Адам жане онын кукуктары

Қорытынды

 

Қазіргі заманда өркениеттің  басты жетістігі адам құқығы мен  бостандығын нақты қалыптастыру болып табылса, барлық мемлекет оны  қорғап, оған кепіл болуы тиіс. Осындай  игілікті үрдістен тәуелсіз Қазақстан да шет қалып отырған жоқ.

Қазақстан Ата заңының 1-бабында: «Қазақстан Республикасының  ең қымбат қазынасы – адам және оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары», деп атап көрсетілген. Осы заң  сөздерді Қазақстанға әлемнің дамыған  елдерінің қатарында тұруға моральдік құқық береді.

Адам құқықтары мен  бостандықтары туралы заңдарды дамыту жолында Қазақстан басқа өркениетті елдердің тәжірибесін қолдана бастады. Соның бір айғағы ҚР Президентінің  жарлығымен Президент жанында елдегі адам құқығы мен бостандығын сақтауға бақылау жасайтын, өкілеттік қызмет жөніндегі комиссияның құрылуы. Қоғамның өтпелі кезеңінде еліміздегі адам құқықтары жөніндегі заңдар қызметін үйлестіріп, олардың осал тұстарын ретке келтіріп, қалпына келтіруге қазақстандықтар комиссияға зор үміт артады. Бұрынғы кеңестік дәуірде азаматтар өз құқықтарын қорғау үшін жоғары билік орындарына, тіпті Коммунистік партияның Бас хатшысына жүгінетін. Қазіргі уақытта адамдар өздерінің бұзылған құқықтарын қорғау үшін құқық қорғау орындарына, сотқа, Адам құқығы жөніндегі комиссияға шағымданатын болды. Бұл біздің қоғамның құқықтық мемлекет құруға бет бұрғандығымызды көрсетеді.

Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін алып, дүниежүзілік қауымдастық  қатарына қосылғаннан бері адам құқығына қатысты бірнеше халықаралық конвенцияларға қосылды. Қазақстан ең алдымен 1949 жылы қабылданған Женева конвенциясына (Конвенцияға қосылу ҚР Жоғарғы Кеңесінің 1993 жылғы 31-ші наурызындағы қаулысымен бекітілді), 1989 жылы қабылданған Сәби құқығы туралы конвенцияға (ҚР Жоғарғы Кеңесінің 1994 жылғы 8-ші наурызындағы қаулысы) қосылды. Осы халықаралық конвенцияларға қосылып, Қазақстан адам құқықтары мен бостандықтары басты қазынасы болып саналатын, демократиялық ел болуға деген ұмтылысын бекіте түседі.

Адам құқығын қорғау бүгінімізде ғана емес, өткенімізге де қатысты. Халқымыздың басынан өткен саяси қуғын-сүргіндер, ашаршылық, зұлмат жылдары тек қазақстандықтардың ғана емес, республиканың басқа да ұлт өкілдеріне қиянат, қайғы-қасірет әкелгені белгілі. 1993 жылдың 14-ші сәуірінде осындай келеңсіз жағдайлардың салдарына душар болған азаматтардың құқығын қорғауға бағытталған Қазақстан Республикасының «Жаппай саяси қуғын сүргін құрбандарын ақтау туралы» заңы қабылданды. Бұл заң кезінде мемлекет саясатының нәтижесінде құқығы бұзылған азаматтардың құқықтарын қалпына келтіруге, оларды атқаруға кепілдік беретін құжат болып табылады. Қазіргі уақытта Қазақстанға жер аударылған және одан қуылған 1 миллионнан астам қазақстандықтарды ақтау әлі жүзеге асырылмады. Бұған құқылық негіздердің жеткілікті дәрежеде қалыптастырылмауы өзіндік қиындықтар туғызып отыр. Бас бостандығынан айырылғандар да біздің қоғамымыздың толық заңды мүшелеріне, сондықтан олардың азаматтық құқықтарын қорғау – маңызды мәселе. Адамдардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау және ардақтау ұстыны БҰҰ-ның 1945 жылы қабылданған Жарғысында қатталды. Осы құжат шын мәнінде тәуелсіз мемлекеттердің халықаралық құқық шеңберінде ынтымақ ұластырып, жарасымдылыққа жетуіне тұңғыш ретсаяси, заңдық негіз қалаған еді. 1992 жылы тәуелсіздіктің аспан-көк туын көтеріп, өзге мемлекеттермен терезесі тең мүше ретінде табалдырығынан аттаған БҰҰ-ның жарғылық қағидаларына адам құқығы – адамзаттың басты игілігі екендігі, сондай-ақ ерлер мен әйелдердің тең құқықтылығы, үлкен және ұсақ ұлттардың теңдігі, бейбітшілік пен қауіпсіздік сақтау үшін күш біріктіру арқау болып тартылған. Міне сондықтан да Бас Ассамблеяның 1948 жылғы 10-шы желтоқсанда қабылданған Жалпыға бірдей адам құқықтарының декларациясы негізінде мемлекеттердің ынтымақтастығын қалыптастыруда халықаралық үрдіске сай заңды міндетті сипатқа ие болып келеді. Осы Декларация кейінен тармақтала қосылып, жүйелене дамытылған, әрі сан-саналы мәселені, атап айтқанда, босқындардың мәртебесі (1951 ж), апартеид (1954ж), нәсілдік кемсітушілікті жою туралы (1965 ж) және басқа да халықаралық пактілерді қамтитын қайнар бастау іспетті. Осы құжаттарда Адам құқығы жөніндегі декларацияны жүзеге асыру үшін мемлекеттерде әрбір адам өзінің экономикалық, әлеуметтік, мәдени, сонымен қатар өзінің саяси-азаматтық құқықтарын емін-еркін пайдалана алатындай жағдай жасауға тиістігі ерекше аталып өткен.

БҰҰ Жарғысының аса маңызды  ережесі дүниежүзілік қауымдастыққа  адам құқықтарына басым көңіл  бөлуді мойындаудыжәне адам құқықтары  мен негізгі бостандықтарын барша  адамның нәсіліне, жынысына, тілі мен дініне қарамастан құрметтеуді, халықаралық ынтымақтастықты жүзеге асыруды міндеттеуі болып табылады. Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы 200 тілге аударылып, көптеген елдердің Конституцияларына енгізілген Декларацияның басты мақсаты Қазақстан Конституциясынан да кең орын алған. Әсіресе декларациядағы: «Барлық адам болмысынан тең құқылы және азат болып туады. Барлық адамға ақыл-ой берілген, сондықтан бір-бірімен бауырмалдық қарым-қатынас жасаулары тиіс»,- деген қағиданың біздің мемлекетімізде қолдану тапқандығының бір айғағы – жүзден астам ұлт өкілдерінің тіл табысып, тату-тәтті өмір сүруінде. Бүкіл әлемнің миллиондаған жұртшылығы – үлкендерді де, кішілерді де әманда осы құжаттар демеу тауып, көмек алатын болды. Күні бүгінге дейін дүние жүзіндегі барлық елдер бұл құжатты адам құқығын қастерлеудің ең жоғарғы эталоны ретінде бағалап, оны үлгі етіп келеді.

ҚР-ның Әділет министрлігінде әйелдер мен балалар мәселелерімен  айналысатын 30-дан астам әр түрлі  республикалық ұйым тіркелген. БҰҰ-ның Баланың құқықтары туралы конвенциясын іске асыру үшін мемлекет бірқатар заңды құжат қабылдады. Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасы халқының денсаулығын қорғау туралы» (1997ж), «Еңбекті қорғау туралы» (1993ж), «Мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы» (1997ж) заңдарды солардың қатарына жатады. Республикамызда мүмкіндіктері шектеулі балаларды оқыту, тәрбиелеу және сауықтыру үшін, сондай-ақ мүгедек балаларды оқыту үшін жасауға көңіл бөлінеді.

Сонымен қатар әрбір  азамат өз пікірін білдіруге, ақпарат алу бостандығына деген құқығы басқа құқықтар мен бостандықтарды іске асыру үшін негіз болып табылады. Сөз бостандығы қоғамның демократиялығының белгісі және кепілі. Ал Қазақстан үшін – оның демократия жолымен алға басуының қаншалықты шынайы екендігінің және саяси реформалардың қандай деңгейіне жеткенінің көрсеткіші болып табылады.

Еліміз егемендік алып, Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекетке айналды. Тәуелсіз мемлекеттің бүгіндігін қорғап, ішкі және сыртқы саясатының да пәрмендігін арттыру үшін оның мызғымас заңы және заңды қорғайтын әділ сотының болуы басты шарт. Сот әділдігін жүзеге асыру мемлекеттік өкімет билігінің ерекше түрі. Азаматтар құқығы – заңдармен қорғалады, ал заңдар бұзылса әділ сот билігімен қорғалады. Сондықтан сотбилігі жүйесіндегі мәселелер тең қамтылып, заңдарымыз уақыт ағымымен сәйкестірілу бағытында. Жоғарыда айтқанымыздай Қазақстан Республикасы адам құқықтарын қорғау саласында оң қадамдар жасауда. Біздің республикамыз келешекте де адам құқығы жөніндегі айтулы халықаралық, экономикалық, әлеуметтік және саяси пактілерге қосылуға рет бұрып, үнемі басты назарда ұстауға кепілдік береді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 Пайдаланылған  әдебиеттер тізімі:

 

1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, Жеті Жарғы.,1995
2. Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы ҚР – ның заңы. 2007
3. Қазақ КСР – ның Мемлекеттік Егемендігі туралы Декларация. 25 қазан 1990
4. Ғ.С.Сапарғалиев. Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы.-Алматы., 1999,45-б
5. Тоқболатов И. Адам құқығы мен бостандығын жүзеге асырудағы сот қағидалары //Заң , № 7, 2002, 55-59 бет.
6. Назарбаев. Н.Ә. Қазақстан – 2030, Алматы,1998
7. А.Тасболатов . Бостандық пен құқық кепілі // Егемен Қазақстан,2007,6-б
8. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Тәуелсіздігі туралы ҚР – ның Конституциялық Заңы. 16 желтоқсан 1991
9. Жоламан. Қ.Д. Мемлекет және құқық теориясы. Оқулық. -Алматы, 2004,69-75-б
10. Ағдарбеков. Т. Мемлекет және құқық теориясы.- Астана, 2002 ,175-180-б
11. А.Алтай . Адам құқығына ешкімнің қиянат жасап, қол сұғуға қақысы жоқ // Заң, №12, 2008, 23-б
12. Ә.Ахметов.Адам құқы – ең жоғарғы құндылық // Құқықтық Қазақстан, 2007.1-б
13. М.Әбсаттаров. Еуропалық сот-адамның құқығының қорғаушысы // Ақиқат,№8,2006,26-б
14. ҚР–ның Конституциясына берілген түсіндірме сөздік,-Алматы,1996,251-б
15. Нұрпейісов. Е.Қ., Котов. А.К. Қазақстан мемлекеті хандық биліктен президенттік республикаға дейін.- Алматы, 1999,124-б
16. Кенжалиев. З.Ж. “Конституция және қоғамдық сана“// Егемен Қазақстан 25 тамыз, 2005, 3-б
17. Кемалов Н. Қазақстанда конституциялық бақылауды қолдану // Заң, № 6, 2008, 32-36- б
18. Нұрқасынов С. Даму мен демократия жолында // Заң № 1, 2007, 36-40- б
19. ҚР – ғы Азаматтық туралы ҚР – ның заңы. 20 желтоқсан 1991
20. Сартаев С.С. Қ.Р.-да билікті бөлу және оларды жүзеге асыру принциптері. Астана, 2003 ,69-б
21. Қалиев Н.С. Тәуелсіз Қазақстанның саяси жүйесі // Ақиқат, № 12, 2001, 19-25 -б
22. Тоқболатов И. Адам құқығы мен бостандығын жүзеге асырудағы сот қағидалары // Заң , № 7, 2002. 55-59 -б
23. А.Алтай. Құқықтық жүйе қалыптасқан елде заңсыздық мәселесі орын алмайды // Заң,№12,2008,23-б
24. ҚР – ғы Сайлау туралы ҚР – сы Президентінің заң күші бар жарлығы. 28 қараша 1995
25. К.Қосекеев. Адам құқығы мен бостандығы – жедел іздестіру қызметінің басты қағидасы // Халық,2006,9-б
26. Мемлекеттік қызмет туралы ҚР – ның заңы. 23 шілде 1999 жыл. 2000 жылдың 1 қаңтарынан күшіне енгізілген.
27. А.Әділов . Адам құқығын қорғау - ардың ісі //Құқықтық қазақстан , 2007,26-б
28. Нормативтік – құқықтық актілер туралы ҚР – ның заңы. 28 наурыз 1998
29. Е.Бопабаев . Адам құқықтарын қорғаудың тетіктері // Заң және заман, №5,38-39-б
30. Саяси партиялар туралы ҚР – ның заңы. 15 шілде 2002
31. Табанов. С.А. Салыстырмалы құқықтану негіздер. -Алматы, 2003,302-б
32. Т.Тұрғанбаев.Азаматтардың денсаулығы заңмен қорғалады //Заң газеті,2007,3-б
33. Табанов. С.А. Құқық теориясы мен сот жүйесінің конституциялық негіздері.- Алматы, 2003,125-б
34. Мұсатаев Ш.С. Қазақстандық жалпы ұлттық идеяның азаматтық қоғам қалыптастырудағы рөлі // Саясат , № 10, 2003. 26-б
35. Нұрқасынов С. Даму мен демократия жолында // Заң ,№ 1,2001,36-40- б
36. Тоқтыбеков. Ә. Мемлекеттік басқаруды демократияландырудың кейбір әдістері // Ақиқат 2006, № 6, 39-42 -б