдайларда ауысады. Атап айтқанда, жаңа несие берушіге міндеттемені орындауды қамтамасыз ететін, сондай-ақ басқа да құқықты соның ішінде алынбаған сыйақыға (мүддеге) құқықты талап етуге байланысты құқықтар ауысады (АК-тің 341-бабы). Борышқор талаптардың осы адамға ауысқанына дәледемелерді өзіне табыс еткенше жаңа несие берушіге міндеттемелерді орындамауға құқылы (АК-тің 342-бабының 1- тармағы).

Талап етуді басқа  адамға берген несие беруші оған талап  ету құқықтарын куәлаңдыратын құжаттарды беруге және талапты жүзеге асыру үшін маңызы бар мәліметтерді хабарлауға міңдетті (АК-тің 342-бабының 2-тармағы).

Борышқор міндеттеме жөніндегі құқықтардың жаңа несие  берушіге ауысқаны туралы хабарды алар кезіңде бастапқы несие берушіге қоймақшы болған қарсылықтарын жаңа несие берушінің талаптарына қарсы қоюға құқылы (АК-тің 343-бабы).

Азаматтық кодекстің 344-бабына сәйкес, міндеттеме жөніндегі несие  берушінің құқықтары заң құжаттары  және соларда көрсетілген мынадай  жағдайлардың болуы негізіңце:

1) несие берушінің құқықтарындағы әмбебап құқықты 
мирасқорлық нәтижесіңце;

заң құжаттарыңца мұндай ауысу мүмкіндігі көзделсе, несие  беруші құқықтарының басқаға ауысуы туралы сот шешімі бойынша;

міндеттемені оның кепіл  болушысы, тапсырушы немесе осы міндеттеме бойынша борышқор больш табылмайтьш кепілге зат берушінің орындауы нәтижесінде;

4) сақтандырушы сақтандыратын жағдайдың басталуына 
жауагпы борышқорға несие берушінің құқықтарын алып берген 
кезде;

5) заң құжаттарыңда көзделген өзге жағдайдарда басқа адамға 
ауысады.

Борыштың ауысуы дегенді  былай түсінген жөн — несие беруші, борышқор және үшінші тұлға арасыңдағы соңғысының борышты өз мойнына алу жөніндегі келісім-шарты. Борышқордың өз борышын басқа адамға ауыстырушы тек несие беруінің келісімімен ғана жол беріледі (АК-тің 348-бабы). Бұл түсінікті де, өйткені, несие берушіге борышқорының кім екендігін білу маңызды ғой. Сондай-ақ борышқорының тындырымды әрі төлем төлей алатын қабілеті болғанын қалайды.

Оның үстіне бұрынғы  борышқордың міндеті жаңасына айна-қатесіз  ауысуы шарт, жаңа борышқор несие берушімен бастапқы борышқордың арасындағы қатынастарға негізделген қарсылықтарын несие берушінің талабына қарсы қоюға құқылы (АК-тің 348-бабының 2-тармағы). Борыштың ауысуымен бірге үшінші жақтың тағайындаған кепілімен кепіл болушылық өзінің күшін тоқтатады. Ол тек кепілдік беруші немесе кепіл беруші жаңа борышқор үшін жауап беруге келісілген жағдайда ғана күшін жоймайдьі.

Ақшаны аудару жөніндегі  мәміленің нысаны жөніңдегі мәселе талап етуді беру нысанына сәйкес келуге тиіс (АК-тің 348-бабьтьщ 1 және 2 тармақтары).

Міндеттемелік құқық  қатынастарында регрестік (шегерме) 
міндеттеме ерекше орын алады. Басқа адамның міндеттемесін 
орындаған борышқор орындалған міндеттеме мөлшеріңде сол 
адамға кері талап қоюға құқылы, осыны регрестік міндеттеме деп 
атайды.[5,.193б.].

Азаматтық кодекстің 289-бабына сәйкес, үшінші адамның әрекеттері салдарынан міндеттемені орыңдамаған  борышқор осы адамнан залалдарын өтеуді талап етуге құқылы. Ортақтасқан  міндеттемені орындаған борышқор қалған борышқорлардың әрқайсысына оның өзіне  тиесілі үлесін шегеріп, тең үлеспен кері талап қоюға құқылы. Борышқорлардың бірі ортақтасқан міндетті орындаған борышқорға төлемегені осы борышқорларға және қалған борышқорларға тең үлесте түседі.

Борышқордың орындағанын  қабылдаған ортақтас несие беруші басқа  несие берушілерге, егер олардың арасындағы қатынастардан өзгеше дау туындамаса, оларға тиесілі үлестерін өтеуге міндетті.

Азаматтық кодекстің 268-бабына сәйкес міндеттеменің объектілері мүлік беру, жұмыс орындау, ақша төлеу және т.б. сияқты белгілі бір әрекеттер жасауға байланысты келеді (немесе белгілі бір әрекет жасаудан тартынуды да айтуға болады). Міндеттеменің пәні ретінде әрекет заңдық мүддені білдіреді немесе міндеттеме құқық аясында өзіндік маңызға ие болады. Сөйтіп, міндеттеменің негізінде заттық, айрықша немесе өзіндік құқық жатуы тиіс.

1994 жылы (27. ХІІ.) қабылданған  Қазақстан Республикасының Азаматтық  Кодексінің 359-бабы кінәнің мазмұнын  мінез-құлық категориялары арқылы  ашады: міндеттемені орындау үшін  заң бұзушы субъект өзіне байланысты  барлық шараларды қолданбайды. Сондықтан да заңды тұлғаның кінәсі болып, міндеттемені орындамауға немесе дұрыс орындамауға әкеліп соққан қызмет барысында көрініс табатын заңды тұлға қызметкерлерінің кінәсі түсіндіріледі. [16.,12б.].

Міндеттеменің мазмұның оған қатысушы - несие беруші мен борышқордың субъективтік құқықтары мен міндеттері құрайды. Мысалы, мүлікті жалға алудың міндеттемелік құқық қатынасында жалға алушы жалға берушіден мүлкін әкеліп беруді талап ететін субъективті құқыққа ие екендігі көрсетіледі. Сондай-ақ, жалға берушіге мүлкін пайдаланғаны үшін белгілі бір мөлшерде ақысын төлеуге міндетті. Жалға беруші жалға алушыға мүлкін пайдалануға беруге міндеттенеді. Әрі жалға алушынан мүлікті пайдаланғаны үшін ақысын төлеуді талап ете алады, бұл оның субъективті құқығы болып табылады.